13 – 26 aralıq 1917 numan çelebicihan qırım halk cumhuriyetını kurdu

13 – 26 aralıq 1917 numan çelebicihan qırım halk cumhuriyetını kurdī. ıslâm dünyasının ilk azatlıq esaslī demokratik cumhuriyetıdır. ılk kurultayın 76 milletwekılınden 5 tanesı hanım edī.

Numan Çelebi Cihan
(1885-1918)

Numan Çelebi Cihan Qırım Tatar Türklerĭnĭn cesur, imanlı ve fedakâr bĭr milliy qahramanı ve qudretlĭ bĭr yazar ve şairdĭr.
O, 32 yaşında ekende, 1917 senesĭnde, Qırım Tatar Türklerĭn devlet bolıp yaşamaq haqqın bütün dünya baqırdı. Onıñ başqanlıgında Qırım Tatar Türklerĭ 134 sene sürgen Rus yesĭrlĭgĭnden sonra, Çarlık rejimĭne karşı, 13 Aralıq 1917’de Qırım Halk Cumhuriyetĭnĭñ ilân etme oñganlıgın yaşadı.
Çelebi Cihan, 1885 senesĭnde Orqapı (Perekop) betlerĭnde, Şoñgar bolgesĭnın Sunaq köyĭnde dünyaga keldĭ. Babası İbrayim (İbrahim) o köynĭñ okımışı ve zengĭnĭ edĭ. Eskĭden Hanlık, mal, mülk ve türlü baqşış man barabar “çelebi-şelebĭ” unvanıñ bere eken. İbrahim Çelebi’nĭñ bĭr qartbabasına’da berĭlgen bo unvan, soñraları Çelebi Cihan’gaşık ailenıñ soy adı bolıp qalgan.
Çelebi Cihan ilk mektepnĭ özĭn köyınde okıdı. Bo mektep Ruslar tarafından qapatılmasının artından, Canköy yakınındaqı Aqçora Medresesĭnde, ondan sonra Aqmescit Rüştiyesĭ’ne ve taa soñra da Bahçesaray’nıñ aytuwlı Zıncırlı Medresesĭne yazıldı.
Derslernĭ ve algan terbiyenĭ yeterlĭ tapmagan Çelebi Cihan, İsmail Bey Gaspıralı’nıñ Tercüman gazatasĭnĭ ve İstanbul’dan kelgen edebi eserlerĭ diqqat man taqip ete edĭ ve bĭr yaqtanda Rusça üyrenmege şalışa edĭ.
1906 senesĭnde Numan Çelebi Cihan İstanbul’da qaldı, Mercan Lisesĭnde oqıdıktan sonra, ilâhiyat terbiyesĭnde aldı. Türkiye adetĭne üyĭp, Çelebi Cihan Numan adını ekledĭ, Çelebi Cihan Numan efendĭ boldı.
Çelebi Cihan, Hukuk Fakültesĭ’ndekĭ üniversite tahsilı sırasında bazı Kırımlı talebeler men ve bo sırada 1906’ da Cafer Seydahmet Kırımer men tanışa.
30 Aralık 1908’de o zamanın Ĭşerkĭ Ĭşler başqanı bolgan Talat Paşa’nıñ yardımı man Qırımlı talebeler Qırım Talebe Cemiyetını kurdular. Cemiyetĭn maksadı, Qırım caşların vatan ve halq üşün şalışmaga azĭrlemek, milletlerĭne ve üriyetke bolgan imanların kuwwetlendĭrmek edĭ.
1909 yılınıñ soñralarında, bĭr grup talebe o’ların ĭşĭnde Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Yakup Kerçlĭ ve Ahmet Şükrü baş bolganlar, gĭzlĭ “Vatan Cemiyetĭn” kurdı.
Bu cemiyetĭn mensupları, millî ruhu uyandırmak üşün, Qırım’nıñ türlü meselerĭne dair körĭşlerĭn añnatqan manifestler yazıp Kırım’ga cĭbere edĭler ve oñda halqqa darqata edĭler.
1909’da İstanbul’ga bazı dostların körmege ve konferanslar bermege kelgen İsmail Gaspıralı Bey’nĭ Kırımlı talebeler eyecan man qarşıladılar ve O’nı tam bĭr önder bolıp qabul etmekte ve büyük hürmet köstereler.
