Ahmet Ahay Latifeler

Adamnıñ birisi Ahmet Ahaydan soray:

– Men deñiz yalısına bardım. Bahsam pek balaban. Nehadar suvu var eken, dep tüşünip yürem. Sen söylep olamazsıñmı?

– O-lâ! ne içün aytmayım. Olğanı-olacağı bir hopha suv var.

– Sen şaha etesiñ ğaliba. Men deñizden bir hopha suv aldım, velâkin eksilmedi, evel nehadar olsa, kene o hadar suvu var da.

– Hophası bilir. Eger küçük hophanen alsañ, suv az keter, eger balaban hopha tapsañ, onı toldurmağa deñiz suvu bile yetişmez!

* * *

“Ahmet Ahay hususta çoqtan eşitken edim. Şimdi ise, taaciplenip, bu kitapqa baqam. Nasıl oldu ya?! – deyim. – Qırımda defalarca bulunıp, kurort yerlerden iraqta – kenar-bucaqlarda, dağ eteklerinde yerleşken köylerde aylarle yaşadım da, böyle hazinesini közden qaçırdım. S.İ. Mirer ise, Qırımğa sifte kelip, qırımtatarcanı bilmese de, Özenbaşlı Ahmet Ahay hususta acayip kitap yarattı!..”

Mezkür sözlerniñ müellifi büyük şarqşnas alim, akademik V.A. Gordlevskiydir.

Ya Mirer kim? Ne içün dünyaca belli akademik Gordlevskiy, Mirerge böyle yüksek qıymet kesti aceba?!.

Folklorcı, alim Mirer S.İ. birinci olaraq qırım halqınıñ meşur Ahmet Ahayını dünya üzerine çıqardı. Mirerniñ vastası ile Ahmet Ahaynı qırımlardan ğayrı başqa halqlar da tanıdılar, bildiler, sevdiler, saydılar. Albu ise, 1940 senesi sadır oldu. İşte, Mirer, 1940 senesi Moskvada “Sovetskiy pisatel” neşriyatında rus tilinde “Ahmet Ahay Özenbaşskiy” (“Ozenbaşlı Ahmet Ahay”) serleva astında büyük kölemde kitabını derc etti…

Mirer S.İ. Ahmet Ahay aqqında ilki defa 1924 senesi eşite. O on altı yıl içerisinde defalarca Moskvadan Qırımğa kele. Qırım halqınıñ halq ağız yaratıcılığını, hususan Ahmet Ahay lâtifelerini toplay. Mirerniñ özü qayd etkenine köre, o 1927 senesi tekrar Qırımğa kelgende bir biñ kilometrden ziyade yol yürdi.

Mirer Yaylağa çıqıp, çobanlarnıñ qoşularında bulundı, çobanlardan Ahmet Ahay hususında lâtifeler qıdırdı. Qırımlarnıñ sevimli Ahmet Ahayı, güya Mirerden qaçıp, dağlar içinde, dağlar artına gizlene edi. Mirer ise, usanmadan-yorulmadan ep Ahmet Ahay peşinden ketti, onıñ peşinden ıntıldı, ep lâtife topladı. Bir künü oña qırımlar şaqa ile, Ahmet Ahay “Ara da bul” degen köyde yaşay deyler…

Mirer tıpqı masal qaramanı kibi, o Qırımnıñ er bir köşesinde bulundı. O defalarca havf astında qalıp, ecel pancasından qurtuldı. “Men künlerniñ birinde Alupkadan Aypetrige çıqmaq istedim, – dep ikâye ete Mirer. – Flâga ve eki borjom şişelerini aldım. Yuqarıda – çoqraqqa barıp çıqtım. Şişelerni suv ile toldurdım. Sebebi, men bundan soñ suv olmağan yerge barıp çıqacam. Bundan ğayrı, men sabanıñ saar vaqıtında dağda, küneşniñ doğğanını körmek, onı qarşılamaq istedim. Velâkin, yolumı şaşırdım ve çaqıllı yar üzerinde qalğanımnı bile duymay qaldım. Men pıtaqlarğa, çalılarğa sarılıp, dersiñ, mına endi menzilge yetecem. Bir areket daa yapsam… Amma menim közlerime öyle körüne edi. Nasıldır areketlerim sayesinde, çaqıllardan tırmaşıp ne yergedir kelip çıqtım. Çıqtım, amma… Ne sırtqa, ne de ögge – bir yerge ketip olamaysıñ. Çevre-çet dere. Ne yapmalı?! Quçağımnı açam, canımnı ortağa qoyıp (böyle yapmasam, mına-mına aşağı ketecem), pıtaqqa uzanam. Bu arada şişeler parlanalar, suv töküle.

