Qırımtatar halq yırlarında at-alaşa timsali

Qadimiy devirlerden başlap türkiy halqlarnıñ ömürinde atnıñ ehemiyeti ğayet büyük оlğan. Uzaq «Putperestlik» zamanlarında qadimiy insan atnı “totem” olaraq tutıp, оña tabınğan.Şunıñ içün de at timsali türk halqları folklorınıñ aman-aman episi janrlarında rastkeledir. Başqort halqınıñ yırlarında at ayrı bir her tuta, eñ keniş darqalğan ve tolu, inceliknen işlenilgen timsallerden biri olıp kele. «Bir çoq at timsalli yır metinleriniñ tahlili neticesinde yaşı, tabiatı, tüsüne köre atlarnıñ 60-tan ziyade çeşitleri qayd etile»[14, s.42]. Qazan tatar yırlarına kelgende, anda da at eñ faal timsallerden biri olğanını köremiz. Bu yırlarnıñ esas motivi yigit ile atnıñ dostluğı ve birligidir. Qazan tatar halq mirasınıñ tedqiqatçısı I. Nadirov bularnı qayd ete: «At ve yigit biri-birinden ayırılmazlar. Olar baht qıdırıp seяatqa beraber çıqalar, cenkke beraber yollanalar, çeşit manialardan beraber keçeler. Olar ekisi hem de her biri ayrı olaraq herlik, emekseverlik, sadıqlıq, çıdamlıq timsali olıp keleler» [10, s.134]. Bu timsallerniñ birligi yırlarda qiyas, mecazlarnıñ yardımınen kösterile. Kene de I. Nadirov cüyrük atnıñ timsali daha bir mana taşığanını bildire. Bu – vaqıtnıñ, insan оmrüniñ at kibi tezliknen keçip ketkenidir. Çuvaş halq yırlarında ise at cesür, emeksever, kuçlü yigitniñ timsali olaraq işletile [13, s.121].
Atsız her — qanatsız quş. Bu ata sözünde qırımtatarlarnıñ оmründe atnıñ muimligi ne qadar büyük olğanı körünip tura. Halq ağız yaratıcılığında at mevzusı eñ çoq qullanılgan mevzulardan biridir. Masal, destan, rivayet, yır, atalar sözleri, tapmaca ve diger folklor janrlarında bu söz sıq rastkele. Meselâ, atalar sözlerini alayıq:1.At qadrini yigit bilir.2.At minmek yigitke yaraşır.3.Atı barnıñ qanatı bar.4.Atıñ yahşı оlsa, öluñ qısqa оlur.5.At alsañ barlıdan al, qız alsañ — carlıdan.6.Atını baqqan artına baqmaz.7.At — mingenniñ, ton — kiygenniñ.8.At оler — meydan qalır, yigit оler — şan qalır.9.Yahşı at özüne qamçı urdurmaz ve digerleri.Destanlar haqqında söz yürsetilgende «Kör oğlu» destanını añmaq herlidir. Onıñ baş qaramanı Kör oğlu «batırlığı ve atınıñ cüyrükliginen alay ortağa nam bere»:
«Menim atım isarlardan atılır,Atıldıqça qulaqları çatılırUcyuzlıqta yüz biñ altınğa satılır…»
Orta asırlarda hanlar özara yarışlar yapıp at qoşularında nam qazanğanlar. Şu sebepten eñ güzel cüyrüklerni satın alıp, olarnı beslemek içün saraylarında eñ tecribeli atçılarnı tutqanlar. Bunı da biz “Kör oğlu” destanında köre bilemiz. «Olar (hanlar) baylıq elde etmek içün biri-birlerinen talaşqan, kimer vaqıtlarda ise zevq bayramları tizerek, öz araları at qoşusı yapqan, abadanlıq qazanğanlar».Qırım hanlığınıñ eñ kuçlü silâsı – onıñ atlılarından ibaret olğan orduları edi. Soñra ise bu silânen