Qırımtatar Edebiy Tili Elifbeler
Qırımtatar Edebiy Tiliniñ İmlâ Qaideleri
Türkiy halqlar kendi yazı tilleri içün V. asırda özel runik elifbe oluştırgan, VIII. asırdan soñ ise Uyğur ve Arab elifbelerinden yararlana kelgendirler. Qırım lehçesinde Arab harflerinen yazılgan ilk edebiy eserler XIII asır başlarında peyda oldular. Arab yazısı genelliknen türkiy ve özelliknen Qırımtatar tiliniñ fonetik hususiyetlerini keregince doğru yañsıtabilmez edi. Bu yazı 1884-1913 yıllar arası Ismail Gaspıralı tarafından, 1924 yılda da Sovetler devrinde islâh etilgen, amma bu uyğulamalar beklenilgen neticelerni bermegen ediler
Asrımıznıñ yigriminci yılları başlarında Sovetler Birligi ve Türkiye Cumhüriyeti’nde türkiy tillerni latin elifbesine keçirüv meselesi köterildi. Munaqaşalar 1. Türkiyatçılar qurultayınıñ (Baku, 1926) latin elifbesine keçmek qararı ile soñlandı
Qırım ASSR’de Qırımtatar tiliniñ latin elifbesine keçüvi meselesi 1927. yılnıñ 10-13 sentâbrinde çalışqan 1. Bütünqırım Ilmiy Konferensyasınıñ kün tertibine qoyulğan, 2. Bütünqırım ilmiy-imlâ Konferensyası (agustos 1929) ise latin elifbesini qabul ve tasdiq etken edi. Bu elifbede sozuqlar içün 8 ve tutuqlar içün 24 harf olmaq üzre toptan 32 harf bar edi.
1938 yılı RSFSR Narkompros’ınıñ 22 iyün 1989 fermanı ile Sovetler Birligi’ndeki türkiy tillerniñ hepsi Rus-Kiril elifbesine keçirildi, Qırım’da “Yañi Dünya” gazetesi 1938, 5 ağustos tarihinden Rus- Kiril elifbesi ile çıqmağa başladı
1992 yıl 17-20 iyül araları Qırımtatar Millıy Meclisi teşebbüsi ile Aqmescitte calışqan i.Qyrymtatar tili – latin yazısına keçüv problemlerilı adlı milletlerarası konferensya Qırımtatar yazısını yañıdan latin elibesine keçirmek qararını qabul etti. Konferensya tarafından seçilgen elifbe komisyasınıñ teklifi esasında II. Qurultayda aşağıda ketirilgen elifbe tasdiqlandı. Qırım Özerk Cumhuriyeti Yuqarı Radasınıñ ¹ 1139-1, 9 aprel 1997 tarihli qararı da bu elifbeni tasdiq etti
Elifbe
1. Qırımtatar elifbesi sozuq davuşlar içün 8 ve tutuq davuşlar içün 23 harf bulundırmaq ile 31 harften oluşır. Harflerniñ bileşimi (terkibi), sırakeliş ve adlanışları aşağıdaqı kibidir.
A a
a
Ğ ğ
ğa
N n
en
T t
te
B b
be
H h
haş
Ñ ñ
eñ
U u
u
C c
ce
I ı
ı
O o
o
Ü ü
ü
Ç ç
çe
İ i
i
Ö ö
ö
V v
ve
D d
de
J j
je
P p
pe
Y y
yot
E e
e
K k
ke
R r
er
Z z
zet
F f
ef
L l
el
S s
es
G g
ge
M m
em
Ş ş
eş
2. Qırımtatarca’nıñ Kiril ve yañı latin elifbeleri harfleri arasında qarşılıqlar şöyledir:
A a
A a , â
З з
Z z
O o
O o, Ö ö
ДЖ дж
C c
Б б
B b
И и
İ i
П п
P p
Ъ ъ
–
В в
V v
Й й
Y y
C c
S s
Ш ш
Ş ş
Г г
G g
К к
K k
T т
T t
Щ щ
Şç
ГЬ гь
Ğ ğ
КЪ къ
Q q
У у
U u, Ü ü
Ы ы
I ı
Д д
D d
Л л
L l
Ф ф
F f
Ь ь
–
E e
ye
М м
M m
Х х
H h
Э э
E e
Ë ë
yo, yö
Н н
N n
Ц ц
ts, s, ç
Ю ю
yu, yü
Ж ж
J j
НЪ нъ
Ñ ñ
Ч ч
Ç ç
Я я
ya, â
İmlânıñ esas prinsipleri
3. Qırımtatar edebiy tiliniñ imlâsı, yani sözlerni doğru yazuvnıñ tertipke ketirilgen qaideleri şu prinsiplerge tayanır:
– fonetik prinsip: sözler nasıl telâffuz etilseler öyle de yazılırlar. Bu prinsipnıñ qullanılışı sayıca pek çoq olğan sözlerniñ soñundaki etimolojik b, g, ğ davuşları yerine (kitab, töşeg, qulağ) sağır çiftleri p, k, q yazıluvında körünir (kitap, töşek, qulaq)
– morfolojık-fonemik prinsip – her bir morfem, aytılışı deñişken hallarda da bir çeşit yazılır: bar ğan- lar(aytılışı barğan-nar), yurt-daş (aytılışı yurt-taş), Murat-ov (aytılışı Murat-of), boğ-ça (aytılışı boh-ça)
– bazı hallarda semantik-etimolojik (siyrek yerine seyrek, silekey yerine sölekey) ve başqa prinsipler qullanılır
Fonemler terkibi
§ 4. Qırımtatar tilinde fonemler, başqa tillerde de olğanı kibi sozuqlar ve tutuqlar diye eki büyük gruppağa ayrılırlar. Buña köre de elifbe harflerine sozuq harfler ve tutuq harfler denilir.