Men eki elimle çalılarğa yapıştım, soñra… soñra… közlerimde qaranlıq çöktü. Sıptırılıp, aşağı kettim. Er yerim yahşı etip sıdırıldı. Eñ deşetlisi, eñ qorqunçlısı endi keride qalğanını añladım. Quvanğanımdan can-efal ile qıçırıp yiberdim. Men şimdi kimnidir körmek istedim, kimnidir rastketirmek istedim. Velâkin çevre-çette iç bir kimse yoq. Aşağıda – menim ayaqlarım tübünde sim-siya orman. Uzaqta – aşağıda deñiz. Men ep çapam, em de qıçıram. Aşağı taba zıpqın, qurşun kibi ketmektem. Kendim de toqtamadan ep qıçıram… Soñra, men, adamlarğa rastkeldim. Olar meni, Gasprağa – Raatlıq evine ketirdiler.

Üstümdeki urba urbağa beñzemey. Urbamnıñ pütün yeri yoq, bir tamam yırtılğan edi. Menim tış körünişim qorqunçlı, deşetli edi…”.

Mirer bir künü tekrar Ahmet Ahay “peşinden” ketip, Qırım dağlarınıñ eñ yüksek noqtalarından birisi esap etilgen Romanköşede bulunğanda ter-temiz kökte bir kereden qara bulutlar peyda oldular. Dağda qasırğa, tufan başladı. Er şey duman içerisinde qaldı. Sim-siya bulutlar Mirerge doğru kelmekteler. Qoyunlarnı yardan aşağı aydaştırğanı kibi, Mirerni de öyle yapa bile ediler. Soñ bar da, oñıñ cesedini ara da tap. Velâkin o elindeki tayaqnı yerge terence kirsetti de, quşağı ile kendisini şu tayaqqa bağladı ve qolu-ayağı ile anda sarıldı. O işte böyle tarzda on beş – yigirmi daqqa bekledi. Qara bulut nasıl keldi ise, öyle de tezlikle kene ğayıp oldu, olar deñizden Türkiyege doğru uçıp kettiler. Mirerniñ üzerinde ise, Qırımnıñ acayip, dülber mas-mavı kökü tekrar parıldap başladı.

Bizim söylemek istegenimiz, çoq acayip insan. Mirer S.İ. yaz-qış, sıcaq-suvuq demeden yarı aç yarı çıplaq Moskvadan Qırımğa kelip, Ahmet Ahaynı qıdırdı, taptı, topladı. Neticede, Ahmet Ahaynıñ semetdeşlerine – Qırımğa iç bir ölçü ile ölçenilmeycek büyük hızmetler etti. Qırım halqınıñ zengin hazinesinden – sandığından Ahmet Ahaynı tapıp çıqardı.

Böylece, moskvalı musafir – folklorcı S.İ. Mirer ve Qırımnıñ ikmetli sakini Ahmet Ahay qırımlınıñ közleri qarşısında güya, bir adam olup körüne edi. Daa doğrusı, Mirer ve Ahmet Ahay biri-birini añlağan ediler. Başqaca söylecek olsaq, qırımlı Mirerden Ahmet Ahay aqqında eşitse, o buña mıtlaqa inana edi.

Qırım sakinleri Mirerge süjetlerni söyley ediler. O ise, usanmadan subetleşe, aynı bir şeyni tekrar-tekrar qayd ete, yaza. Mirerge ne söyleseler, o sabırle episini cep defterine qayd ete. O aynı bir lâtifeni on kere yazıp ala edi.

“Qırımda Ahmet Ahay ile bağlı zengin kömik epos ep çeçeklenmekte, inkişaf etmekte, – dep yaza S.İ. Mirer özüniñ “Ahmet Ahay Özenbaşskiy” (“Ozenbaşlı Ahmet Ahay”) kitabında. – On altı sene zarfında etraf-müitle bağı olmağan uzaq yalı boyu köylerinde, şeer bazarlarında, eali sıq yaşağan qasabalarda, çobanlar bulunğan yaylalarda, yolda-izde rastkelgen yolculardan, deñiz sailinde balıqçılardan… Ahmet Ahay hususta beş yüzge yaqın ikâyeler, masallar, lâtifeler topladım. İkâye etici qırımlarnıñ sözlerine baqqanda, er vaqıt şeñ-şerametlikte bulunğan Ahmet Ahaynıñ evi bir vaqıtları Özenbaş köyünde eken, şimdi ise, ne yerde olğanını bilmeyler. Mında, bu kitapta toplanğan materiallarnıñ qarar ile üçten bir qısımı derc etilmekte. İleride, kelecekte Ahmet Ahay aqqında daa eki tom, yani eki kitap daa derc etmek közde tutula…”

