ELÇİN

Nazim Əhmədli şair-publisist

Kırımın sesi qazetesinin Azərbaycan təmsilçisi

ELÇİN

                  Cism ilə ruhun vəhdəti.

                          Nizami Gəncəvi haqqında söz 

        Məlumdur ki, Şeyx Nizami 1141-ci ildə yalnız Azərbaycanın deyil, ümumiyyətlə, o dövrki Şərqin mədəniyyət mərkəzlərindən biri Gəncədə anadan olmuşdur və axır zamanlara qədər 1203-cü il tarixi göstərilsə də, son tədqiqatlara görə 1209-cu ildə orada da vəfat etmişdir. Onun bu dünyadakı 68 illik ömründən sonra qoyub-getdiyi mirasın bədii-estetik və ictimai-fəlsəfi mündəricat və miqyası nəinki 68 ilin, hətta aradan keçən 880 ilin də çərçivələrinə sığışmır, buna görə də Nizami daima müasirdir, qərinələrin çağdaşıdır.

• 

       Baxın, SSRİ-də qorxunc Stalin repressiyalarının davam etdiyi 1939-cu ildə Azərbaycana rəhbərlik edən (və faktiki olaraq Azərbaycanın sahibi!) Mir Cəfər Bağırov Nizaminin 800 illik yubileyinin keçirilməsini şəxsən İosif Stalinlə razılaşdırır və bu barədə dövlət səviyyəsində xüsusi qərar qəbul edilir – paradoksa (və sənətkarın qüdrətinə!) baxın: Stalin sistemi bir tərəfdən hər cürə zorakılığın dövlətləri məhvə apardığını bəyan edən Nizami ideyalarını, humanizmini (“Zülm, zalimlik dünyanı fəth eləyə, dünyaya sahib ola bilməz, çünki dünyanı fəth edə biləcək qüvvə yalnız ədalətdir…”) gündəlik həyatda darmadağın edir – güllələnmələr, işgəncələr, sürgünlər tüğyan edir, o biri tərəfdən isə bu ideyaların carçısının təntənəli yubileyini keçirir.

          Nizaminin yaradıcılığıyla bağlı bu 880 ilə yaxın bir dövrdə, elə bil ki, artıq hər şey deyilib, yüzlərlə tədqiqat işləri yazılıb, kitablar nəşr olunub, ancaq bu günün özündə də nizamişünaslıq yeni-yeni kəşflər edir, yeni fikirlər söyləyir, yeni mülahizələr irəli sürür və elmi-nəzəri mübahisələr aparır. Əsrlər bir-birini əvəz edir, siyasi-ictimai epoxalar dəyişir və hər dəfə də Nizami ədəbi irsi daha təzə, daha yeni nəzəri-estetik baxış bucağı tələb edir. Mən Nizaminin 870 illik yubileyi mərasimində məruzəçi idim və indi baxıb görürəm ki, aradan keçən bu on ilin özündə də yeni və maraqlı fikirlər söylənib.

          O, Gəncəni “sehrkarlar yurdu” adlandırırdı, Gəncəni qədim Babilə bənzədirdi, özünü isə “mahir sehrkar” hesab edirdi və öz yaradıcılığını “Gəncənin sərvəti” kimi təqdim edirdi. Hətta oğlu Məhəmməd də şeir yazmağa başlayarkən, ona müraciətlə deyirdi ki, sən şeirdən ucalıq umma, çünki dünyada şeirin uca məqamı Nizamiylə bitib və bu fikirləri bəlkə də başqa bir böyük sənətkar söyləsəydi, bir az naqolay səslənərdi, ancaq Nizaminin bu sözlərini biz olduqca təbii qarşılayırıq, çünki burada istedadın imkanları ilə sənətkarın iddiası arasındakı üzvi vəhdət əsrlərin süzgəcindən keçib və daima da göz önündədir.

