Noman Çelebicihannıñ feciy helâk oluvı
N. Çelebicihannıñ taqifi ve feciy sürette qatl etilmesi akqında bu küngece yazılgan ve elimizde bulungan materiallarnıñ ekseriyetinde faktlar biri-birine çoq “yapışmaylar” ve, tabir-i caiz ise, mantıqiy hronologiyanı bozalar, bazı da ise biri-digerini inkâr eteler. Lâkin kene de, bu ve araştırıp tapılgan yañı materiallar esasında N. Çelebicihannıñ taqifi ve qatl etilüvinen bağlı manzaranı toluca tiklemege cürat ettik.
Em doğru, em köçme manada alganda 1918 senesiniñ yanvar-fevral ayları Qırım tarihında ğayet şiddetli devirlerden biri sayıla. Yanvarniñ başlarında Aqyardan köterilgen qanlı bolşevik dalğası öz yolunda er şeyni yaqıp-yıqıp, Aqmescitni dört-bir taraftan sarıp almağa başladı. Olsun Bağçasaray yönelişinde, ve ya Canköy, Kefe, Yalta yönelişlerinde Qırım ştabınıñ orduları bolşevik matrosları ve askerlerniñ qattı darbelerine qarşı turıp olamadılar. Vaziyet ğayet deşetli edi. Bolşevik propagandasınen miyleriniñ er bir üceyresi qatqaqlaşıp qalğan matroslar ne ana, ne baba tanıy ediler.
Yanvarniñ ilk künlerinde kütleviy sürette taqifler başlay. “Taqif etilgenler Aqyarda qısqa bir sorgudan soñ “Truvor” gemisiniñ kögertesinde qurşunğa tizildiler, sayıları üç künde 800-ge yetti. 300-den ziyade adam idam etildi. “Rumıniya” kreyseriniñ kögertesinde ise mahküm etilgenler qurşunğa tizilmezden evel, bütün kögerte boylap matros safları arasından keçmege mecbur etildiler. Matroslar bu esnada olarnıñ urbalarını parça-kesek eteler, küfür sözler aytıp olarnı ura ediler. İdam vaqıtında matroslar olarnı yerge yıqtıra, elleri, ayaqlarını bağlaylar. Soñra yavaş-yavaş qulaqlarını, burunlarını, dudaqlarını, tenasul azalarını ve ellerini keseler. Ve, soñundan öz qurbanlarını deñizge atalar”174. Bolşeviklerniñ liderleri ise matroslarnıñ mezkür vahşiylikleriniñ ögüni almaq içün Aqyardaki “Tsentroflotnı” lâğu etmek peşine tüşe. Eñ meraqlı yeri şunda ki, bolşevikler “bizlerni yañlış añlamasınlar” diye buña resmiy tüs bermege tırışalar.175
Yanvar 2-den başlap – bir tarafta bolşevikler, diger tarafta Qırımtatar milliy ükümeti – yarımadada akimiyet içün cenk tutaşıp kete. Şu künü Aqyarda bolşevikler inqilâbiy devrim yapalar, şeerdeki akimiyetni öz eline alalar. Bunıñ neticesinde bir sıra silâlı çarpışmalar yüz bere. Bolşeviklerge qarşılıq köstergenler vahşiylercesine taqip etileler. Bu vaqialar güberniyada kızıl terrornıñ başlanmasına temel qoyalar. Yanvar 3-te bolşevik partiyasınıñ şeer komiteti mahsus “Tatarlar ile konfliktler aqqında”ki meseleni baqıp çıqa. Ve, Aqyar Şurası icra komitetiniñ kontrrevolütsiya ile küreş alıp baruv boyunca mahsus bölükni teşkil etüv hususındaki qararına qoşula.176
Bolşeviklerniñ ayaqlanması ile N.Çelebicihannıñ Halq evini177 (Narodnıy dom) işğal etüv aqqında bergen emiri ve atılgan radikal adım bir künge dogru kele. Yanvar 3-te N.Çelebicihan Aqmescit demiröl vokzalına eskadronlılar otrâdını yerleştirmek aqqında emir bere.178 Lâkin Milliy ükümetniñ ve Parlament azalarınıñ ekseriyeti onıñ bu areketlerinen razı olmay. N.Çelebicihannıñ “tatarlar akimiyetke tolusınen malik olsalar, ülke teraqqiyat yoluna minecek” degen qattı talabı ve isbatları boşuna keteler. N. Çelebicihan Halq evini işğal etüvnen bağlı konflikt “ülke akimiyeti aqqındaki mesele olğanını”179 tekrar-tekrar qayd etse de, Parlament azalarınıñ ekseriyeti bunı “demagogik bir adım” dep saya.180