Bundan soñ, müellif, yaqın kelecekte toplanılğan cemi materiallardan qırımlarınıñ rus tilinde “İşi i naydeş” (“Ara da bul”) serleva astında umumiy kömik eposını yaratmaqnı közde tuta…

Teessüf ki, müellifke kendi niyetini amelge keçirmek qısmet olmadı. Ekinci cian cenki, qırımlar sürgünlikke – cezağa oğratılğanı ve niayet S.İ. Mirerniñ vefatı buña mania oldu. Velâkin, alim Mirer milliy aenkini, milliy ruşenini – dülberligini coymayıp, bir tamam saqlap qalğan alda qırımlarnıñ Ahmet Ahayını ğayet büyük mearetlikle rus tiline çevirdi, onı dünya yüzüne çıqardı ve bunıñle folkloristika alemine – ilimine misli yoq isse qoştı.

Bizler ise, bugün, Ahmet Ahay kibi ebediyetten özüne er alğan tedqiqatçı alim, qırım halqınıñ yaqın dostu, meslekdeşi olğan büyük İnsan – S.İ. Mirerniñ ölmez ruhu ögünde baş egemiz, onı ürmet ile añamız!

* * *

Kurban bayramı arfesinde qurbanlıq çalmaq içün Ahmet Ahay bir qoyun satın ala ve aranğa qapay. Çayırda oynaqlap yürmege alışqan bu qoyun bütün gece qıçırıp Ahmet Ahaynı yuqlatmay.

Ahmet Ahay açuvlanıp, aranğa kire de, dey:

– Ne içün bağırıp ortalıhnı yıhaysıñ, domuz!

– Ev, müsülman, sen ne degeniñden haberiñ barmı?! Hoyunğa domuz dediñ, endi o hurbanlıhha keçmez! Bunı Peyğamberimiz yasah etken!..

Ahmet Ahay qadınınıñ sözlerinden soñ qoyunnı acele sata ve onıñ yerine başqasını ala ve aranğa ketirip qapay. Özü ise, raatlanmağa evge kire. Velâkin bu qoyun da özüniñ qurban çalınacağını duyğan kibi, qıçırmağa başlay. Ahmet Ahayğa raatlıq bermey.

Ahmet Ahay pek açuvlana, o evden çapıp çıqa da, arannıñ qapusından baqıp, yavaştan dey:

– Ah, seni de anavığa oşatam, amma adını aytmam!

* * *

Künlerniñ birinde, Ahmet Ahaynıñ qadını dey:

– Sen ne içün er kere Boykağa ketkende qasevetli körünesiñ, andan haythanda ise, huvanıp kelesiñ? Bu yüksek dağda seni ne huvandıra?

– Bilesiñmi ne, – dey Ahmet Ahay. – Boykada ayuvlar çoh, olar biri-birinen oynaylar. İşte olarnıñ oynağanlarını körüp, men de huvanam.

– Sen ne aytasıñ şu, Ahmet, Hırımda sanki ayuv ola.

– Hayda bal olsa, anda ayuvlar da ola.

– Ya… dağda bal barmı yohsa?!

– Sen bunı da bilmeysiñmi? Ebet, bar. Bizim Boykada bal çoh.

– Aytmasa şunı, asıl olacah şeymi o? – dey Ahmet Ahaynıñ qadını, – Men şu, seniñ yalanlarıñ da maña kerçek olup körüne. Sen aythan bal çohrahlarnı öz közümnen körmek isteyim.

Ertesi künü sabası Ahmet Ahay qadınını uyantıp, dey:

– Sabalıh evde bir şey aşamamız. Beraberimizge çohça ötmeknen tuz alsah yeter.

– Tuz da ne kerek?! – dep taaciplene Ahmet Ahaynıñ qadını. Balğa tuz sepilip aşalmay da!

– Biz bal çohrahha ketkende çoh ayuvlarğa rastkelirmiz. Olarnı tuznen sıylamasah bizni balğa yahın hoymazlar.