XII əsr Azərbaycan və ümumiyyətlə, islam aləmində sinkretik mədəniyyətin yüksək bədii-estetik zirvəyə qalxdığı bir dövr idi. Yaxın və Orta Şərqdə yaşayan xalqların müştərək olaraq yaratdığı sinkretik mədəniyyət, yəni “islam mədəniyyəti” böyük sənətkarların, o cümlədən də böyük şairlərin yetişməsi üçün münbit zəmin yaradırdı və bura orasını da əlavə edək ki, həmin dövrdə Azərbaycanın Şimalında və Cənubunda yaranmış dövlətlərə başçılıq edən Şirvanşahlar da, Eldəgizlər də xalqın və dövlətin inkişafında sənətin, ümumiyyətlə, mədəniyyətin oynadığı böyük rolu dərk edərək, bu sahəyə xüsusi diqqət göstərirdilər. Eyni zamanda, Gəncə dünyanın müxtəlif ölkələri ilə ticarət əlaqələri yaradan mühüm, bu günün istilahı ilə desək, magistral karvan yolunun üzərində yerləşirdi və bütün bunlar böyük sənətkarların yetişməsi üçün, dediyim kimi, münbit zəmin yaradırdı, ancaq bütün bunlarla da bərabər, əlbəttə, əsas – istedad deyilən Allah vergisi idi.

        Və bu verginin nöqtə-vergülü belə Nizamidən əsirgənməmişdi.

          Nizami ömrü boyu Gəncədə yaşamışdı, Gəncədə təhsil almışdı, ancaq onun heyrətamiz savadı və mütaliəsi yalnız bir şəhərin, hətta Gəncə kimi dövrünün yüksək mədəniyyətli bir şəhərinin belə yaratdığı imkanlara sığışmır. O, pəhləvi, fars, ərəb, bir sıra nizamişünasların fikrinə görə, yunan dillərini bilirdi, yalnız islam dünyasının böyük qələm sahiblərinin, böyük filosoflarının deyil, eyni dərəcədə antik Avropa müəlliflərinin əsərlərinə, qədim dünya tarixinə dərindən bələd idi, Aristotelin, Platonun, Evklidin irsi də onun üçün Əl-Biruni, İbn Sina, Əl-Farabi irsi kimi tamam şəffaf idi, elə bil o, bu nəhəng fikir sahiblərinin söylədiklərinə rentgen şüaları ilə baxaraq, mahiyyəti, məğzi əxs edirdi. Mən bu qeydlərlə bağlı, onun poemalarının sətri (filoloji) tərcümələrini yenidən nəzərdən keçirərkən bir daha bunun, necə deyərlər, əyani şahidi oldum ki, “Sirlər xəzinəsi” də, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl”, “İskəndərnamə” də insan və cəmiyyət, sənətkar və dövr, hökmdar və xalq, insani hissiyyatlar və əxlaq kodeksləri kimi əbədi problemlərin yüksək poetik ifadəsi ilə bərabər, məhz bəşəri səviyyəli dərin fəlsəfi mahiyyəti ilə həmişəyaşardır – milli sənətin və ictimai fikrin faktı olmaqla bərabər, bəşəridir.

        Bu da məlumdur ki, Nizami “Xəmsə” poemalarının başlanğıcında Allaha, Peyğəmbərə, Hökmdara və İnsana ünvanlanmış qəsidələr yazıb və elə bu ünvanların özü, elə bilirəm ki, onun dünyagörüşünün, fəlsəfi və sırf insani düşüncələrinin mündəricatını tamam aşkar edir. O, “Quran”ı dərindən mənimsəmişdi, Həzrət Peyğəmbərin hədislərinin fəlsəfi məzmununa dərindən varmışdı və Nizaminin Hökmdar əməllərinə, İnsan əxlaq və mənəviyyatına münasibətinin əsasında da həyatın, yaşayışın, ümumiyyətlə, kainatın məna və məzmunu ilə bağlı ali dəyərlər dayanırdı.

         Nizami bədiiyyatında da, fəlsəfəsində də özündən əvvəlkiləri təkrar etmirdi, yalnız onun özünə məxsus olan bədii-fəlsəfi söz deyirdi.