1912’de Çelebi Cihan Huquq fakültesĭnĭ pĭtĭrdĭ ve Qırım’ga qayttı. Sonra Petrograd şehrĭne ketĭp Psiqonevroloji Enstitüsü’ne yazıldı.
1913’te Seyt Abdi Hacı’nın qızıman üylendĭ ve Petrograt’ka yerleşıp şalışmalarına dewam ettĭ. Vatan Cemiyetĭnĭñ Kırım’dakĭ faaliyetĭ arttı, 1914’te Cemiyetnĭñ Odesa şubesı kurdı.
11 Eylül 1914’te İsmail Gaspıralı Bey’nĭñ cenazesĭnde 6000’den fazla qışı tabıldı. Bahçesaray’aa kelgen heyetlerge aqşam Petrograd restaurantında yapılgan toplantıda Çelebi Cihan’da bĭr qonuşma yaptı.
1917’de Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Halil Çapçak ve Ahmet Özenbaşlı bĭr araga keldĭler sosyal-milli ve atılacaq adımların belĭrledĭler.
Çelebi Cihan’nın milli şalışmaları Rusya maqamlarının közĭne köpten berĭ bata edĭ. Onı askerlĭkke şaqırdılar. 1917 İhtilâlın patlaq berecegĭn tüşünĭp Çelebi Cihan’man Cafer Saydahmet, Kırım’da asker ketmiy, Vatan Cemiyetınıñ başında tabılmaq ĭsti edĭler. Çelebi Cihan Akmescit’te sıradan er boldı, Türkiye’de fakülte pĭtĭrgenĭñ esapqa almadılar. Fransa’da oqugan Cafer Saydahmet’nı başta Moskova’ga subay qursuna, sonra Basarabiya cephesĭne subay gibĭ cĭberdĭler. Şubat 1917’de Petrograt’ta ihtilal başlaganda ordu da bĭzĭlĭp dagılmaga başladı. Çelebi Cihan, Vatan Cemiyetınıñ ograşmaları sayesĭnde qastalandı ve Odesa’da bĭr hastanege catqızdırıldı.
Kırım’ñĭñ qaderĭne Qırım Tatarlarnıñ qarar bermesĭ üşün Vatan Cemiyetĭ halqnı 25 Mart 1917’de Akmescit’te bĭr kongreske şaqırdı. Kırım’nıñ er yagından 1500 delegat toplandı. Bonlar 45 kĭşĭlĭk Qırım Müslümanları Merkez İcra Kömitetĭn sayladılar. Merkez İcra Kömitesĭ’nıñ oybĭrlĭgĭmen, Çelebi Cihan Kırım Müftülügĭne, Cafer Saydahmet ise, Vakıf Ĭşlerĭ Müdürlügĭne saylandı.
Çelebi Cihan, sade Kırım tuwıl aynı zamanda Batı Müslümanları (Polonya ve Litvanya) müftüsĭ saylandı ve bo unvanı da Rusya Hükümetĭ tarafından onaylandı.
Müftüler, qatipler, imamlar imtaandan geşĭrĭlĭp bĭlgĭsĭz ve cahil soyları vazifelerĭnden alındı, yerlerĭne halqqa faydası tiyecek, aydın kĭmseler ketĭrĭldĭ.
Qırım’da Merkezi Kömitenĭñ algan qararları aşıqlamak va halqnı aydınlatmaq maqsadıman o sıralar, bĭr köp gazata şıgarıldı. ‟Kırım Ocagı”, ‟Millet”, ‟Golos Tatar”(Tatarlarnıñ sesĭ). Bĭr yaktan da Rüs ordusunda bolgan tatar asker bĭrlĭklerĭn Kırım’ga ketĭrĭp, Kırım ordusın qurmaq üşĭn ograşıldı. Ama, Kerensky Hükümetĭnĭñ Tavrida (Kırım) bölgesĭ valisĭ Bogdanov Tatarlarınıñ bo teşkilâtlanmalarınıñ aldını almaq üşün 20 Temmuz’da Çelebi Cihan’nı tutuklattırıp mapĭske attırıldı. Bütün Qırım’da halqnıñ protest areketlerĭ başladı. 23 Temmuz’da Çelebi Cihan serbest bıraqıldı, Bogdanov’da valilikten atıldı.