Yanvar 2-14 künleri bolşevikler ücümge keçeler. Qırımtatar milliy parlamenti içki siyasiy inqiraznen çekişe, Qırım ştabınıñ arbiy qısımları biri-digeri artından mağlübiyetke oğray. Yanvar 14 gecesi bolşevikler Aqmescitte Anatra aeroplan zavodında “inqilâbiy devrim” planını işlep çıqalar ve revkom saylaylar. Bolşevikler poçta, telegraf, demiröl vokzalını işğal etkenlerinde olarnıñ tarafına keçken zapastaki 33-ünci piyade askerler polkunıñ talim komandası ve eskadronlılar arasında çarpışma başlay. Bolşeviklerge qarşı çıqqan eskadronlılar ve rus bölünmeleri tar-mar etile. Bundan soñ “kontrrevolütsiyey elementlerni” taqif etüvler başlana. Subaylarnı nerede yaqalasalar şu yerniñ özünde qurşunğa tizeler. Qırımtatarlarğa qarşı terror keñ qulaç ala, qarşılıq köstergenlerni şu yerde atıp öldüreler, göñülli olaraq teslim olğanlarnı ise apehanelerge bıraqalar. Bir qaç saat içinde apshaneler tutsaqlarnen rıqma-rıq tolıp qala.181 Qızıl terror Qırımnıñ diger regionlarında da keñ qulaç ala. Meselâ, Qarasuvbazar civarında bolşevik otrâdları Qırım ştabınıñ 50 subayını yaqalagan ve şu yerde qurşunga tizgen ediler.182
Qırım ştabınıñ arbiy qısımları ve bolşevik otrâdları arasındaki qanlı çarpışmalarnı “Rus-tatar cenki” dep adlandırıp yetiştireler.183Kerçekten de, siyasiy qapa-qarşı turuvlar grajdan cenkine çevirilip kete. Hususan Kefe ve Yaltada, Yalta civarlarında qanlı çarpışmalar devam eterken, Aqmescitte akimiyet bolşeviklerniñ eline keçe. Olar mında deral Arbiy-inqilâbiy komitetni meydanğa ketireler ve oña baş komissar olaraq Jan Millerni saylaylar.184 J.Millerniñ yetekçiliginde ilk dekretler qabul etile, musafirhaneler ve teatrler musadere etile, allı-taqatlı grajdanlarğa cemi 10 million ruble miqdarında kontributsiya bağlaylar, mahkemeler lâğu etile, olarnıñ yerine arbiy-inqilâbiy tribunallar meydanğa ketirile ve ilâhre.185 Bu dekretler arasında Halq vekilleri şurası ve Qırımtatar parlamentini dağıtuv aqqında qararlar da bar edi. Qırım ştabı tar-mar etile. Qırımtatar Milliy ükümeti, parlamenti ve Qırım ştabınıñ yetekçileri Aqmescitni terk etmek ve yarımadanıñ dağları ve köylerinde vaqtınca bir sıgınaq bulmaq zorunda qalalar. Qırım ştabınıñ başı polkovnik Makuhinni yaqalaylar ve qurşunga tizeler. Cafer Seydamet Qırımnı terk ete.186
Yarımadadaki vaziyet ket-kete dönümsiz alğa kirip başlay. Yanvar 13-te Qırımtatar parlamenti alel-acele toplana. Bu aqta Ş. Gasprinskaya şöyle hatırlay: “N. Çelebicihan vaziyetniñ ne derecede ciddiy olğanını gizlemey. Çelebicihan Bekir Odabaşnı, Dosmambet Acını, Veli İbraimovnı ve meni raatlıq odasına davet etti. Asabı kergin, bitkin alda edi.” “Çaresiz aldamız. Türkiyege keçmek ve andan Qırımnıñ qurtulışı içün ögraşmaq lâzim”, dedi. Lâkin Qırımdaki qarışıq vaziyet buña, zaten, imkân bermey. Bolşevikler artıq Aqmescit etraflarını işğal etken ediler. Cebe bozulğan edi. N. Çelebicihan toplaşuv bitken soñ Bekir Odabaşnen beraber, Aqmescitteki tuvganlarından biriniñ evine kete. Anda toplangan arqadaşlarınıñ tevsiyesi üzerine vaqtınca Yalta civarında dag köylerinden birinde gizlenmesiniñ uyğun olacağına qandırılgan edi. Arqadaşları onı tebdiyli qıyafet eterek yölga çıqmasına bir türlü qandırıp olamadılar. Yalvaruvlar, ricalar hayır etmedi. O, gece sırtında kürkü, yanında bir cansaqları, açıq araba içinde, Aluştağa doğru yolğa çıqtı. (N. Çelebicihannıñ yolğa nasıl ve kimnen çıqqanı aqqında A. S. Gürdemir aşagıda biraz başqaca tarifley – Yu. Q.). Faqat bir-eki saatke barmadan qaytıp keldi. Ketirdiler. Dos-dogru (anavı ögursız) Halq evine aps ettiler. Aluşta yolunda keterken, silâhlı bir qaç bolşevik arabanı toqtataraq, kim ölganlarını ve qayerge keteyatqanlarını sorağanlar. Çelebicihan huviyetini gizlemegen… Bizler qara haberni saba aldıq. Parlament binası olaraq qullanılgan Zadekân Cemiyeti binasında (al-azırda Görkiy soqağında İ. Franko adına cumhuriyet ilmiy-universal kitaphane yerleşken bina – Yu. Q.) buluştıq. Çoq hazin bir toplaşuv edi. Bazı qonuşmalar oldı. Ali Badanalı közyaşları içinde: “Arslanlarnıñ yerini köpekler aldı”, dep ağladı. Birden binanıñ bağça qapısı açılaraq, avluğa Aqyar matrosları sel kibi kirdiler. Qurşunlar camlarnı delerek, binanıñ içinde uçuştı. Salonnıñ içi cenk sanasına çevirildi. Arqadaşlardan bazıları yerge uzandı, bir qısımı da prezidium masası artına gizlendi… Matroslar salonga toluşıp, binanıñ üst qatına çıqtılar. Ve o yerde tintüv ötkerdiler. Bizlerni ise sırağa tizip, üstlerimizni aradılar. Bu tintüv Parlament (binasında) silâ anbarı mevcut oldugı haberi üzerine yapılgan. Bir dane silâ tapqan olsalar alımız harap olacaqtı. O aqşam aile dostlarımızdan İsmail Lömannıñ “Peterburg” ötelinde kiralağan odasında toplaştıq… Odaga ekim Halil Çapçaqçı yıldırım tezliginde kirip keldi. Kördial (yürek ilâcı – Yu. Q.) soradı. Meger, aynı ötelde bulungan Jan Miller yaramağan eken. Biçare Halilni alel-acele ketirgenler. Kördial yoq, dep onı savdıq. Ve onıñ vastasınen Jan Millernen körüşmege qarar berdik. Halil hastanıñ yanında edi. Birazdan hastanıñ tüzelgeni aqqında haberni eşittik. Halil vastasınen randevu aldıq. Jan Millerden Çelebicihannıñ serbest bıraqılmasını rica etecek edik. Arqadaşımnen meni qabul etken Jan Miller: “Bu gece onı Aqyarğa alıp ketecekmiz ve onı anda yahşı şaraitler altında muhafaza etecekmiz. Böyle yapmamıznıñ sebebi de onı qorumaqtır. Serbest bıraqılması ise şimdilik iç bir sürette mümkün degil. Çünki onıñ em soldan, em sağdan duşmanı pek çoq. Zaten Çelebicihan qıymetli bir şahıstır*, dedi187”.
N.Çelebicihannıñ taqifi ve qatl etilüvinen bağlı araştırmalarımıznı devam eterken, “Qırım” mecmuasınıñ saifelerinde S. Arikannıñ maqalesinde188 şöyle bir malümatlarnı rastketirdik. Maqalede aqmescitli Abdulqadır Seitislâm Gürdemir degen kişiniñ hatırlavlarından misaller ketirile. A. S. Gürdemir 1918 senesi yanvar ayınıñ ilk künlerinde N. Çelebicihannıñ emirinen işgal etilgen Halq evi ve bunıñnen bağlı vaqialarnıñ şaatı olğan ve neticesiz qalğan bu areketten soñ Qırımtatar milliy parlamentniñ meclislerinde diñleyici sıfatında iştirak etken. Onıñ hatırlavlarınıñ stilistikasını az-buçuq tüzetip, bu yerde qayd etip keçmekni munasip dep tanıdıq:
“…Çelebicihan efendi (yanvar 13-te aqşam üstü – Yu. Q.) Aqmescitte Qadıasker maallesinde yaşağan emcesi Tulev Çelebiniñ evine kele. Tulev Çelebiniñ öglu Abdi Zekâiy efendi ile sabaga yaqın şeerni terk etmege azırlıq köreler. N. Çelebicihannen beraber Tulev Çelebiniñ ekinci öglu İslâm da kete. Olar şeerden çıqıp, Petrovskiy köyü civarlarındaki bir keçitten Salgır özenini keçmek içün yol alalar. O yolda biri-birine pek beñzegen eki aralıq bar edi. Birinci aralıq Vorontsov bagçasındaki Ziraat mektebine barıp tirele. O, ögü qapalı bir aralıq (tupik) edi. Ekinci aralıq ise – balalıgımızda o yerge Arap Kura dey edik – Salgırnıñ Bitaq köyü yoluna keçit bergen bir yerdir. Bu yerde suv gayet saf ve temizdir. Mında köpür yoq edi. Bu yerden Bitaq köyüne ve başqa köylerge yol ayırıla…”.
