Zıncırlı Medrese – Bağçasaraynıñ Salaçıq Maallesinde Qadimiy Bir Abide

Zıncırlı medrese – Bağçasaraynıñ Salaçıq maallesinde qadimiy bir abidedir.

Beş asır evelsi Salaçıq I Meñli Geray tarafından “ilim maabit”ini qurmaq içün saylanğan edi – şimdi de Zıncırlı medreseni alicenap evlâtlar aynı böyle adlandıralar.

Hannıñ yıldız falcısı padişasına Allahnıñ emrini ayttı, Allah buyurğanına köre aynı bu yerde ilimler ögrenmek içün ev qurmaq kerek. Han Allahnıñ emrine tabi ola. Öyle efsanede tasvirlene. O, bütün şeer sakinlerge medrese qurulacaq yerde toplanmasını ve olarğa öyle sözlernen muracaat olmaqnı emir etti:

 

“Allah yardımı ile bugün biz mında ilimler ibadethanesiniñ qurucılığını başlaymız. O bizge bu dünyada daa kemalatlı insan olmaq ve ahiret dünyanıñ Cennetine yol yapmağa yardım eter. Epimiz bütün küçümizni bu işniñ hızmetine berecekmiz.” Ve, öz sözlerni tasdıqlamaq içün birinci işni başladı. Olacaq medreseniñ temelini qoyğanda, han, yerni qaza edi, er kesnen beraber taş taşıy edi bina azır olğanda ise o, medreseniñ qapılarında balaban zıncırnı asmaqnı emir etti. Medreseniñ tantanalı açıluvında han ayttı: “Aqıl adamnı alicenap ete, aqıl kemalatnıñ yolu ise ilimnen bağlı… ilimni ürmet etmegen, han olsun ya da padişa, o bir şey temelli etip olamaz, erte ya da keç onı namussızlıq yeter. Men bu qapılarda zıncırnı asmağa emir etim, bu qapıdan kirgen er insan, kim de olsa, bu ilim mebatına kirip öz başını ilim ögünde egsin”. Ve han başını egip, birinci medresege kirdi.

“Zıncır” sözünden medrese öz adını aldı. Qapı üstünde ise şimdi de, arap tilinde yazı saqlandı: “Bu oquv yurtı Allah yardımı ile Meñli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu, qurmağa emir etti. Allah onıñ hanlığını asır soñunace devam etsin, icriy 906 s.”

Zıncırlı Medresede er daim üç vasiyetke sadıq ediler: iman aqıllarğa yardım ete; tek bilgili sevimli ve sayğılı olacaq; akimiyet – bir şey, bilgisiz, imansız ükümet etse.

Birinci künlerden başlap mında ciddiy tertip, nizam ve oca-talebe arasında ürmet sezile edi.

Ocalıqqa Zıncırlı medresege tek temiz insaflı ve namuslı, duşmanlıqnı ve aqraba-dost bağlarını yoq etken, aqılı, istidatlı ve itibarlı olğan, ocalar sayıla edi. Mında eñ ihtisaslı alimler ders bere ediler. Oquv 10 yıl devam ete edi. Başqa medreselerde ise 20 yıl. Bu farq, Zıncırlı medresede programma şiddetli olğanını ayta.

 

Talebeler (sohtalar), tek başlanğıç tasili alğan (Qurannı oqumağa ve yazmağa bilgen) alçaq kursqa qabul oluna ediler. Başqa Qırım ya da Kavkaz medreselerni “Alibiya” kursundan bitirgen talebeler yüksek kursqa alına ediler ve arap tilinden mütehassıslar ola ediler. Arap tilinden ğayrı, sohtalar Qurannı ve Peyğamberimiz Muhammed (aleyhisselâm)nıñ sünnetini, osmanlı tilini, hattatnı, riyaziyatnı, söz ustalıqnı, mantıqnı, adliyecilikni, ahlâq aqqında ilimni ve şiir destelemekni, musulman felsefesini ve estetikanı ögrene ediler. 1867 senesi buña daa rus tilini qoştılar. Ondan ğayrı, sohtalar ustalıq sınıflarnı ziyaret ete ediler. Dersler er kün 7 saat devamında alıp barıla edi.

Zıncırlı medresede imamlarnı, ocalarnı, devlet hızmetçilerni azırlay ediler. Onıñ mezunları Şarq institutlarınıñ mezunlarınen bir derecede ediler.

Er yıl iyün ayında keçirilme imtianlar ötkerile edi, olardan soñ talebeler evlerine qayta ediler. Tatil oktâbr ayınace devam ete edi. Ramazan ayında da zıncırlılar oqumay ediler. Ondan ğayrı, er cuma künü olar evge bara ediler. Er yıl medresede 60-70 talebe oquy edi. Yaşları 11 ve yüksekçe. Olar 4-5 adam olıp odalarda yaşay ediler. Er odada baş talebe sayıla edi, o tertip olmaqnı ve kence arqadaşlarını baqa edi. Sohtalar medreseniñ paralarından baqıla ediler. Ocalarğa, yazıcığa da aylıqlar bu aqçalardan ayırıla edi. Tamir işleri alıp barıla edi. Zıncırlınıñ temelini qoydurğan I Meñli Geraynıñ mezarını da paralardan baqa ediler. 1890 senesi medreseniñ kitaphanesinde 800 ziyade kitap ve arap, fars, türk ve rus tillerinde elyazmalar bar edi.

Medreseniñ kârını tükânlar, evler, topraqlar ketire ediler. Bunıñ episini çeşit vaqıtlarda adamlar medresege bağışladı. Kerçek, II Yekaterina (45 rub. 60 kap.) ve III Aleksandr (5000 rub. binalarnıñ tamir işleri içün) qaldıra ediler.

1917 senesi Zıncırlı medreseniñ esasında İsmail Gasprinskiy adına Dar ül-Muallimin degen pedagogik institutı açıldı. Oña Yaqub Kemal reberlik ete edi. Oquv ceryanı 8 yıl devam ete edi. Bundan da ğayrı Milliy bediy tehnikum (Üner Sanai) açıldı. Çoq yıllar devamında onıñ yolbaşçısı Abdurefi Abiyev edi. İnstitutta çoq diqqat din meselesine ayırıla edi. İmamlarnı azırlamaq içün institut esasında 2 yıllıq kurslar açıldı. Er daim olğanı kibi, yataqhanede bedava 50 kişi talebeler yaşay ediler.

1920-nci yıllarnıñ başlarında Zıncırlı medreseni ve Han camini qapattırıldı. Olar Qırım MŞSCniñ mimarlıq-arheologiya cedveline alınğan.

Qırımtatar halqnıñ sürgünliginden soñ XX asırnıñ soñunda medreseniñ binalarında psihonevrologik dispanseri buluna edi.

Bugün Zıncırlı medrese Bağçasaray Devlet Tarihiy-Medeniy Qoruğına ait bir abidedir. Medreseniñ binalarında tamir işleri yapıla.