         Baxın, “Xəmsə”də bəzən “Min bir gecə”, “Siyasətnamə”, “Qabusnamə” kimi məşhur Şərq yazılı abidələrindən, dahi fars şairi Firdovsinin “Şahnamə”sindən bizə tanış olan süjetlərə, epizodlara rast gəlmək mümkündür, ancaq bunlar heç vəchlə təkrar, hətta indiki kontekstdə təkrir də deyil, misal üçün, Şekspirin İntibah novellalarından bəhrələnərək yazdığı “Hamlet”, “Otello”, “Romeo və Cülyetta” kimi tamam orijinal və məxsusidir. Buna görə də akademik Yevgeni Bertels “Nizami və Firdovsi” adlı maraqlı və sanballı əsərində bu iki nəhəng ədəbi simanı müqayisəli şəkildə tədqiq edərək çox sadə bir nəticəyə gəlib çıxır: “Nizami – Nizamidir, Firdovsi – Firdovsidir”.

          Yaxud yenə də baxın: Nizami istedadı məhəlli ərəb əfsanəsi olan “Leyli və Məcnun”u necə böyük bəşəri bir səviyyəyə qaldırmışdır və eyni zamanda yəqin, bu da bəşəriyə aparan yolun məhz millidən keçməsi baxımından əlamətdardır ki, misal üçün, akademik Aqatangel Krımski Nizaminin müasiri Məhəmməd Ovfiyə istinad edərək, Nizami “Leyli və Məcnun”unundakı Leylini də, Məcnunu da ərəb yox, Azərbaycan romantik qəhrəmanları hesab edir. Yeri düşmüşkən deyim ki, rəhmətlik akademik Həmid Araslı da Nizami yaradıcılığı ilə bağlı Buxaralı Məhəmməd Ovfinin təzkirəsini yüksək qiymətləndirirdi.

         Nizami yaradıcılığının birmənalı bədii-elmi-estetik təsnifatını vermək mümkün deyil. Kimdir Nizami? Romantikdir? Bəli, romantikdir. Realistdir? Bəli, realistdir. Utopistdir? Bəli, utopistdir. Lirikdir, yoxsa epik şair? Ən zərif qəzəllərin müəllifi kimi, əlbəttə, böyük lirikdir və yenə də, əlbəttə, mənzum roman-epopeyalar müəllifi kimi böyük epik sənətkardır. Nizami yaradıcılığının miqyası milli və coğrafi sərhədlər tanımadığı kimi, bu yaradıcılıq nəzəri təsnifatlar çərçivəsinə də yerləşmir.

          Mən onun haqqındakı elmi-nəzəri ədəbiyyatı yenidən gözdən keçirdiyim zaman Nizami yaradıcılığının Qərbi Avropadakı ən yaxşı tədqiqatçılarından biri sayılan Erix Fromun belə bir fikrinə rast gəldim ki, “Nizami cəmiyyətdən danışanda filosofdur, insandan danışanda psixoloqdur”.

         Əlbəttə, Fromun söylədiyi bu fikri xeyli dərəcədə genişləndirmək olar: Nizami təbiəti təsvir etdikdə rəssamdır, musiqidən bəhs etdikdə sənətşünasdır, təbabət barədə söz deyəndə loğmandır və s.

           Genetik türk özünüifadəsi onun yaradıcılığına hopmuş bədii-estetik bir cəhətdir və buna görə də mənim düşüncəmdə onun qıpçaq qızı Afaqa məhəbbəti, əslində, bütün türk dünyasına məhəbbətin ifadəsi idi. Ancaq Nizami yaradıcılığının miqyası Homer və Firdovsi yaradıcılığı kimi, Dante, Rable, Servantes, Şekspir, Höte, Tolstoy yaradacılığı kimi milli və coğrafi sərhədlərə sığışmır, çünki bu dühalar, aydın məsələdir, yalnız öz xalqlarına yox, bütün bəşəriyyətə məxsusdurlar.