Arabanı aydağan İslâm Çelebi avanıñ sisli ve biraz yagışlı ve qaranlıq ölganından, farqına barmadan arabanı birinci aralıqqa ayday. Bir qaç daqqadan soñ (olar) bu aralıq ono qapalı aralıq ölganını añlaylar. Faqat, arabanı keri aylandırmaq içün aralıqnıñ tar olması büyük bir qıyınlıq dogura. Atlarnı qurtarıp, arabanı keri aylandırayatqanlarında, Petrovskiy köyündeki patrul olarnı yaqalay ve şeerniñ İnqilâp komitetine alıp kele. Patrul N.Çelebicihan efendini, Abdi Zekâiy efendini ve İslâm efendini komitetke teslim etip, kete.
Faqat, o gece taqifler çoq ölganından sebep, yaqalangan kişilerni anda alıp kelmekte ediler. Abdi Zekâiy bu qalabalıqtan faydalanıp, andan qaça189.
Aşagıdaki sözlerni A. S. Gürdemir İslâm Çelebiden eşitkeni kibi ikâye ete:
“…Yarım saatten soñ bolşevik inqilâp komitetiniñ reisi Miller keldi. Çelebicihan efendi oña kendisini taqdim etti, ve: “Men Çelebicihanım” dedi. Miller yerinden turdı. Ürmet kösterdy ve Çelebicihan efendige oturıñız, dep teklif etti.
Saba eki bolşevik saqçısı ile Çelebicihan efendini ayrı araba ile Aqyar mahkemesine alıp ketmek içün, yölga atlandılar. Saba saat sekizde Aqmescitten ayrıldıq. Şeerden beş kilometr uzaqlaşqanımıznen, Aqyardan matroslar, çauşlar, zabitler avtomobillernen Aqmescitke kele ediler. Bizni toqtattılar. Kim olğanımıznı ve qayerge keteyatqanımıznı soradılar. Saqçılar vaziyetni olğanı kibi añlattılar. Matroslar: “Ne içün bizimnen cenkleştiñiz?” – dep Çelebicihan efendiden soradılar. Çelebicihan efendi sözge başlamazdan evel o yerde yüzlernen zabitler toplandı. Çelebicihan efendi:
“Ürmetli matroslar, biz siznen cenkleşmeymiz. Arada bir añlaşılmamazlıq bar. Biz Qırımda Halq Cumhuriyetini qurmaq isteymiz ve buña qarar berdik. Üç kün evelsi beş adamdan ibaret bir delegatsiya Aqyar inqilâp komitetine yollanıldı. Delegatsiyamız Aqyarda bir organ bulamaganlar. Üç kün qaldılar. Bir añlaşma yapıp olamadıq. Yapmaq istegen işlerimiz bulardır. Sizlerge yapılğan ve yapılacaq işlerniñ iç bir türlü zarar bermeycegini, üriyet ve azatlıq oğrunda yapayatqan çalışmalarımıznı isbat etmege azırım”, – dedi.
O, bu yergece söyleyebildi, matroslar birden: “Ura!” sadalarınen Çelebicihan efendini ellerine alıp yuqarığa köterdiler. Aqyarğa alıp baracaqmız, dep Aqmescit saqçılarınıñ elinden alıp, öz maşinalarına oturttılar, maña ise keri qayt dediler. Bilgen, körgenlerim bundan ibaret…” dep bitire ikâyesini İslâm Çelebi.”190
Bu yerde bir meraqlı faktnı da ketirmek isteymiz. Mesele şunda ki, N. Çelebicihan taqif etilip, Aqmescitte Halq evine ketirilgen ve ertesi künü Aqyarğa alıp ketilecekte şu yerde toplanğan kişilerge bir muracaat yapmaq içün izin soray. Oña izin bereler. N. Çelebicihan rus askerleri süngüleriniñ kölgesi astında: “Qırımnıñ şanlı ve qurban ketmege azır oğullarınıñ iç bir vaqıt millet içün çalışmaqtan vazgeçmeyceklerini, kendisi qan şahidi olaraq esir tüşse bile, Qırımnıñ daa pek çoq çelebicihanlarnı yaratacağını ve Qırımnıñ evelleri olğanı kibi, soñra da qırımlılarğa ait olacağını” ayta191. Lâkin bu fakt ne Ş. Gasprinskayanıñ, ne de N. Çelebicihannıñ taqifiniñ bivasta şaatı olğan İslâm Çelebiniñ hatırlavlarında rastkele.