Sozuqlar
§ 5. Qırımtatar tilinde 8 dane qısqa sozuq davuşlar bar olup, meydanğa kelüvlerinde iştirak etici nutuq organlarınıñ ayrı davuş telâffuzı zamanındaki durumlarına köre olar aşagıdaki üç gruppağa ayrılırlar.
1. Aldsıra ve artsıra sozuqlar
a) artsıra (qalın) sozuqlar: a, ı, o, u
b) aldsıra (ince) sozuqlar: e, i, ö, ü
2. Tüz ve yuvarlaq sozuqlar
a) tüz sozuqlar: a, e, ı, i
b) yuvarlaq sozuqlar: o, ö, u, ü
3. Keñiş ve tar sozuqlar
a) keñiş sozuqlar: a, e, o, ö
b) tar sozuqlar: ı, i, u, ü
Sozuqlarnıñ fonetik özellikleri ve imlâları
§ 6. Sozuqlar hava aqımınıñ boğazdan ve ağız boşluğından, çeñeler açıq olğan halda hiç bir engelsiz çıqmasından hasıl olurlar. Ayrı sozuqlarnıñ imlâsı:
1) a – artsıra, qalın, tüz, keñiş sozuqtır, âdeta qısqa telâffuz etilir. Uzuncaraq telâffuzı Arabçadan alınma bazı sözlerde (bâriz, âşıq, âdet kibi) rast kelir ve bu uzunlıq yazıda â şeklinde harf töpesine “tüzeltme işareti” ketirmek ile kösterilir. Tüzeltme işaretiniñ g, k, l tutuqlarından soñ kelgen â töpesine ketirilmesi (gâvur, kâr, lâkin kibi) hem sozuq, hem tutuqnıñ yımşaq telâffuz etilmelerine işarettir. Arabçadan alınma saat, musaade, mudafaa kibi sözlerde tekrarlı telâffuz etilir.
2) e – aldsıra, ince, tüz, keñiş sozuqtır, söznüñ başı, ortası ve soñunda rast kelir. Arabçadan alınma teessüf, teessürat kibi sözlerde tekrarlı telâffuz etilir.
3) ı – artsıra, qalın, tüz, tar sozuqtır , açıq hece oluştırırken (Qı-rım, tı-raş kibi) eşitilmez derecede qısqa telâffuz etilir. Söz kökleri ve yalğamalar terkibinde bulunır.
4) i – aldsıra, ince, tüz, tar sozuqtur, açıq hece oluştırırken (ti-lim, yi-git kibi) eşitilmez derecede qısqa telâffuz etilir. Söz başında kelgende (iş, iri, inad kibi) uzuncaraq telâffuz etilir, amma bu uzunlıq fonemik olmağanı içün yazıda farqlı kösterilmez. Söz kökleri ve yalğamalar terkibinde bulunır.
Arabça nispiy sıfatlarnıñ soñunda kelgen uzun i eski latince ve Kiril elifbelerimiz gelenekleri uyarınca –iy şeklinde yazılır (aliy, siyasiy, samimiy, Remziy kibi)
5) o – artsıra, qalın, yuvarlaq, keñiş sozuqtır. Kökel morfemlerniñ ekinci ve üçünci hecelerinde (qoqoroz, lololo kibi) pek seyrek bulunır, yalğama morfemler terkibinde bulunmaz.
6) ö – aldsıra, ince, yuvarlaq, keñiş sozuqtır. Kökel morfemlerniñ birinci hecesınde bulunır, yalğama morfemler terkibinde bulunmaz.
7) u – qalın, artsıra, yuvarlaq, tar sozuqtır. Tüzeltme işaretinen mevlûd, alûde, salût kibi yazılışlarda û özünden öñde kelgen l’nıñ yımsaqlığına işaret eter.