         Bütün Şərq poeziyasının XII əsrdən sonra keçdiyi nəhəng yaradıcılıq yolunda Nizaminin daimi bədii-estetik yolçuluğu məlum həqiqətdir, ancaq siz rus oriyentalistikasında akademik Bertels kimi nüfuzlu bir qələm sahibinin Nizamiyə həsr olunmuş tədqiqatlarına baxın: görəcəksiniz ki, əslində, söhbət yalnız Şərq poeziyasından getmir, orta əsrlər ingilis poeziyasının özünü təsdiq etməsində Nizami yaradıcılığı, Nizami mövzuları çox ciddi əhəmiyyət kəsb etmişdir və elə bu cür faktlara görə də Bertels yazır ki, “Nizami ədəbiyyat tarixində yeni bir səhifə açmışdır”. Yaxud başqa bir görkəmli şərqşünasın, akademik Krımskinin tədqiqatlarına baxmaq kifayətdir ki, ümumiyyətlə, Avropa ictimai fikrinin əsrlər boyu Nizami yaradıcılığını nə dərəcədə yüksək qiymətləndirdiyi aşkar görünsün. Bu yerdə professor Əkbər Ağayevin “Nizami və dünya ədəbiyyatı” monoqrafiyasını da xatırlatmaq istəyirəm və məncə, mövzusuna görə ilk elmi işlərdən biri olan bu tədqiqatın elmi-metodoloji baxımdan əhəmiyyəti ondadır ki, burada həm Nizami bədii-fəlsəfi təfəkkürünün dünya ədəbiyyatını ehtiva etməsi, həm də Nizami yaradıcılığının dünya ədəbiyyatına təsiri paralel olaraq tədqiq edilmişdir.

            Höte “Nizami yüksək yaradıcılıq ilhamına malik olan bir şəxsiyyətdir” yazaraq, onun dahiliyini belə müəyyənləşdirir: “İnsanın məhəbbət hissi Nizaminin əsərlərində dahiyanə təsvir olunmuşdur”. Güman edirəm ki, əgər şair, ümumiyyətlə, sənətkar “insanın məhəbbət hissini dahiyanə” təsvir etmək iqtidarındadırsa, onun yaradıcılığına və istedadına bundan yüksək qiymət vermək mümkün deyil.

          Hötenin “Qərb-Şərq divanı”nda iki Şərq dahisinin səciyyəvi xüsusiyyətləri haqqında söylədiyi fikir də əlamətdar və qiymətlidir: “Əgər Firdovsi bütün qəhrəmanlıq əfsanələrindən istifadə etmişsə, yüksək ilhamlı şair olan Nizami ən incə məhəbbət münasibətlərinin ən incə xətlərini öz əsərləri üçün material seçmişdir”.

         Burası da simptomatik bir hadisədir ki, Nizamidən bəhs edərkən Höte Azərbaycan tarixinə və coğrafiyasına diqqət yetirir və “Azərbaycan” toponimini işlədir. Qeyd edim ki, Hötenin özü də Nizami poeziyasının təsiri ilə əsərlər yazmışdır.

          Yeri düşmüşkən, sitat bolluğundan çəkinməyərək mən XX əsr Fransa ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsi Lui Araqonun da 1955-ci ildə yazdığı sözləri xatırlatmaq istəyirəm: “XII əsr bizim Fransada Qustav Koenin ifadəsi ilə desək, orta əsrlər ədəbiyyatının qızıl dövrü olduğu kimi, Azərbaycanda da XII əsrdə elə bədii əsərlər yaradılmışdır ki, onlar indi geniş mənada çiçəklənən Azərbaycan ədəbiyyatının əsasını təşkil edir”. Məlumat üçün deyim ki, Qustav Koen Sorbona Universitetinin professoru idi və Avropada nüfuzlu bir mediyevist kimi onun fikirləri ilə hesablaşırdılar.

          L.Araqondan yarım əsr əvvəl – 1902-ci ildə isə onun həmvətəni, orientalist L.Bouat yazırdı: “XI-XII əsrlərdə türk mənşəli şairlərin əksəriyyəti farsca yazırdı… Xaqani və Nizami farsca yazan ən böyük türk şairləridir”.