Ahmet Ahaynıñ qadını ötmekle tuznı yavluqqa sarıp ala da, hocası ile beraber Boykağa kete. Yol aylançıq. Ep töpege köterilebermek qıyın olğanından o pek boldura. Dağnıñ eñ töpesine çıqqanda ise, bir tamam başı aylana, qulaqları şuvulday, oña ayuvlarnıñ sesleri eşitilgen kibi kele. Tekâran raatlanayım, dep, otura velâkin yuqlap qala. Ahmet Ahay bu arada terek pıtağından qaval yapa…

Çalışqanda ve yuqlağanda vaqıt tez keçe. Ahmet Ahaynıñ qadını uyanğanı ile özüniñ pek açolğanını duya. Yerinden qalqıp hocasına dey:

– Pek açoldum, ötmeknen bal olsa da aşasañ!

– Seniñ istegiñni yerine ketirmekten de holay iş yoh. Yur çohrah başına, ötmeknen bal aşarmız.

Ahmet Ahay qadınını, közyaş kibi temiz, salqın dağ çoqrağına alıp kele ve dey:

– Mına bal çohrah. Bir parça ötmek al da, oña tuz sep ve bu ahhan bal suvğa batırıp aşayber.

Ahmet Ahaynıñ qadını ötmekke tuz sepip, ağızına qapa da, artından salqın suv içe. Baqsa em kerçekten de bu dağ çoqraq suvunda balnıñ dadı olğanı kibi duyula. Aşap toyğan soñ, Ahmet Ahay dağ töpesine çıqıp kendi yasağan qavalda öyle çala ki, tek diñlemelisiñ…

Böylece, Ahmet Ahaynıñ qadını, hocası ne içün er vaqıt Boykadan şeñ qaytqanını añlay.

* * *

Ahmet Ahay şeerge çarıq bazarına kelip, eşek terisini satın ala. Terige bürünip, urba tükânına kele de, satıcıdan soray:

– Maña kerek şeyiñ yohmı?

– Mende er şey bar, tek ayt, alır beririm.

– Maña eşek hamutı kerek, men onı seniñ tükânıñda körmeyim de?

– Adam urbası satılğan yerde ayvan hamutı neyapsın?!

– Şorbacılarım insan hiyafetindeki adamlarnı eşek kibi çalıştıralar. Men eşek hiyafetine kirip, insan kibi çalışıp bahacah olam.

Ahmet Ahay böyle dey de, hamut olmağanına yazıqsınıp, ketmege tedariklene. Artına çevirilgende tükâncı onıñ sırtına bornen “Ahmet Ahay – Özenbaş delisi” dep yaza.

Ahmet Ahay tükânnıñ qarşısındaki qavege doğrulana. Qveci Ahmet Ahaynıñ sırtındaki yazını oqup, onı eriştirecek ola ve dey:

– Ey, Ahmet Ahay, hoş keldiñ, havege kir, men seniñ ögüñe beş çeşit yemek hoyarım.

Ahmet Ahay qavege kire. Qaveci onıñ ögüne bir filcan süt qoya. Ahmet Ahay sütni içe de qalğan dört yemekni bekley. Bekley amma, qaveci nevbetteki yemeklerni ketirmey.

– Sen daa ne bekleysiñ, Ahmet Ahay, men aythanımnı yaptım, – dey qaveci.

– Men yalıñız, süt içtim, halğan dört yemegiñ hayda? – dep soray Ahmet Ahay.

Qaveci şaqıldap külerek dey:

– Sen yalıñız süt içtim belleme. Bu sütten hatıh – bir, penir – eki, haymah – üç, sarıyağ – dört ola. Mına bu dört yemekni sen sütnen beraber aşadıñ, ürmetli Ahmet Ahay!

– Oy, Suleyman haveci, çoh sağ ol, – dey Ahmet Ahay. – Lâkin saña bir ricam var, meni nasıl sıylağan olsañ, menim dört balamnı da öyle sıylasa, bir “aşap” toysınlar.

– Ya olar haydalar

– Sen ketireber, şimdi kelirler.

Qaveci dört filcan süt ketire ve:

– Oğullarıñ daa kelmedilermi, Ahmet Ahay? – dep soray.

– Seniñ sütüñde hatıh, penir, haymah, sarıyağ bar olsa, menim de olacah balalarım var: Asan – bir, Üsein – eki, Fatime – üç, Zore – dört, – dep cevaplana Ahmet Ahay ve qaveci ketirgen dört filcan sütni içe de, qaveden çıqıp kete.

Onıñ artından baqıp qalğan Suleyman qaveciniñ közü kene “Ahmet Ahay – Özenbeş delisi” degen yazılarğa tüşe ve dey:

– Yoh, Ahmet Ahay deli degil, o sözlerni yazğan adamnıñ özü deli!

Mumba : “Yıldız”. 2005. №3.

Leyla Emir