N. Çelebicihannı Aqmescitten Aqyarga alıp keleler amma, er şey yuqarıda Jan Millerniñ Ş. Gasprinskayağa işandırğanı kibi olıp çıqmay. Zaten, Jan Miller “Petrograd” ötelinde Ş. Gasprinskayağa ve onıñnen kelgen arqadaşlarga yalan söylegen edi. Asılında mesele mına nasıl ölgan edi. N. Çelebicihannı Aqyarda bolşeviklerniñ lideri Yu. Gavenniñ uzurına alıp keleler. Bu yerde, biraz ögge ketip, şunı da ayrıca qayd etmelimiz ki, N. Çelebicihannı taqifinden soñ birinci olıp sorgu yapqan kişi Yu. Gaven ve Aqyar arbiy-inqilâbiy komitetniñ ekinci kâtibi Örion Aleksakistir. Pretentsioz şekil ve harakterde yapılgan ve bolşeviklerge has üslüpte yazılıp bizim künümizge yetip kelgen işbu sorğunıñ metinini olğanı kibi bu yerde ketiremiz:
“Yanvar 12-niñ( yanvar 14 olmalı – Yu. Q.) yuqusız gecesinde ğalebe aqqında haber keldi. Gaven telefon vastasınen Simferopolnen bağlana bildi. Şeer azat etilgen, milletçiler dağğa qaçqanlar. Tavsilâtlarnı sorap bilmek istedi, lâkin alâqa üzüldi. Sabasına ise revkom yanında bir avtomobil kelip toqtadı, ve eki asker içerige yüksekçe boylu er kişini alıp kirdiler. O, odada bulunğanlarnıñ episini sert nazar ile süzdi.
– Tutsaqnı qabul etiñiz, – dedi askerlerden birisi. – Tezkere de kerek. Mına, Miller arqadaştan vesiqa.
– Meraba, Çelebiyev, – dedi Gaven tutsaqqa muracaat etip. – Mına, körüştik. Aqılıñızga bile ketirmegendirsiñiz?
Milletçi “ükümetniñ” başı cevap qaytarmadı. O, közlerini qamaştırıp, ellerini qursağı üstünde bağlap, lâqayd bir tavur almaga tırıştı.
– Nişleyik, selâmlaşmaq istemeysiñiz, bu siziñ ihtiyarıñızda. Örion, tezkere yaz. Toqta, sesiñni çıqarıp oqusa, Miller ne yaza şu?
– “Sevastopol Arbiy-inqilâbiy komitetine, – dep oquy Apeksakis. – Maalliy kontrrevolütsiyanıñ yetekçisi siziñ emr-i uzurıñızğa yollanıla. Onı Arbiy-inqilâbiy tribunalga bermeñizni rica etemiz.” Men aynı şu kâgıtustüne imzamnı qoyacam…
Ve, yazdı:
“14 yanvarâ v 9 ç. 45 minut utra prinâl bıvşego premyer-ministra tak nazıvayemogo krımskotatarskogo pravitelstva”.
Vesiqanı Gaven de imzaladı ve tınç bir tavurnen:
– Çelebiyevni – apshanege. Siz mahkemege tartılacaqsıñız, Çelebiyev, – dedi.
– Aqqıñız yoq, – dedi mağrurlıqnen Çelebiyev. – Men müftiyim.
– Siziñ emiriñiznen bizim arqadaşlarnı öldürgenlerinde siz kim ediñiz? Kene müfti ediñizmi?! – dep. asabiylendi Aleksakis. – Demek müfti öldüre bile, lâkin onı mahkemege tartmaq mümkün degil eken de? Sizni mahkemege tartacaqmız!
– İç bir şeyge irişip olamazsıñız, – dep cevap berdi suvuq bir tavur ile Çelebiyev. – Epiñizni yoq ztecekmiz. Sizden nefretlenem.
Örionnıñ çırayı aq kesildi ve onıñ üstüne atıldı:
– Susıñız!
Asabiylengeninden o (Örion), özüni qolğa alıp olamay, nasıldır bir aqaretleyici sözler ayta, qorquza edi.
