Zəncirli mədrəsənin zəncirləri açılır….

Türkdilli yerlərin təhsil tarixini öyrənmək məqsədilə belə yazılara qəzetinizdə yer verilməsi yaxşı tеəşəbbüsdür.Qəzetinizdəki yazı mənə İsmayıl bəy Qaspıralının əqidə və məslək dostu Hacı Səid Əfəndi Ünsizadənin (1842,Şamaxı-1903,İstanbul) 1874-cü ildə Şamaxıda yaratdığı məşhur “Məslis məktəbi”ni xatırlatdı.Mən “Məclis Məktəbi”ni tarixi, burada dərs deyən müəllimləri-
S.Ə.Şirvani (1835,Şamaxı-1888,Şamaxı),Cəlal Əfəndi Ünsizadə (1854.,Şamaxı-1933,Ankara) haqqında dəfələrlə öz yazılarımda söz açmışam.Oxuculardan gələn xəbərlərə görə, müasir gənclər öz keçmişi ilə maraqlananda ilk növbədə bu yerlərin təhsil və tərbiyə tarixini öyrənməyə çalışırlar. Bu da təbiidir.Keşmişin gözəl ənənələrini unutmaq olmaz.
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, 2014-cü il dekabrın 13-də Şamaxı Mədəniyyət Mətkəzində Səid Ünsidənin yaratdığı, S.Ə.Şirvaninin,C.Ünsizadənin dərs dediyi,,İ.Qaspıralının dostu yazıçı və pedaqoq S.M.Qənizadənin,şair M.Ə.Sabirin oxuduqları “Məclis Məktəbi”nin 140 illik yubileyi böyük təntənə ilə keçirilmişdir.Ogünkü bu tədbir Şamaxıda Azərbaycan təhsilinin bayramı kimi yadda qalmışdır.
Yazınızdan sitat gətirirəm.
Bu sətirlər Kırımda yaradılan “Zəmcirli mədrəsə” haqqında oxuculara çox maraqlı görünür :
“Talebeler (sohtalar), tek başlanğıç tasili alğan (Qurannı oqumağa ve yazmağa bilgen) alçaq kursqa qabul oluna ediler. Başqa Qırım ya da Kavkaz medreselerni “Alibiya” kursundan bitirgen talebeler yüksek kursqa alına ediler ve arap tilinden mütehassıslar ola ediler. Arap tilinden ğayrı, sohtalar Qurannı ve Peyğamberimiz Muhammed (aleyhisselâm)nıñ sünnetini, osmanlı tilini, hattatnı, riyaziyatnı, söz ustalıqnı, mantıqnı, adliyecilikni, ahlâq aqqında ilimni ve şiir destelemekni, musulman felsefesini ve estetikanı ögrene ediler. 1867 senesi buña daa rus tilini qoştılar. Ondan ğayrı, sohtalar ustalıq sınıflarnı ziyaret ete ediler. Dersler er kün 7 saat devamında alıp barıla edi.
Zıncırlı medresede imamlarnı, ocalarnı, devlet hızmetçilerni azırlay ediler. Onıñ mezunları Şarq institutlarınıñ mezunlarınen bir derecede ediler.Er yıl iyün ayında keçirilme imtianlar ötkerile edi, olardan soñ talebeler evlerine qayta ediler. Tatil oktâbr ayınace devam ete edi. Ramazan ayında da zıncırlılar oqumay ediler. Ondan ğayrı, er cuma künü olar evge bara ediler. Er yıl medresede 60-70 talebe oquy edi. Yaşları 11 ve yüksekçe. Olar 4-5 adam olıp odalarda yaşay ediler. Er odada baş talebe sayıla edi, o tertip olmaqnı ve kence arqadaşlarını baqa edi. Sohtalar medreseniñ paralarından baqıla ediler. Ocalarğa, yazıcığa da aylıqlar bu aqçalardan ayırıla edi. Tamir işleri alıp barıla edi. Zıncırlınıñ temelini qoydurğan I Meñli Geraynıñ mezarını da paralardan baqa ediler. 1890 senesi medreseniñ kitaphanesinde 800 ziyade kitap ve arap, fars, türk ve rus tillerinde elyazmalar bar edi.Medreseniñ kârını tükânlar, evler, topraqlar ketire ediler. Bunıñ episini çeşit vaqıtlarda adamlar medresege bağışladı.
Kerçek, II Yekaterina (45 rub. 60 kap.) ve III Aleksandr (5000 rub. binalarnıñ tamir işleri içün) qaldıra ediler.
1917 senesi Zıncırlı medreseniñ esasında İsmail Gasprinskiy adına Dar ül-Muallimin degen pedagogik institutı açıldı. Oña Yaqub Kemal reberlik ete edi. Oquv ceryanı 8 yıl devam ete edi. Bundan da ğayrı Milliy bediy tehnikum (Üner Sanai) açıldı. Çoq yıllar devamında onıñ yolbaşçısı Abdurefi Abiyev edi. İnstitutta çoq diqqat din meselesine ayırıla edi. İmamlarnı azırlamaq içün institut esasında 2 yıllıq kurslar açıldı. Er daim olğanı kibi, yataqhanede bedava 50 kişi talebeler yaşay ediler.
1920-nci yıllarnıñ başlarında Zıncırlı medreseni ve Han camini qapattırıldı. Olar Qırım MŞSCniñ mimarlıq-arheologiya cedveline alınğan.
Qırımtatar halqnıñ sürgünliginden soñ XX asırnıñ soñunda medreseniñ binalarında psihonevrologik dispanseri buluna edi.
Bugün Zıncırlı medrese Bağçasaray Devlet Tarihiy-Medeniy Qoruğına ait bir abidedir. Medreseniñ binalarında tamir işleri yapıla”.
“Zəncirli Mədrəsə”nin məşhur müəllim və tələbələri haqqında maraqlı elmi-publisistik yazılarınızı gözləyirik.
İnanıram ki, mədrəsənin İsmayıl bəy Qaspıralı ilə ilgili məqamları da yazılarda faktların dili və müəllif incələmələri ilə öz əksini tapacaqdır.

Nazim Nəsrəddinov.
28.03.2021.