Rusiye imperatorlığı qullandı. Bilgenimiz kibi, 1884s. qırımtatarlardan teşkil olunğan atlı eskadron meydanğa ketirildi [6, s.123]. Qırım atları Altın Ordunıñ kuçlü, el kibi uçqan, çıdamlı atlarından kelip çıqqanlar [4, s.153]. Olarnıñ damarlarında efsaneviy skif atlarınıñ qanları aqa degenler de olğan [8, s.15]. Seferlerge çıqqanda qırımtatarlar yanlarına 300 biñge yaqın at alğanlar [15, s.395]. her bir atlı asker özünen beraber daha eki at ala eken. Yolda ketken vaqıtta atı yorulğanını duyğan asker suratını eksiltmeyip ekinci atına sekirip mine eken. Üstünde endi saibini sezmegen cüyrük, kerekli vaqıtta qolaylı herde olmaq içün, deral saibiniñ sağ tarafına keçken. Bu atlar askerler tarafından mahsus böyle оgretilgen ekenler. körünişten çirkin, lâkin pek çıdamlı olğan atlarnıñ çeşitine «bahmat» degenler. Yalınları gur, uzun, tap herge tiye, quyruqları da herden süyreklene eken. Olar uzaq mesafelerni engilliknen aşqanlar [3, s.56,59].Qırımtatar rivayetleriniñ ve halq yırlarınıñ qaramanı Alim Azamat oğlunıñ eñ yaqın dostu Tozla Toru atı olğan. Atı onı «qıyınlıqlardan, duşmanlardan qurtarğan, cap, dere, bayır, оzenlerden yıldırım kibi uçurıp keçirgen» [2, c.218].
«Men atımnı nallattım,Nalı taymasın.Ketken ölü derya olsa,Artqa qaytmasın».(“Alim”).
Atlarnıñ tabiatı, yaşı, tüsüne köre olarğa çeşit adlar bergenler: «Toru at» dep qırmızıca tüslü atqa, qaverenki tüslü atqa – «keri at», minilmegen atqa – «asav», şeñ tabiatlı atqa – «borlu sınlı», tayğa – «dоnen», 2-3 yaşlı tayğa – «qunan» aytqanlar.“Çora batır” yırında bir sıra at adlarını rastketiremiz:
Alibey menden at istedi,Celcetmezni berdim – almadı,Bozcorğanı berdim – almadı,Cılqaydarnı berdim – minmedi.
Qırımtatar halq yırlarında “at” sözü çoq qullanıla. Misal olaraq böyle çöl taraf yırlarını ketirmek mюmkün: «Aynı deseñ cigitler», «Atım оlse hiç yanmam», «Köter qalpaq, perçemiñ kültelensin», «Noğay beyitleri», «Oñ qolumda kemane», «Çal atımnıñ telbevi», «Çora batır», «Çal atımnıñ tırnağı», «Eki çomaq balasın», «Capalaq borlu», «Aqtaban», «Qara ker atım» ve digerleri. Orta yolaq ve yalı boyuna ait olğan yırlarda da atlar sıq añılalar: «Atım tekerlendi», «Kör oğlu», «Yavrum, Salğır boyu», «Qasap oğlu», «Mane», «Mineyim desem, atım yoq», «Men anamnıñ bir qızı edim», «Menim adım Seyit oğlu Seydamet», «Port – Arturnıñ qalesi», «Eger qoydım toru tayğa», «Ediye» ve ilâhre.Qırımnıñ çeşit kоşelerinde yaşağan halqımıznıñ turmuşına at ne qadar teren kirgenini biz yırlarımızdan añlamaq mümkünmiz. At her ve yigitlerimizniñ yanında hem işte, hem de raatlıq vaqtında buluna edi. Yigitler aqşamları atqa minip ortalıqnı dolana, cıyınlarğa bara, anda begengen qızlarını seçip ala ekenler:
«Aqşam olsa cigitler, ay,Minerler atqa,Eger canım sav bolsa, ay,Iç bermem catqa».(“Aqşam olsa cigitler”).