– Örion, tınçlan! – dep toqtattı onı Gaven.
Çelebiyevni alıp kettiler.”192
O devirlerde Kezlevdeki bolşevik teşkilâtınıñ kâtibi vazifesinde bulunğan V. Yelagin ise N. Çelebicihannı yanvar 14-te Aqyarğa Yu. Gavenniñ emr-i uzurına alıp kelgenlerinde ekisiniñ arasında olıp keçken laqırdını qısqadan tariflep şöyle yaza: “Gaven onıñnen Qırımda meydanğa kelgen vaqialar aqqında subetleşti. Çelebicihan Milliy ükümetnen bolşevikler arasındaki silâlı çarpışmalarnıñ qaçınılmaz olğanını qabul etti. Faqat, Cafer Seydametniñ bu vaqialarnıñ qabaatlısı olğanını qabul etmedi. Bu subetten soñra Çelebicihannıñ bolşeviklerge qarşı mucadelede ne derecede iştirak etkeni belgilengenge qadar vaqtınca Aqyar apshanesinde tutmağa qarar berildi”193.
Ebet, N. Çelebicihan bu alnen razı olmay. Refiqasınıñ Ş. Gasprinskayağa tariflep bergeni kibi, o, “apshaneden qurtulmaq, qaçmaq çarelerini araştıra ve temin etmiş olmalı ki, oña ara-sıra yemek ketirgen ihtiyar bir qadın vastası ile ailesinen temasqa keçe. Planınıñ tadbiqına fursat aray”194.
Qırımtatar parlamentiniñ yetekçi azaları da N. Çelebicihannı apshaneden qurtarmaq yollarını qıdırıp başlaylar. N. Çelebicihan Aqyar apshanesinde bulunır eken, Aqmescitte Ş. Gasprinskaya, Cafer Ablayev, Asan Sabri Ayvazov ve Seitcelil Hattatov bir araga kelip, Ş. Gasprinskayanıñ teklifine binaen N. Çelebicihannı nasıl etip qurtarmalı degen meseleni muzakere eteler ve bir de-bir çare qıdırıp bulmaq üzerinde bir qararğa keleler. Bu tüşünceler ile Ş. Gasprinskaya Bagçasarayğa bara. Anda o, arqadaşlarınen beraber Aqyarğa ketmekni qararlaştıra. Lâkin bilet tapıp olamaylar. Bundan soñ olar araba yolunen ketmekni planlaştıralar. Bir arabacığa yolnı teşkermekni rica eteler. Arabacı Qamışlıga qadar barıp kele.
Lâkin o yaramay haber ketire: Qamışlıdan Aqyarga ketken yollar qapalı, bolşevik bekçileri quş uçurtmay ediler. Aqyarğa deñiz yolunen keçmek mümkün edi. Amma qarada ölganı kibi deñiz yolu da qapalı edi. Olar 5-10 kün beklemege qarar bereler.195
Tavriya güberniyasında kerginlik ep arta. Akimiyetni öz eline keçirgen bolşevikler ise özleriniñ siyasiy raqiplerinen amansız küreş alıp barmaqnı devam ettireler. 1917 senesi dekabr ayınıñ ortalarında bolşevikler liberal ve orta meyilli sotsialist partiyalarnıñ liderlerini yaqalaylar, bir çoqlarını qurşunga tizeler, olarnıñ teşkilâtlarını tar-mar eteler.196 Sag qanattaki sotsialist partiyalarınıñ al-ahvalı da deyerlik yahşı degil edi. Kezlevde ve Kefede bolşeviklerniñ eskencesi ep quvetleşe. Meselâ, 1918 senesi mart 1-de Kezlevde bolşevik akimiyetine nisbeten oppozitsiyada bulunğan 15 partiyanıñ lideri yaqalangan edi. Olarnıñ taqdiri şay da namalüm qaldı. O devirlerdeki matbuatnıñ bildirgenine köre, bolşevik akimiyeti tiklenilgen soñ qırımtatar partiyaları ve cemaat teşkilâtları “gayet ezik” bir vaziyette qala. Bolşeviklerniñ terrorı ise ep devam ete, ep yañı basamaqlarğa çıqa.197