         Hərgah söhbət Hötenin, Bouatın, Araqonun Nizamiyə münasibətindən düşdüsə, mən nizamişünaslığa istinad edərək, Y.Hammer-Purqştal, Vilhelm Baxer,  Bürgel, P.Horn, Ritter, Rudolf Helpke, Bartold, Kraçkovski, Makovelski, Əhməd Atəş, Yan Ripka, Əli Nihat Tərlan, Şibli Nemani, Səid Nəfisi, Vahid Dəstgirdi, yuxarıda adlarını çəkdiyim akademiklər Bertels və Krımski kimi Nizami yaradıcılığını tədqiq edən mütəfəkkirlərin adlarını çəkmək istəyirəm. Adlarını çəkmədiklərim isə olsun ki, bundan da qat-qat artıqdır.

          Eyni zamanda, elə bilirəm ki, ömürlərini Nizaminin və ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızın tədqiqinə həsr etmiş Həmid Araslı, Məmməd Cəfər Cəfərov, Ələşrəf Əlizadə, Mikayıl Rəfili, Mirzağa Quluzadə, Əkbər Ağayev, Mübariz Əlizadə, Rüstəm Əliyev, Qəzənfər Əliyev, Azadə Rüstəmova, Həsən Quliyev, Qasım Cahani kimi alimlərimizin, Nizami poemalarını ilk dəfə tam şəkildə Azərbaycan dilinə poetik tərcümə etmiş Abdulla Şaiqin, Səməd Vurğunun, Süleyman Rüstəmin, Rəsul Rzanın, Məmməd Rahimin, Mikayıl Rzaquluzadənin də adlarını xatırlamalıyıq.

          Adlarını çəkdiyim bu qələm sahiblərimizin 1940-cı illərdə “Xəmsə”ni Azərbaycan dilinə tərcümə etməkləri həm nizamişünaslıqda, həm də ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızda çox əhəmiyyətli və mühüm bir hadisə idi. Ancaq bununla belə, oxucu da yəqin, mənimlə şərik olar ki, bu qələm sahiblərinin poetik istedadı eyni səviyyədə deyil və bildiyim dərəcədə onların arasında fars dilini yalnız Abdulla Şaiq bilirdi. Həmin poetik tərcümələr sətri tərcümələr əsasında həyata keçirilmişdi və mən də təəssüf ki, fars dilini bilmədiyim üçün o sətri tərcümələrin necə dəqiq olub-olmadığı barədə bir söz deyə bilmərəm. Sətri tərcümələrdən tərcümə etmək yayılmış və mümkün bir yaradıcı prosesdir. Ancaq bir məsələ var ki, 1940-cı illərdən sonrakı yetmiş ildə Azərbaycan ədəbi və bədii dili xeyli inkişaf edib, nizamişünaslıqda tərcümə üçün əhəmiyyətli olacaq xeyli yeni-yeni faktlar üzə çıxıb, Stalin dövrünün antitürkizminə görə deyilməyi mümkün olmayan yeni və mühüm milli nüanslar öyrənilib və elmi sübutunu tapıb, tərcüməçilik sahəsində böyük təcrübə əldə edilib. Bütün bunları nəzərə alaraq, elə bilirəm ki, 1940-cı illərdəki həmin tərcümələrə yeni gözlə baxmaq, o poemalardan hansınısa redaktədən keçirərək, elmi aparaturasını yaradaraq saxlayıb, hansınısa yenidən tərcümə edib “Xəmsə”nin Azərbaycan dilində akademik nəşrinin həyata keçirməyin vaxtı yetişib. 

          Nizaminin tədqiqi və təbliği yalnız ədəbiyyat hadisəsi yox, eyni zamanda milli-ictimai bir məsələdir.

       Bu baxımdan 1951-ci ildə M.Ə.Rəsulzadənin Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasının Türkiyənin özündə Nizaminin Azarbaycan xalqının milli şairi kimi tanınması və qəbul edilməsində az rolu olmadı.