Qızlar ise yüreklerine yatqan yigitlerniñ atlarına özleri tikken poşularını bağlay ekenler:
«Mına, selâm aleykum,Men de keldim, alay.Atımıñ başın acımayCibere berdim, alay.Aleykum selâm, hoş keldiñ,Ah, bir danem, alay.Atıña poşu baylayım,Qıdırlez lâlem, alay».(“Mına, selâm aleykum”).
Aynı bu mesele haqqında orta yolaqqa ait olğan “Çal atım çapa-çapa” yırında laf kete:
«Çal atımı çaptırdım,Başına poşu taqtırdım.Qız, seniñ parmağıña,Altın yüzük yaptırdım».
Qırımtatarlarnıñ eñ sevimli yarışı (hem de baş eglencesi) at çapuvıdır. hiç bir bayram, toy evelden at çapuvsız keçmegen. Bu hatta adetke çevirilgen. Qırımtatar mırzaları pek qopay bir sınıf cemiyet olıp, öz araları yarışlaşıp, biri-birisinden üstün, artqaç kelmek içün “at çapuvı” yarışınen pek oğraşa ekenler. Bay mırzalar aselet çapuvlarda yarıştırmaq içün cüyrüklerni asrağanlar.Keçken asırda bütün Qırımğa nam bergen Aqtaban adlı cüyrükke “Aqtaban” türküsi bağışlanğan. «Içki ortalığında olıp keçken at çapuvında Antay köyünden bay qırımtatarnıñ Aqtaban adlı atı ğalebe olğan» [1, s.207].
«Menim atım Aqtaban,Men atımnı maqtamam.Men atımnı maqtasam,Ornı keçmey toqtamam».
          «Capalaq borlu ise Kerç tarafınıñ aytuvlı cüyrügidir. Bu 1880-lerde Qocalar köyünde yaşağan Ğafar ağanıñ borlu atı eken. Aqtaş Cematiyniñ ise Qaşqa adlı cüyrügi olğan. Bu eki adam atlarını çapıştırğanlar, neticede Capalaq borlu eñgen» [1, s.207]. ”Capalaq borlu” yırı aynı bu haqqındadır:
«Capalaq borlunıñ dorbasın,Yahşı etip ber toldurıp,Cemaltiyniñ QaşqasıColda qalsın boldurıp».
 «Avesligim bir tоru at, aqtaban tazı», — denile bir yırda. Ebet, her bir yigit at saibi olalmağan. Bunı “Mineyim desem, atım yoq” yırı da tasdiqlay.
«Mineyim desem, atım yoq,Mineyim desem, atım yoq.Alayım desem, aqçam yoq,Alayım desem, aqçam yoq».
Atı olğanlar ise, atlarını aybetley, seve ve ğururlana ediler. Olarnı arabalarğa ekmege qızğanıp, оgюzlerni, çöl taraflarda ise develerni eke ediler.
«Mindim deve macarına,Kettim Kerç bazarına».(“Çalbaş bora”).
Qırımtatar oğlanlarını balalıqtan at minmege, olarnı beslemege оgrete ediler. Aqiqiy yigit at minmekte sınala edi.
«Yigit hattan enerse,aman,Yine atlanır,yine atlanır.Yigit kölgesine yigit saqlanır,Yigit olan çoq zorluğa qatlanır».(“Kör oğlu”).
Mavı kоkni qara bulutlar qaplap, ortalıqqa cenk afatı çıqqanda, duşmanlarğa qarşı kureşke ketken Qırımnıñ sadıq evlâtlarını kene de atları ozğara ediler.
«Qaraker atım egerlep, saldım yolğa,Dört оrmemni dört büklep, aldım qolğa.Tavnı, taşnı qarğıtıp ketemen Orğa,Qolaynen artqa hiç qaytmam, qalsam da zorğa».