Bunıñnen bir vaqıtta bolşevikler, yuqarıda qayd etkenimiz kibi, kendi akimiyetleriniñ esas tayançı olğan Qaradeñiz flotunıñ cenkâverligini saqlap olamaylar. Anarho-bölşevistik diktatura çanalamağa, sürünmege başlay. Fevral 14-te “Tsentroflot”qa Petrograddan “Flotnı göñüllilik printsipi esasında ğayrıdan quruv” aqqında emir kele. Bir çoq matroslar flottan izinsiz ketmege başlaylar. Şu künleri Aqyarda flotnı ğayrıdan quruv ve kütleviy demobilizatsiyanıñ ögüni aluv maqsadlarında umumqaradeñiz flotunıñ II syezdi çağırıla. Syezdde maliyeviy meseleler boyunca bir sıra qararlar qabul etip, izinsiz demobilizatsiyanıñ ögüni almaga muvafıq olalar. Delegatlar Qaradeñiz flotunda hızmet etkenlerni proletariat diktaturası içün daa da qattı, daa da amansız küreşmege çagıralar… Bolşevikler tarafından ep aydaştırılğan işbu müitte “Börets za svobodu” gemisiniñ matrosları arasında: “Şuralarğa burjuaziya tarafından telüke peyda olmaqta, Şuralarnı imaye etmeli” degen ğaye doğa. Bu gayege diger gemilerdeki matroslar qoltutalar. Aqyarda Kamennaya limanında 2,5-3 biñ matros toplana. Olar şeer Şurasına muracaat etip, öz “hızmetlerini” teklif eteler… Olarga:
“Burjuaziyanı asıp-kesmek Şuralarnıñ işi degil”, dep cevap qaytaralar. Şunda matroslar: “Bunı kendimiz yaparmız, sizlerni ise endi tanımaga bile istemeymiz”, dep bildireler. 21-23 fevralde qatl etüvler, hırsızlıqlar, tonavlar, zorbalıqlar dalgası şeerni qaplap alalar. Soqaqlarda, evlerde, hususan Malahov kurganında samosudlar ötkerile. İşbu “varfolomey gecelerinde” matroslar 400 adamnı öldüreler, apshanede bulungan 60 siyasiy mabüsnı qurşunga tizeler. Matroslarnıñ mezkür bibaşlıqları bolşevik liderlerini telâşqa sala198. Lâkin, buña baqmadan, bir çoq bolşevikler qızıl terrornı aqlamağa tırışalar. Aqyar Şurasınıñ azası Râbokon: “Bunı bütün emekdar halq yaptı. Bütün burjuaziyanı atıp öldürmek kerek. Endi biz quvetli, şunıñ içün de soyamız. Eger burjuylarnı soymaycaq olsaq, bu nasıl inqilâp?”, dep bildire199. Ve, bu sözler, bolşevik liderleriniñ inkâr etkenlerine baqmadan, o künlerde anarho-bölşevistik diktaturanıñ esas şiarlarından birine çevirilgen edi.
Fevral 22-den 23-ke aylanır gecesi matroslar Aqyar apshanesine bastırıp kireler. Yuqarıda qayd ettigimiz kibi, qurşunga tizilgen mabüsler arasında N. Çelebicihan da bar edi. Ş. Gasprinskayanıñ hatırlavlarında şu satırlarnı oquymız: “Bunları Çelebicihan efendiniñ hanımından eşitken edim: kendisini idama alıp ketmeye keldikleri vaqıt yuqlay eken. Uyandırğanlar. Vaziyetni añlayaraq, yerinden turgan, cellâtnıñ peşinden ketken. (Onı) apshaneniñ avlusında divarga tayandırganlar. Başını yuqarıga kötergen, kökke baqar eken, arqa arqaya sıqılğan qurşunlarnen yerge serilgen”200. N. Çelebicihannıñ ve idam etilgen diger mabüslerniñ cesetlerini ise Qara deñizge atqanlar. Bunı Ş. Gasprinskaya şöyle tarifley: “Parlament toplanğanınen, Aqyarda deñizden çıqarılgan cesetlerni tedqiq ve Çelebicihan efendiniñ cesedini teşhis içün üç şahıstan ibaret bir eyyet ayırılgan edi. Abdi Efendi, men ve biri daa bar edi ki, adını hatırlap olamayım. Men hassiyet sebebi ile, ketmekten imtina ettim. Diger arqadaşlar kettiler, perişan alda qayttılar ve cesetlerniñ iç biriniñ tanılacaq alda olmağanlarını añlattılar…”201. Velasıl, N. Çelebicihannıñ idamı aqqında bir qaç tahminler (versiyalar) mevcut. Olarnıñ bazıları rivayetke, bazıları aqiqatqa oşaylar. O künlerniñ şaatı ölgan körbekülli Server Hayri ve onıñ agası acı Abibulla Hayriniñ aqiqatqa yaqınca bir tahminlerine köre, N. Çelebicihannı matroslar apshane azbarında atmaganlar, aksine onı apshaneden alıp çıqqanlar, deñiz sailine alıp barganlar, qayıqqa oturtıp açıq deñizge alıp çıqqanlar ve anda onı öldürgenler, cesedini ise deñizge köterip atqanlar.202
