Salamlaşma etiketləri və yaxud “burğun atır”?

    Digər Avropa ölkələrinin əksəriyyətində və Amerikada salamlaşarkən “işlərin necədir”, yaxud “necəsən”- deyə soruşurlar, cavabı “yaxşı” və “normal” olur, yaxud onun əksi olur. (Pis demək ədəbsizlik sayılır). Maleziyada “hara gedirsən”, cavabı “Gəzməyə”, yəhudilər “Sizə sülh olsun”, fasrlar “şən ol”, qrenlandiyalılar isə “yaxşı havadır” deyirlər.

Ruslar, avropalılar və amerikalılar salamlaşarkən dost çesti kimi əl verirlər. Sağ əli uzatmaq yəni silahım yoxdur, niyyətim safdır deməkdir.

Fransada qeyri-rəsmi şəraitdə, hətta az tanış olan insanlar belə salamlaşarkən və sağollaşarkən öpüşürlər və yanaqları ilə toxunaraq havaya birdən beşə qədər öpüş göndərirlər.

Emosional latın-amerikalılar qucaqlaşırlar, soyuqdan donan loplandiyalılar burunlarını bir-birinə sürtürlər, mehriban yaponlar üç növ baş əymə ilə salamlaşırlar: ən alçaq, orta (30 dərəcə olur) və yüngül.

Çinlilər də baş əyir, ancaq onlar əllərini bədən boyunca uzadırlar. Hindistanda salamlaşma qaydasına görə hörmət əlaməti olaraq əlləri bərabərləşdirib sinəyə tuturlar, ərəblər əllərini sinələrinin üstünə qoyurlar, sirli tibetlilər sağ əllə papaqlarını çıxarır, sol əllərini isə qulağın arxasına qoyub dillərini göstərirlər.

XIX əsrin sonlarında Bakıda neft xudaları bir -biri ilə rastlaşanda salamdan sonra soruşurlarmış: “Burğun atır?”.Yəni neft quyuların fontan vurur?

Bu fikri   Azərbaycanın cənub kəndlərinin birində-indiki Masallı rayonunun Qaladiyyə kəndində-Qumbaşıda təvəllüd tapan görkəmli rus metallurqu, Bakı Real Gimnaziyasında Həsən bəy Məlikzadədən dərs alan  akademik,Sosialist Əməyi Qəhrəmanı M.A.Pavlov (1863-1958) “Metallurqun xatirələri” kitabında yazır.

 Azərbaycanda günün ilk salamı “Sabahın xeyir”dir. 1930-cu ilin əvvəllərində görkəmli Azərbaycan yazıçısı “Sabahınız xeyir” əvəzinə “Gün aydın” salamımı dilimizə gətirmək istəmişdir.kƏslində bu,bir çox türk xalqlarının salamlaşma qaydalarından biridir.

C.Cabbarlı “Axşamınız xeyir” əvəzinə, “Son aydın” salamlaşmasını da işlətmişdir.Birinci Azərbaycan dilində az-çox işlənsə də, “Son aydın” özünə vətəndaşlıq hüququ qazana bilməmişdir.
Günorta vaxtları adətən “Xoş gördük” salamından istifadə olunur.Axşamın salamı “Axşamın xeyir”dir.Gecənin salamı müxtəlif şəkillərdə ifadə olunur:” Salam”; “Xoş gördük”.

Bəzən salamlaşmadan sonra “Nə var,nə yox,necəsiniz? Uşaqlar necədir?sözləri işlədilir.

Bəzən insanlar  salamdan sonra və ya salamsız-kəlamsız  “Nə xəbər var?” sualından istifadə edirlər.

Görkəmli şair M.Ə.Sabirin  (1862-1911) “Əhvalpürsanlıq,yaxud qonuşma” ( “Molla Nəsrəddin” jurnalı,14.03.1919,N 11) şeirində bunun maraqlı nümunəsi var :

-Nə xəbər var, məşədi?

-Sağlığın!

-Az-çox yenə də?

-Qəzət almış Hacı Əhməd. də…

Pah! Oğlan nə mənə? Sən özün gördün alanda ?

-Belə nəql eylədilər!…

-Dəxi kim qaldı,xudayə mənə bu vilayətdə mənə?!

Salamlaşma etiketləri bəzənmüraciət edilənin adını çəkməklə ifadə olunur.Burada müraciət etiketləri ilahi qüvvəyə də,insanlara da,varlığı ilə göylərə yaxın olan dağa,daşa da ünvanlana bilər.Məsələn:

Salam ,ay Allahım,salam ay Tanrım,

Səbsən ümidgahım,sənsən pənahım …( Ağası Aydın);

Bakı,sabahın xeyir!;

Xoş gördük,əziz dostlar…

 Salamlaşma etiketlərinin tələffüzündə mimika və jestlərdən yerində istifadə etmək lazımdır.Salamlaşarkən üz-gözünü turşudan adamın salamı,əlbəttə ,heç  kəsin xoşuna gəlməz.