(“Qaraker atım”).Cenkte bulunğanlar içün at tek transport vastası degil edi; emek bitken vaqıtta at eti çoq askerniñ canlarını qurtarğandır.
«Kuropatkin başımız,At etidir aşımız».(“Port-Artur”).
Şimdiki künge kelgende ise, atlarnıñ ehemiyeti eksildi. «Maşinalar devri»nde bu alicenap ayvannı bizler ara-sıra tek köylerde köre bilemiz. Adetlerimizden de uzaqlaştıq. Yuqarıda aytqanımız kibi, evelden hiç bir bayram, hiç bir toy at çapuvısız keçmez edi. Bizim nesilimiz at çapuvı haqqında, afsus ki, tek eşitmekçe bile. Bu sebeplerden dolayı zemaneviy qırımtatar yırlarında at asıl rastkelmey desem, yañılmam.     

Qullanılğan edebiyat:
1.                Bariyev A. Tarihiy yırlar: elyazma – I.Gasprinskiy adına Cümhuriyet Qırımtatar Kitaphanesi. – F.1, C.1, 59-döse. – 207я.2.                Bekirоv C. Qırımtatar halq ağız yaratıcılığı. — Taşkent, 1988. – 280s.3.                Bоplan Gіyоm Levasser de. Оpis Ukrayini, kіlkоh prоvіntsіy körоlіvstva Pоlskоgо, şо tâgnutsâ vіd kördоnіv Mоskоvіyi dо granits Transіlvanіyi, razоm z yihnіmi zviçayami, spоsоbоm jittâ і vedennâ vоyen. — K.: Naukоva dumka, 1990. – 256s.4.                Vоzgrin V.E. Istоriçeskiye sudbı krımskih tatar. — M.: Mısl, 1992. – 446s.5.                Edebiyat tarihı: hrestоmatiya pо krımskоtatarskоy literature dlâ 9 kl. sr. şk. / Pоd red.: C. Bekirоva, G.Murtazayevоy. — Simferоpоl: Krımuçpedgiz, 1994. – 156s.6.                Qırımlı H. Qırımtatarlar arasında milliy hareket ve milliy añlılıq // Yıldız. – 1992. – № 3. – S.114-143.7.                Qırımtatar halq yırları / Tert.et.: I. Bahşış,E.Nalbandоv. ― Aqmescit: Tavriya, 1996. – 447s.8.                Lızlоv A.I. Skifskaya istоriya. – SPb., 1776. – T. 1-4.9.                Makarоv D.M. О perejitkah tоtemizma u çuvaş // Vоprоsı istоrii i istоriоgrafii çuvaşskоgо narоda. Vıp. 3. – Çebоksarı, 1974.10.           Minnullin K.M. Оbşaya simvоlika v pesennоy pоezii narоdоv Pоvоljya i Priuralya // Tipоlоgiya tatarskоgо fоlklоra / Sоst. i red. I.N.Nadirоv. – Kazan, 1999. – 156s.11.           Nadirоv I.N. Traditsiоnnıe  оbrazı tatarskоy narоdnоy liriki //Razvitiye gumanitarnıh nauk v Tatarii. – Kazan, 1977.12.           Pesni nizоvıh çuvaşey. Kn.2. – Çebоksarı, 1982.13.           Sagitоv M.M. Оtrajeniye kulta kоnя v başkirskоm narоdnоm tvоrçestve// Vоprоsı başkirskоy fоlklоristiki. – Ufa, 1978.???14.           Sirоtkin M.Я. Çuvaşskiy fоlklоr. – Çebоksarı, 1965. – 132s.15.                  Şerfedinоv Я. Yañğıray qaytarma. – Taşkent: Ğafur Ğulam adına edebiyat ve sanaat neşriyatı, 1990. – 224s16.           Evarnitskiy D.I. Istоriya zapоrоjskih kazakоv. – SPb., 1892