         Nizami yaradıcılığı hələ ilkin orta əsrlərdən etibarən o qədər populyar idi ki, məlum olduğu kimi, bu yaradıcılıq nümunələrinin – təbii ki, ilk növbədə “Xəmsə” poemalarının, eləcə də qəzəllərin, qəsidələrin üzü köçürülmüş, müxtəlif ölkələrə yayılmışdır və hələ kitab nəşrinin mövcud olmadığı bir dövrdə onun oxucu auditoriyası imperiyalar, şahlıqlar, krallıqlar sərhədi tanımamışdı. Elə buna görə də bu gün Bakıdan əlavə, İstanbulda və Londonda, Tehranda və Parisdə, Qahirədə və Sankt-Peterburqda, Berlində və Daşkənddə, başqa şəhərlərdə Nizami irsinin nadir əlyazma nüsxələri saxlanılır. Nizami ədəbi məktəbinin nümayəndələri yalnız Azərbaycan şairləri deyil, bir çox böyük fars, türk, hind, özbək, kürd, qazax və başqa xalqların böyük sənətkarları bu məktəbin nümayəndələri idi və onlar belə bir irsi-bədii mənsubiyyətləri ilə fəxr edirdilər.

         Filoloqların, şərqşünasların, tarixçilərin tədqiqatları göstərir ki, Cami, Dəhləvi, Nəvai, Marağayi, Hatifi, Behişti və başqaları kimi böyük sənətkarlar öz “Xəmsə”lərini məhz Nizaminin “Xəmsə”sindən ruhlanaraq, təsirlənərək yaratmışlar. Arif Ərdəbili, Həqiqi, Ağqoyunlu Zəmiri, Nakam kimi Azərbaycan şairləri ilə bərabər, Hilali, Nami, Vəhsi Kirmani, Vüsal Şirazi, Əbdi bəy Şirazi, Ruhul Əmin kimi görkəmli fars şairləri, özbək ədəbiyyatının Xarəzmli Qütb, Xarəzmi Süheyli, yaxud türkmən ədəbiyyatının Əndəlib kimi nümayəndələri ayrı-ayrı əsərlərini Nizami mövzularında yazmışlar.

          Nizami orbitindən çıxmaq, Nizami cazibəsinə biganə qalmaq çox çətin məsələdir və bu cazibənin gücünü təsəvvür etmək üçün orta əsrlər ümumtürk klassik ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrindən birinin – böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin söylədiyi sözləri xatırlamaq, elə bilirəm ki, kifayətdir: “Nizami sənəti o qədər əzəmətli və ağır çəkilidir ki, onu ölçmək üçün göylər qədər böyük tərəzi, Yer kürəsi kimi iri ölçü vahidi lazımdır”.

         Dahi Füzulinin Azərbaycan dilində yazdığı “Leyli və Məcnun” nə qədər orijinal və məxsusi olsa da, nə qədər böyük poetik dühanın məhsuludursa, fakt budur ki, bütün poetik “Leyli və Məcnun”ların ilkinini Nizami yaradıb. Nizami bu qədim ərəb əfsanəsini qələmə alaraq, yuxarıda dediyim kimi, onu bəşəri bir səviyyəyə qaldırıb, eyni zamanda bu əfsanəni klassik Şərq poeziyasının əbədi mövzusuna çevirib, həm də söhbət yalnız böyük poemalardan getmir, Nizami sayəsində bu surətlər – Leyli də, Məcnun da – janrından asılı olmayaraq, ümumiyyətlə, klassik poeziyanın estetik obrazlar qalereyasına daxil olublar, özü də yalnız poemalarda yox: siz məhəbbət mövzusunda yazılmış az qəzəl taparsınız ki, orada estetik bir obraz kimi Leylinin, ya da Məcnunun (Qeysin) adına rast gəlməyəsiniz.