30 Ekim’de Cafer Seydahmet’nĭñ başqanlıgında Kırım Yüksek Askeriye İdaresĭ quruldu.
Qasım ayın başında Bahçesaray’da artlı artından Gaspıralı Üyretmen Mektebĭ, Zanat mektebĭ ve Hansaray Milliy Müzesĭnĭñ aşılışları yapıldı. Hansaray’nıñ tübesĭne kök bayraq asıldı. Hansaray’da Çelebi Cihan tarihi qonuşmasın yaptı, Qırım Tatar-Türklerĭnĭ maqsatların añlattı: Rus yesĭrlĭgĭnden qurtulmaq, baskılarga, aqsızlıqqa qarşı isyan etmek, milliy haqqlarga saip bolmaq, Qırım’nıñ qaderĭn tayın etĭlmesĭnde söz saibĭ bolmaq, halkın Qurultayın toplap Qırım’nı bĭr Cumhuriyet etmek, bagımsız bĭr devlet meydanga ketĭrmek.
9 Aralıq 1917’de Aqmescıt’te Qırım Qurultayı Bahçesaray’da toplandı. Toplantını eñ yaşlı delegat Hacı Ali efendĭ aştı. Oturum başqanlıgın Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Abdulhakim Hilmi ve Şefika Gaspıralı (İsmail Gaspıralı Bey’nıñ kızı) saylandı.
Toplantıda bĭr qaş kün boyunca, Qırım Anayasasınıñ maddelerĭ körĭşĭldĭ. 13 Aralıq 1917’de Anayasa qabul etĭlĭp Qırım Halk Cumhuriyetĭ ilan etĭldĭ. Milli Meclis başqanlıgına Hasan Sabri Ayvazov, Cafer Ablayev ve Abdulhakim Hilmi ayrıldılar. Başbakanlıqqa da Çelebi Cihan .
Çelebi Cihan şo hükûmetnĭ qurdu: Milli Hükûmet başqanı ve Adalet baqanı, Çelebi Cihan, Tışarkı Ĭşlerĭ başqanı ve Milliy sawunma baqanı, Cafer Seydahmet; Din Ĭşlerĭ baqanı, Ahmet Şükrü; Maarif Ĭşlerĭ başqanı, İbrahim Özenbaşlı; Maaliye ve Vakıf Ĭşlerĭ baqanı, Sayit Celil Haltat.
Qırım’da Qırım Tatarları tarafından resmen bĭr devletĭn qurulması, bolşeviklerĭn ĭşĭne yaramadı. Qırım’da yer yer çatışmalar başladı. Akyar bolşeviklerĭn merkezĭ alĭne keldĭ.
Milli Hükûmet Halq üyĭ binasını almaq ĭstemesĭ ve Ruslar tarafından bo ga razı bolmaması üşĭn, Milli kuwetler tarafından bina işgal etĭldĭ. Bolşevikler Akyar’dan şıgıp qara colıman Bahçesaray ve Akmescit’ge dogrı asker sürdüler. Denĭzden de Yalta, Aluşta ve Kefe’nı top ateşĭne tuttular. Şiddetlı uruşmalar sonında Kırım bolşeviklerĭn kolına geştĭ. Bek köp Qırım Tatar askerĭ şehit edĭldĭ.
Numan Çelebi Cihan ise bolşeviklerĭn Başkan Millet tarafından tutturılıp, otomobil’ge mĭnsetĭp, Aqyar mapĭshanesĭne aketĭldĭ. Mında 1918 senesĭ 23 Şubat künĭ bolşevikler tarafından qurşunga tĭzĭp şehit etĭdĭ. Vücüdü parşalanıp mewtası tabılmasın dep, başqa tutuklu cesetlerĭmen bĭr arada Qaradeñĭz’ge atıldı.
Çelebi Cihan tutuklanganda, çevresĭnde tabılganlarga şo sözlerĭn aytkandır: „Qırım Hükûmetĭ Milliyesĭ ve Qırımlılar mutlaqqa teqrar yaşaycaqlardır”.
Numan Çelebi Cihan’ıñ milliy mücadelesĭn bĭzler Romanya Tatarları ünutmayacakmız. Ruhu şad bolsın !
Memba Prof.univ.dr. Nuredin İbram