Aşıq Ümer
Qırım Hanlığı zamanında icat etken, efsaneleşken şahsiyet saibi bir şairdir.
Aşıq Ümerniñ ayatı, kişiligi ve eserlerine dair çoq farqlı fikir ve tahminler bardır. Şairniñ ayatı ve yaratıcılığı aqqında qırımtatar edebiyatında 1969 senesi “Lenin bayrağı” gazetasında birinci olıp keniş malümat bergen Eşref Şemi-zadeniñ yazğanına köre, Aşıq Ümer 1621 senesi Qırımda Kezlev şeerinde Abdulla Kence oğlu namında bir kürkçü esnaf ailesinde dünyağa kele. Bunı şair:
“ Kendim Közleveli, Ümerdir ismim,
Bir qatre meniden var olmış cismim
”
kibi satırlarnen özü de tasdıqlamaqta.
Ana-babasınıñ birden-bir oğlu olğan Ümer pek erke öse. Maalle mektebine barğan soñ, aqranları arasında özüniñ şohluğı ve oynaqlığınen ayırılıp tura. Aşıq Ümer meşur Kezlev Cuma cami medresesinde o devirniñ namlı şairlerinden Kefeviy Seit Abdülkerim Şerifiy kibi edebiyat ocasından ders ala. Özü de acayip şiirler toqumağa başlay. Sevimli ocası vefat etken soñ Ümer medreseni taşlay ve özü yazğan şiirlerine maqamlar uydurıp, saz çalaraq qavehanelerde aşıq türküleri aytıp adamlarnı eglendire. Sesi güzel, istidatlı yaş keday “Aşıq Ümer” adınen añlatıp başlay ve onıñ bu adı ve namı az vaqıtta uzaqlarğa tarqay.
Soñra o Qırımdan çıqıp qomşu diyarlarğa kete ve ömürniñ ekseriy qısmını ğurbet illerde – Anadoluda, Rumelinde, Dağıstanda, Azerbaycanda, İranda, Suriyede keçire. Böylelikle, Aşıq Ümerniñ namı, şan-şüreti ve onıñ icadı qırımtatar milliy şiiriyeti çerçivesinden çıqıp, Yaqın Şarq memleketlerinden ve hususan Türkiyede ğayet büyük ürmet ve rağbet qazana. Atta türkler onı öz şairi olaraq tanıylar.
Aşıq Ümer özüniñ daimiy sırdaşı – sazını alıp köy-köyden yüre, yırlay, avam halqnı eglendire, şiirlerinde öz duyğularını, adiy halqnıñ fikirlerini, olarnıñ arzu-hayallarını ifade ete. Türkiyede fars poeziyasınıñ eñ ziyade tesiri olğan devirde yaşap icat eter eken, Aşıq Ümer Şarq nazmiyetiniñ aman-aman bütün janrlarında icat ete. Onıñ yaratıcılığında ğazeller ve destanlar, qoşmalar ve semailer, murabbalar, muammesler ve müseddesler, müstezadlar ve müfridatlar, tekerlemeler ve şiirler, muammalar, beyitler ve diger janrlarğa ait eserler bar.
Şairniñ bu eserlerde akis etken esas mevzuları sevgi ve sadıqlıq, eyilik ve namus, insaniyetlik ve adaletlik, insanğa ürmet ve meramettir. Onıñ yaratıcılığına eñ ziyade has çizgiler – nazik liriklik, misilsiz sevdalıq, teren ve acayip obrazlılıq, yüksek bediiyliktir.
Aşıq Ümer “Şairname” adlı eserinde öz devriniñ 100-den ziyade namlı şairleriniñ adlarını aña ve olarnıñ çoqusına qıymet kese. Bu onıñ şu zamannıñ Yaqın Şarq ve türkiy edebiyatını ne derece teren bilgeni, ne derece keniş malümat saibi olğanından delâlettir.
Bütün ömrüni şiir ve muzıka yaratıcılığınen keçirgen Aşıq Ümer, iç evlenmey ve bütün ayatını bekârlıqta keçire. Ömürniñ soñunda o, doğğan şeeri Kezlevge qaytıp kele ve 1707 senesi seksen altı yaşında bu yerde vefat ete. Aşıq Ümerniñ eserleri 96 şiirden ibaret ayrı kitapçıq şeklinde Qırımda birinci kere 1894 senesi Bağçasarayda basılıp çıqtı. 1968 senesi “Lenin bayrağı” gazetasında Eşref Şemi-zadeniñ Aşıq Ümer aqqında maqalesi ve onıñ bazı eserleri basıldı. 1988 senesi Riza Fazıl Taşkentte şairniñ “Aşıq Ümer. Şiirler, ğazeller” adlı kitapnı, 1990 senesi ise “Aşıq Ümer. Aşıqnıñ yırları” adlı ekinci kitabını bastırıp çıqardı.
Aşıq Ümerniñ icadı halqımıznıñ edebiy ve medeniy variyetidir, qırımtatar orta asırlar edebiyatı tarihınıñ ruhiy cevheridir.