        Nizamişünaslar Nizaminin bəzi əsərlərini, misal üçün, “Sirlər xəzinəsi”ni onun yaradıcılığında yeni mərhələ hesab edirlər və burda təəccüblü bir şey yoxdur, böyük bəşəri əsərləri yeni-yeni bədii-estetik və fəlsəfi axtarışlar meydana çıxarır, ancaq ən əsası budur ki, Nizami yaradıcılığı bir küll halında dünya ədəbiyyatında və dünya poetik-ictimai fikrində bir mərhələdir.

          Bəlkə də, təkrara varıram, ancaq bir daha demək istəyirəm ki, Nizami milli hadisə deyil, o, bəşəri hadisədir.

          Mən Nizaminin 840 illik yubileyi keçirilən zamanlarda Aleksandr Fadeyevin yazdığı məqalədə onun maraqlı bir fikrinə rast gəldim. Fadeyev yazır ki, feodal müharibələri cəmiyyəti pərən-pərən saldığı bir vaxtda, Nizaminin timsalında Azərbaycanda elə bir sənətkar tapıldı ki, bütün bəşəriyyətin xoşbəxtliyi naminə heç nədən çəkinmədən, cəsarətlə öz səsini ucaltdı. Fadeyev tədqiqatçı deyildi, nasir idi, daha artıq dərəcədə isə sovet ədəbiyyatı təşkilatçılarından biri, Sistemin “ədəbiyyat generalı vəzifəsinə” təyin etdiyi xadim idi, ancaq onun bu müşahidəsi, elə bilirəm ki, çox sərrastdır.

         Bu kontekstdə, hətta Nizami utopiyası belə, bədii-fəlsəfi təxəyyül zənginliyi ilə bərabər, elə bilirəm ki, həm də sırf sənətkar cəsarətinin ifadəsi baxımından Azərbaycan sənət və ictimai fikir tarixinin çox tutarlı səhifələrindən biridir.

          Bu yerdə mən XX əsr tanınmış rus şairi və tərcüməçisi Pavel Antokolskinin metodoloji baxımdan çox xoşuma gələn bir fikrini xatırlayıram. P.Antokolski antik utopiya ilə, konkret olaraq, Platonla, İntibah dövrünün Tomas Mor və Foma Kampanella kimi utopistləri ilə paralellər apararaq yazır ki, Nizami utopiyası orta əsrlər qaranlığı içində (ruscası: “v nedrax srednevekovoy noçi”) doğulmuş yeganə sosial utopiya idi.

           Nizami yaradıcılığı yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının və ictimai fikrinin inkişafında deyil, Azərbaycan musiqisinin, teatr və kino sənətinin, təsviri sənətin, xalçaçılığın, heykəltəraşlığın inkişafında da müstəsna rol oynamışdır. Üzeyir Hacıbəyovun ölməz iki romansını, yaxud Qara Qarayevin “Yeddi gözəl” kimi XX əsr dünya balet sənətinin şedevrlərindən birini, “Leyli və Məcnun” simfonik poemasını, “Payız” lirik xorunu, Fikrət Əmirovun bütün dünyada səslənən “Nizaminin xatirəsinə” simfoniyasını, daha sonralar yazdığı “Nizami” baletini, Niyazinin “Xosrov və Şirin”, Əfrasiyab Bədəlbəylinin “Nizami” operalarını, bir çox digər Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərini xatırlayaq. Hələ mən artıq muğam sənətimizə mükəmməl daxil olmuş Nizami qəzəllərini demirəm və bu gün professional Azərbaycan musiqisini və muğam sənətini Nizami şəxsiyyəti və mövzularından kənarda təsəvvür etmək heç vəchlə tam mənzərə yarada bilməz.

          Orta əsr miniatürlərindən başlamış Fuad Əbdülrəhmanov, Mikayıl Abdullayev, Cəlal Qaryağdı, Böyükağa Mirzəzadə, Tokay Məmmədov, Oqtay Sadıqzadə, Toğrul Nərimanbəyov və başqaları kimi məşhur rəssam və heykəltəraşlarımızın əsərlərinəcən Nizami şəxsiyyəti və Nizami mövzuları təsviri sənətin və heykəltəraşlığın Azərbaycan mədəniyyətinin milli faktoruna çevrilməsində güclü stimullardan biri olmuşdur. Bu gün Bakının mərkəzindəki Nizami heykəli Qız qalası kimi, neft buruqları kimi Bakının simvollarından biridir.   