N. Çelebicihannıñ qatl etilmesi bolşevik teşviqatı sayesinde közlerini qan basqan, esini-usunı coyğan, nezaret astından çıqqan “sarğuş” matroslarnıñ “şahsiy teşebbüsi” degil edi, ebet. Bunda bolşevik liderleriniñ, bilhassa, Jan Millerniñ, Yu. Gavenniñ ve diger yetekçi bolşevik arqadaşlarnıñ “issesi” de bar. Qırımda neşir olunğan “Tavriçeskaya pravda” gazetasında “Fevral 22-23 gecesi qatl etilgenlerniñ cedveli derc olunğan edi. Bu cedvelden çeşit milletlerniñ vekillerinden 45 adamnıñ öldürilgeni añlaşıla. Cedvelniñ 4-ünci sırasında “Çelebiyev” adı ile N. Çelebicihan bulunmaqtadır. Aynı gazetada Rus inqilâpçı sotsial-demokrat partiyası – RSDRPnıñ qararnamesi derc olunğan. Bu qararnamede idam etilüvnen bağlı vaqialar açıqlanmaqta ve qatl etilgenler “qabaatlı tanılmaqta”. Mezkür qararnameni reis V. Sazonkin ve kâtip Şevçenko imzalağanlar.203 İdam etilgenler arasında meşur karaim ressamı Mihail Moiseyeviç Kazas204, istidatlı, yaş, qırımtatar şairi Üsein Balatukov205 ve digerleri bar edi.
Qırımtatar halqınıñ böyle bir qanlı basqı ve deşetke ögratılması, bilhassa, Noman Çelebicihannıñ vahşiylerce qatl etilmesi bütün türk dünyasını sarsıttı, çoqtan-çoq narazılıq beyanatlarınıñ peyda olmasına sebep oldı. Rusiye ve Sibirdeki milliy musulman teşkilâtları, Petrograddaki musulman cemiyeti, Poloniya, Litva, Beyaz Rusiye ve Ukraina tatarları birligi bu munasebet ile narazılıq beyannamesini imzalap, bolşeviklerniñ merkeziy ükümetine yolladılar. Aynı zamanda işbu beyannameniñ metinini derc ettirmek içün Rusiye, Poloniya ve Ukraina matbuatına berdiler. Bütün musulman dünyasınıñ adından berilgen bu beyannamede Qırımdaki bolşevik terrorı şiddetli üküm etilgen ve “Çelebicihannıñ qatilleriniñ cezalandırılması” talap etilgen edi.206
N. Çelebicihannıñ qatl etilmesi munasebetinen Ufa milliy merkezi ve Bütünrusiye musulmanları Arbiy şurası da birlikteki narazılıq beyannamesini imzalay.207 Mezkür narazılıq beyannamelerine Turkistan musulmanları da öz matbuatlarında qoltuttılar. Meselâ, Taşkentte neşir etilgen “Uluğ Turkiston” gazetasında qırımtatar Qurultayına, qırımtatar Milliy ükümetiniñ bolşeviklerge qarşı alıp barğan küreşine qoltutqan, bolşeviklerniñ terrorını, N. Çelebicihannıñ qatl etilmesini üküm etken bir maqale derc etilgen edi. Bu maqale aradan bir qaç afta keçken soñ, türk dünyasınıñ o bir tarafında, İstanbuldaki “İqdam” gazetasında ekinci kere derc oluna.208
N. Çelebicihannıñ qatl etilip, şeit ketmesinen bağlı daa bir faktnı, daa doğrusı feciy bir tesaddüfni hatırlamamaq mümkün degil. Ta 1917 senesiniñ ortalarında Qazanda N. Çelebicihan İdil-Ural müftisi Alimcan Barudiynen körüşken edi. Barudiy oña şöyle degen edi: “Allah-Taalâ sizge zenginlik, ilim ve şerefli içtimaiy bir mevq bergen. Men ise size dünyanıñ Hakiminden daa büyük bir şeref bermesini, Siziñ (kendi) milletiñiz oğrunda şeit olmañıznı tileyim. Bu – insannıñ dünyadaki eñ büyük ümütidir”209.
N. Çelebicihan millet oğrunda şeit ketti, lâkin “o, ölmedi, qıyamet kününe qadar halqnıñ qalbinde yaşaycaqtır”
Yunus Qandım