Amma dünyada elə xalqlar var ki,onların salamlaşmalarındakı çılğınlıq və qıqırtı ancaq özlərinə xoş gələ bilər.

Təəccüblü zuluslar “mən səni görürəm”- deyə qışqırırlar.  Bir sıra Afrika tayfalarının nümayəndələri üzbəüz gəldikləri adama tüpürürlər, bu onlarda ədəbsizlik yox, hörmət göstəricisi sayılır.

 Əvvəllər Amerikada bir sıra hindu tayfalarının nümayəndələrinin adətinə görə qarşıdan gələnin yaxınlaşıb, onların mehriban duruşuna fikir verməyənə kimi, çömbəlib gözləyərmişlər. Bəzən ayaqqabılarını soyunarlarmış.

Qədim Misir və Monqolustanda, Çində görüşərkən “mal-qaranız sağlamdırmı?”, -soruşardılar. Ehtiyatlı çinlilər isə öz əllərini sıxırdılar, yəqin belə daha təhlükəsiz imiş. Barmaq ilə işarə edib salam vermək yəhudi, əl ilə salam vermək də xristian adətidir.

1973-cü ildən başlayaraq hər il 21 noyabr Beynəlxalq salamlaşma günü kimi qeyd olunur. Salamlaşma gününün tarixi olduqca maraqlı nüansa söykənir. Deyilənlərə görə, bu bayramı iki amerikalı qardaş- Maykl və Brayn Makkomak təsis edib. Belə ki, 1973-cü ildə, ABŞ ilə SSRİ arasında gedən soyuq müharibənin ən qızğın vaxtında Maykl və Brayen Makkomak qardaşları maraqlı fikir irəli sürdülər. Onlar Misir ilə İsrail arasında baş vermiş münaqişəyə etiraz olaraq on nəfərlə salamlaşmağı və salamlaşdıqları daha 10 nəfərin də eyni sayda adamla salamlaşmağını təklif etdilər. Nəticədə dünyanın 180 ölkəsində bu ideya dəstəkləndi. Həmin vaxtdan bəri dünyada bütün yaşların, peşələrin sahibləri, böyük siyasi xadimlər, iş adamları, tanınmış şəxslər bu günü qeyd edirlər.

Qardaşlar bu yolla beynəlxalq aləmdəki gərginliyə qarşı çıxış ediblər. Beynəlxalq salamlaşma gününün qaydalarına görə, həmin gün hər kəs qarşısına çıxan şəxsə, tanıyıb-tanımamağından asılı olmayaraq, salam verə bilər.

Qardaşlar səmimi salamlarla dolu olan məktubları dünyanın bütün nöqtələrinə göndərmiş və məktubu oxuyandan belə bir məktubdan, heç olmasa, daha on nəfərə göndərməyi xahiş etmişdilər. Bu fikir hər kəs tərəfindən dəstəkləndi və o vaxtdan etibarən 21 noyabr tarixi şən emosiyalar və xoş əhval-ruhiyyəli Ümumdünya Salam Günü kimi qeyd edilir.

 İslama görə sadəcə ildə bir gün deyil, hər gün salamlaşma günüdür. Müsəlman hamıya əmin-amanlıq arzulayan kəsdir. 

Güründüyü kimi,dünyada maraqlı salamlaşma qaydaları və etiketləri vardır.Bu qaydalar və etiketlər dilin leksikasında əhəmiyyətli  yer tutur.Lakin burada bəzən o qədər də yerinə düşməyən ifadələrə təsadüf olunur.

Bəzən fərqinə varmadan “Sabahınız xeyir”əvəzinə,” Sabanınız xeyirli olsun” ifadəsi işlədilir.Bunların hər ikisi arzulanan yaxşı  ifadələr olsa da,birinci salamlaşma etketi,ikinci isə müsahiblərə bolluq,qazanc istəyi məqamındadır.

Bəzən salamlaşma etiketlərinin düzgün tələfüzündə çətinlik çəkirik. Məişət dilində,eləcə də nümunəvi dil və nitq  forması olan ədəbi dildə “Cabahınız xeyir”, “Axşamınız xeуir”kimi  salamlaşma etiketlərini hamıya xoş görünən bir formada tələffüz edə bilmirik.

***

Türk dillərində maraqlı vidalaşma,ayrılılma,yola salınma etiketləri də var.Bunlar haqqında yazılarımızın birində  ayrıca söhbət açacağam.

Nazim Nəsrəddinov,

Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi.,türkoloq.