          Yuxarıda adını çəkdiyim Pavel Antokolski 800 illik münasibətilə Nizami haqqında yazdığı elə həmin essesində belə bir obrazlı fikir söyləyir ki, hər bir böyük şair vaxt, zaman okeanında üzən bir gəmidir. O gəminin reysi əsrlərlə davam edə bilər. Nizami də 800 illik bir zaman yolçuluğundan sonra “birdəfəlik olaraq özünün fiziki və ruhani vətəninə qayıtdı”.

           Əgər bu gün Avropanın mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Romada pyedestalında “Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi” yazılmış möhtəşəm Nizami heykəli ucalırsa, bu, yalnız Nizaminin yox, eyni zamanda onun vətəninin – müstəqil Azərbaycanın təbliğidir. Yaxud bu gün Nizamiylə yaşıd olan Oksford Univesitetində Nizami mərkəzi fəaliyyət göstərirsə və o Mərkəzə azərbaycanlı ədəbiyyatşünas Nərgiz Paşayeva rəhbərlik edirsə, bu da Nizamiylə bərabər, Azərbaycanın, Azərbaycan təhsilinin, elminin təbliği deməkdir.

          Bu sözləri yazıram və Nizami ilə bağlı gözəl bir səfərim yadıma düşür. 1981-ci ildə 840 illik yubiley tədbirlərində iştirak etmək üçün Yazıçılar İttifaqının nümayəndəliyi – Qabil, Nəriman Həsənzadə, Araz Dadaşzadə və Səyavuş Məmmədzadə ilə birlikdə Leninqrada (Sankt-Peterburqa) getdik və dörd gün ərzində orada keçirdiyimiz bütün görüşlər, çıxışlar, müsahibələr Nizami ilə başlayıb, Azərbaycanla qurtarırdı. Ən əsası isə bu sözləri deyən yalnız biz deyildik, eyni zamanda Dövlət Ermitajının direktoru, şərqşünas və arxeoloq, məşhur və nüfuzlu akademik Boris Piatrovskidən, bütün Sovet İttifaqında tanınan Daniil Qranin, yaxud Mixail Dudin və başqaları kimi yazıçı və şairlərdən, ədəbiyyatşünaslardan, dövlət xadimlərindən tutmuş, sadə oxuculara qədər Leninqrad sakinlərinin təkrar-təkrar səsləndirdiyi məfhumlar da belə idi: Nizami-Azərbaycan. Bir sözlə, elə bil ki, Leninqradda Nizami sayəsində əsl Azərbaycan günləri keçirilirdi.

          Nizami və Azərbaycan – bu iki məfhum bu gün artıq planetar bir anlayışa çevrilib.

          Bu qeydləri əlamətdar və rəmzi hesab etdiyim bir faktı da xatırlamaqla bitirmək istəyirəm: Mən Nizaminin 870 illiyi münasibətilə Gəncəyə getmişdim və onun məqbərəsini əhatə edən sahədə 50 min ağacın əkilməsində iştirak etmişdim. O 50 min ting indi böyüyüb, cavan, sağlam ağaclar olub və bu əlamətdar və rəmzidir ona görə ki, Nizami yalnız ruhən yaşamır, o, 880 ildən sonra, cismən də bu dünyadadır, cismən də bizimlə bir yerdədir, o, cismən çiçəkləyir, gül açır, bəhrə verir.

           Və bu, həm də əlamətdar və rəmzidir ona görə ki, dediyim o Allah vergisi nə qədər boldursa, bir o qədər də varlıq ilə ruhun vəhdətini tələb edir, çünki böyük sənəti cism ilə ruhun vəhdəti yaradır.