Qırımtatar Milliy Areketi yolbaşcılarından, siyaset ve fikir adamı Amet Özenbaşlı

Amet Seit Abdulla oğlu Özenbaşlı (1893 s. fevral 10, Bağçasaray – 1958 s. dekabr 4, Leninabad) – Qırımtatar Milliy Areketi yolbaşcılarından, siyaset ve fikir adamı. Bağçasarayda, namlı medeniyet erbabı Seit Abdulla Özenbaşlınıñ qorantasında doğdı.

• 

Tasil
1914 senesi Aqmescitte litseyni bitirgenden soñ, 1915 senesinde Ades şeerine ketip Novorossiya Universitetinde tibbiyet fakultetine kirdi. Amet Özenbaşlı litseyde oquğanda, Qırımtatar halqınıñ tarih ve medeniyetinen meraqlandı. Terciman gazetasında basılğan edebiy maqalelernen Abdureşid Mediyevniñ fikirlerini ögrendi. O zamanlarda Qırım Milliy Talebe Cemiyetine qatıldı, bu adım “Milli Harekete” iştirakine yardım etti. 1917 senesi Adesteki litseyli ve universitetli talebeler bir dernek teşkil etti ve Amet Özenbaşlı bu dernekniñ reisi oldı.

Siyasiy faaliyeti
Qırımğa qaytıp kelgenden soñ Qırım Musulmanlarınıñ Kongressinde teşkil olğan Qırım Musulman İcra Komiteti azalığına saylandı. Bu zamandan başlap, siyasiy faaliyetlerini arttırıp sürdürdi. Daa soñra Amet Özenbaşlı, I Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatı ve onıñ faal teşkilcilerinden birisi oldı. Grajdanlıq cenki vaqtında “Millet” gazetasınıñ yazıcısı, soñ Milliy Fırqanıñ yolbaşcılarından birisi oldı. 1920 senesiniñ soñunda, vatanından ketmege istemegen Amet Özenbaşlı, Qırımda Sovet akimiyeti qurulğandan soñ, halqınıñ aq-uquqları içün, bu akimiyet çerçivesinde küreşmege qarar berdi. 1921 senesi, Totayköy Muallim Oquv Yurtunda müdirlikke atandı. 1922 senesinde ise, Qırım Devlet Universiteti, Tibbiyet Fakultetini bitirip, siñir hastalıqları ekimi oldı. Amet Özenbaşlı, 1922 senesi aprel 12-de “Qırımtatar Milletçilik Gruppası”na mensüp dep apiske atıldı. 1924-1927 seneleri arasında, Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti Maliye Halq Komissarı yardımcısı oldı. Ondan soñ ise, tekrar ekimlik yapmağa başladı. 1928 senesi 25 yıl apis cezasına çarptırıldı. Amma, 1931 senesi yanvar 30 künü makeme bu ükümni 10 yıllıq lager cezasına çevirdi. 1934 senesi o, Qırım tışında yaşamağa qalmaq şartınen, serbest taşlandı, Sibirdeki Novosibirsk, Pavlograd şeerlerinde sürgünlikte yaşadı, ekimlik yaptı, II Cian cenki esnasında, Alman işğalinde Qırımğa qayttı.

Qırımdan qaçışı
Qızı Meryem Özenbaşlı bu zamanı ‘‘Bu II Cian cenki olğan vaqıtta babam Qırımğa qayttı. Almanlar mında olğanlar vaqıtı keldi. Ondan evel babamnıñ mında kelmege aqqı yoq edi. Onı tutıp apiske atar ediler. Almanlar kelgeninen ailece kelip Qırımğa Ukrainağa yerleştik. Bir vaqıt qalğandan soñ… Müit öylesine deñişti. Eki vahşiy çizmeniñ arasında qaldıq. Babam ve diger Qırımlı aileler bu eki vahşiy çizmeden qaçmağa istedi. Birisi Hitlerniñ faşist çizmesi, ekincisi ise Stalinniñ faşist çizmesi edi. Biz Qrımlılar ekisiniñ arasında qalğan edik. Ekisi de Tatarlarğa hor baqar edi. Alman ükümetinden talapları bar edi. Bunıñ içün bir vaqıttan soñ Almanlar da babamdan raatsız oldı. Onı apiske atacaqlar edi. O Alman ükümetinden milliy aqlarını tiledi. Ancaq, Almanlar bularnı asıl qabul etmediler. İstegenleri babamnıñ “kollaborant” yani “işbirlikçi” olması edi. Oña böyle bir mevqi lâyıq kördiler. Babam bu siyasetni asıl qabul etmedi. Babam bunıñ üzerine qaçmaq alında qaldı Qırımdan’’ sözleri ile añlatır (“Avrupa Zaman” gazetasında 2007 s. sentâbr ayında Ahmet Özay tarafından derc etilgen).

Romaniyadan qaçırılışı ve esareti
1943 senesi, Sovet ordusı, kelmeden evel, Aqmescitten ayrılıp evel Adeske yerleşti soñra da Romaniyağa ketti. Romaniyada bir vaqıt Köstencede qaldı. Bu vaqıtta çeşitli sebeplernen Avropadaki Qırımtatar diasporasınıñ lideri Mustafa Edige Qırımal ile rastkeldi. Köstenceni işğal etken Ruslar onı qaçırıp, tutuqlap Moskvağa yiberdiler. 1947 s. sentâbr 20-de ise 25 yıl lager cezasına maküm ettiler.

Üriyetke qavuşması ve vefatı
1955 senesi, onı ağır hasta alında serbest taşladılar. Ömrüniñ soñki yıllarını, Tacikistannıñ Leninabad (bugünki Hucand) şeerinde ailesi ile keçirdi. 1958 s. dekabr 4-de anda vefat etti. Naaşı Özbekistannıñ Qoqand şeerinde topraqqa berildi. 1993 senesi, naaşı Qırımğa ketirilip, Bağçasarayda Zıncırlı Medrese yanındaki bağçada İsmail Gaspıralınıñ yanına defin etildi.

Özü kibi ekim olğan qızı Meryem Özenbaşlı da sürgünlikten qaytqandan soñ 2007 senesi Aqmescit şeerinde ayatqa közlerini yumdı.

İcadı
Amet Özenbaşlı, özüni aynı zamanda istidatlı bir yazıcı ve jurnalist olaraq tanıttı, 1917 senesi, “O yıqıntılar altında” pyesasını yazdı, “Qırım”, “Oquv İşleri”, “İleri”, mecmua ve gazetalarında tarih, qavmiyat (etnografyia), ve pedagogika saalarına ait maqaleleri ile muntazam surette özüni duyurdı, bir çoq edebiy eserge, şu cümleden Amdi Giraybaynıñ eserlerine de tetqiqatlar yazdı, onı er keske tanıtqan eñ müim eseri ise, Qırım halqınıñ ana-vatandan köç ikâyesini añlatqan “Qırım Faciası” adlı tarihiy eseridir. 1926 senesi ayrı bir kitap olaraq çıqqan bu eser, “Yıldız” mecmuasınıñ 1992 senesi 1 ve 2-nci sanlarında basıldı. Eser, 1933-1936 yılları arasında, o tarihlarda Köstencede Müstecib Ülküsalnıñ çıqarğan Emel mecmuasında tefrika etilgen. 1997 senesi ise Akmescitte, kene ayrı kitap olaraq çıqarıldı.

Eserleri
O Yıqıntılar Altında, 1917 s.
Çarlıq Akimiyetinde Qırım Faciası, Aqmescit, 1926 s.

Memba: QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI