1888-ci ildə İrəvandan Tiflisə – “Kəşkül” qəzetinin idarəxanəsinə göndərilən türkdilli bir məktubun nüktələri və nöqtələri

Əvvəlcədən deyim ki,yazının sərlövhəsində yerinə düşməyən söz yoxdur.Bəlkə də “nüktə” sözü kiminsə xoşuna gəlməyəcək.Əlbəttə, sözün lüğəvi mənasını başa düşmək üçün izahlı lüğətə baxmaq lazımdır.

Nüktə- ərəb mənşəli sözdür, incə  mətləb,sətiraltı məna anlayışına uyğundur.

Bu söz kökündən “nüktədan” və  “nüktəgirlik”  kimi düzətmə sözlər də vardır.

Nüktədan- incə mətləbləri başa düşən,anlayan adama deyirlər.

Məsələn:   S.Ə.Şirvani bədii fikir tariximizin ən böyük nüktədanlarından biridir.

Nüktəgirlik- sözün sətiraltı  mənalarını çözmək,incələməyə çalışmaq cəhdinə deyilir.

Bu sözləri başqa redaktədə yazanlar və izah edənlər də vardır.

Beləliklə, yazının  açar sözləri-

dövri mətbuat, “Kəşkül qəzeti”,nöqtə,nüktə, nüktəgirlik,nüktədan, dərslik, təhsil xəbərləri,maarif məsələləri

***

XIX əsrin sonlarında Bakıda və Tiflisdə Azərbaycan dilində nəşr olunan qəzet və jurnallarda,eləcə də rusdilli mətbuat səhifələrində məktəb və maarif məsələlərinə dair  maraqlı,elmi, bədii və publisistik  üslubun formalaşması üçün dəyərli və önəmli olan çoxlu  mareriallar vardır.Bu materiallar milli təfəkkür tərzimizin qaranlıqda və alatoranlıqda qalan məsələlərin işıqlandırılmasında əvəzsiz mənbə kimi diqqəti cəlb edir.

Kəşkül” qəzetinin yüz otuz üç il bundan qabaq -27 yanvar 1888-ci il tarixli 62-ci nömrəsində  “Bir müsəman” imzası ilə dərcolunmuş  “İRƏVANDAN BİZƏ YAZIRLAR ” sərlövhəli  türkdilli məktub bu qəbildəndir.

“Bir müsəlman” imzalı həmin yazının müəllifi – üslubuna, başqa yazıları ilə müqayisəsinə,mövzu yaxınlığına görə, çox güman ki, o vaxt İrəvanda müəllim işləyən Firudin bəy Köçərlidir.

Mənfətdən xali olmadığı üçün məzkur yazını eynilə oxuculara təqdim edirəm.

Nazim Nəsrəddinov,  Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, türkoloq

***
İrəvandan bizə yazırlar

Bizim Qafqaz qitəsindəki şəhərlərdə müsəlman məktəblərinin qaidəsiz ,başsız-ayaqsız bir hal içində qaldığı məlumdur.Və leykin bir-iki ildən bəridir ki,bəzi yerlərdə bu məktəbləri müqaidəli bir halə gətirməyə başlayırlar.

Belə təzə məktəblərdən ikisi də bizim İrəvan şəhərində vardır.
Bu mətəblər nə şəhər əhli və nə də hökumət tərəfindən açılmayıb. Ancaq o məktəbləri qeyrətli və həmiyyətli olan məktəbdarlar bina eləmişdirlər.

Məktəbin şagirdləri xoşbəxt görünürlər.Ondan ötrü ki,orda nə fələqqə var, və nə də qarmaqarışıq kitablar ilə çığırıb-bağırıb dərs öyrənmək vardır.

Əvvəllərdə bu məktəbdə köhnə palas və həsir parçaları üstündə toz-torpa içində…oturan şagirdlər indi təmiz otaqlar içində qoyulmuş taxta və skamyalar üstündə əli və ayağı təmiz otururlar.

Məktəbdəki şagirdlər yaşa və dərslərinə görə məxsusi siniflədə ayrı-ayrı oturub hər bir sinif özünə məxsus dərslərdən öyrənirlər. Belə ki, bir sinifdə yazı ilə məşğul olunur, dikən,o biri sinifdə rəsm ilə təlim alırlar və birisində dərs öyrənirlər.

Məktəblərin birisində (Əsgərzadə Mirzə Kazım) və birisində (Hacı Həsənzadə Hacı Molla Ağa) şagirdlərə dərs öyrədirlər.

Bu müəllimlərin dərs öyrətmələri tazə qaidə üzrədir ki, şagirdlər bir az müddətdə yazıb,oxuyurlar. Buna görə şəhər əhli gündən-günə o məktblərə artıq meyil və rəğbət edirlər.

(Mirzə Kazım məktəbi) çoxdan vardır.Bu məktəbin bir qüsuru budur ki, şagirdləri ancaq fars dilini öyrənirlər.Öz ana dillərindən orada bir şey öyrənməzlər.
(Molla Ağa Məktəbi) altı-yeddi ay oldu ki, açılmışdır.Bu məktəbin gələcəyi çox faidəli görünür.

Molla Ağa hansı bir məktəbdə qaidəli və faidəli bir şey görür isə, onu məktəbinə almaqdan şəkinməz.

Bu halda onun məktəbindəki təlim kitabları bunlrdır:

1) Çernyayevskinin “Vətən dili”
2) Axund Əbdüssəlamın “Təlimül-əqaid”i
3) Şeyx Sədinin “Gülüstan”ı
4) Hesab

Məktəb üç sinfə təqsim olunub.
Əvvəlimci sinifdəki 52 şagirdlər “Vətən dili”ndən və bir bir tərəfdən dəxi əqaid dərsləri ilə elmi-hesabdan bir şey dəftərlərinə alıb öyrənirlər və hüsnxəttə alışmaq üçün hər gün bir səhifə qaralama eləyirlər. O biri sinifdəki 12 şagirdlər “Gülüstan”dan asan ibarələri tərcümə edirlər.

Hesab və əqaiddən dəxi öyrənirlər.Bundan başqa, həftədə iki dəfə Qurani-şərifdən oxurlar.

Molla Ağa istəyir ki, vəqtilə məktəblərdə rus dilini dəxi şagirdlərə öyrətsin.

Məktəbdə skamya və taxtanı şəhərin Gimnaziya məktəbindən Molla Ağa bir vəqt ilə almışdır. İndi gimnaziyanın müdiri onları geri alacaq olur isə, o vəqt şagirdlər yenə quru yerə düşəcəklər. Ona görə şəhərimizin maarifpərvər olan qazisi ilə həmiyyətli və dövlətli ağa və bəylərin nəzər -diqqətlərini “Kəşkül” vasitəsilə bu faidəli işə cəlb eləməyi boynumda borc billmişəm.

Bir müsəlman.