8) ü – aldsıra, ince, yuvarlaq, tar sozuqtır. Ekinci, açıq hecede kelgende i kibi telâffuz etilir, amma dudaq çekimi qaidesi uyarınca ü yazılır. (dünkü, türlü)
Tutuqlar
§ 7. Qırımtatar yazı tilinde 23 tutuq fonem bardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, v, y, z
Tutuqlar ya şuvultı, yaki şuvultı ve ses yardımınen hasıl olurlar ki, bazı hallarda şuvultı sesten, bazan da ses şuvultıdan üstün kelir.
§ 8. Tutuqlar, hasıl oluşlarında şuvultı ve sesniñ iştiraki, nutuq organlarınıñ durumlarına köre çeşit gruppalarğa ayrılırlar. Imlâ baqımından tutuqlarnıñ ses yolundan çıqışlarındaki özelliklerine köre yañravuq ve sağır tutuqlar diye gruppalanmaları önem taşır, şöyle ki: 1. Ses telleriniñ titreşimli durumında hasıl olğan yañravuq tutuqlar: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, ñ, r, v, y, z
2. Ses telleriniñ titreşimsiz durumında hasıl olğan sağır tutuqlar: ç, f, h, k, p, q, s, ş, t
§ 9. Yañravuq ve sağır tutuqlarnıñ 14 danesi öz araları birbirini qarşılayıcı 7 çift oluştırırlar, şöyleki: b~p, c~ç, d~t, g~k, ğ~q, v~f, s~z
Tutuqlarnıñ 9 danesi çiftsizdirler: h, j, l, m, n, ñ, r, ş, y
§ 10. Qırımtatarca sözlerde her bir tutuq, egizleşken olmasa (qattı, accı ; kibi) tek bir harfnen yazılır. Avrupa tillerinden alınma olup, asıl tildeki imlâsını deñiştirmegen know-how, show, Thatcher kibi bazı sözlerde eki (ve üç) harfnıñ bir tutuq davuş kibi; fax, xerox kibi keñiş kütlege tanış sözlerde ise bir tutuq harfniñ eki tutuq davuş kibi oqulması bu qaidege hilâf sayılmaz.
§ 11. h – ğırtlaqsal sağır tutuqtır, Türkiyce olmağan sözler terkibinde rastlanır. Söz başında eyice, söz soñunda (Allah, günah) ve öcek qapayıcı (sah-na, qah-ve) olaraq kelgende hafifçerek eşitilir. Qırımtatarca’da bu davuşnı tüşürip söylemek madayca, yerinde söylemek ise oqumışça, “kitabiy” söyleyişniñ köstergiçi olakelgendir. Ad ve soy adları terkibinde bu harfni yazmamaq mümkün degil (Hüseyinov, Hayder, Abdullah), çünki bu adlar belli-başlı Arab sözlerinden yapılğandırlar, amma laqırdıda tüşürmek (Üseyinov, Ayder, Abdulla) yañlış sayılmaz
Bazı terminlerniñ ifadeleri
§ 12. Grammatik terminolojimiz az işlengen ve yetersiz olğanı içün bir qaç yañı yaki azcaraq tanış olğan terminlerni qullandıq, işte olardan başlıcalarınıñ ifadeleri
öcek – Arabça heca ve hece denilgen, halq tilinde de bazan buvun ve öcek denilgen söznüñ edebiy til leksikasına alınmağa layıq biri
ek – köken ve negizlerge birikip yañı söz ve söz biçimleri yapıcı (türetici) affikstir, yalgama sözü ile aynı manadadır
köken – söznüñ, ek ve yalğamaları ayırıp alınğan soñ qalğan ve belli mana taşığan eñ ufaq parçası. Buña bugünki gramer kitaplarımızda tamır denilmektedir ki, ekisi sinonimdirler
negiz – tilimizde qullanılakelgen belli-başlı sözdür. Kökenden farqı şundadır ki, negiz terkibinde canlı (iş-çi, köy-deş, bir-lik kibi) yaki ölgen (qız-ıl, güz-el, or-aq, tavş-an kibi) ekler bulunır ve olardan daha da yeñi sözler yapılır
eklenti – ek ve yalğamalarnıñ toplama adı, yanı affiks
eklenme – ek ve yalğama aluv, yani affikslenüv
Genel davuş uyumı qanunı
§ 13. Özel Qırımtatar leksikasına ait söz kökleri, negizler, türeme sözler ve söz şekilleri terkibinde bulunğan sozuq ve tutuqlar birbiriniñ yanında kelişigüzel tarzda degil de “genel davuş uyumı” (latince sinharmonizm) denilgen fonetik oluntı uyarınca yer alırlar. Sinharmonizm aşağıdaki üç qaideden oluşır.
§ 14. Tañlay çekimi (sozuqlarnıñ qalınlıq ve incelikte uyumı) qaidesi
Bir söznüñ birinci hecesinde qalın sozuqlardan (a, ı, o, u) biri buluna ise, soñraki hece sozuğı da qalın (bal-dız, bo-ya, bo-ya-lı); ince bir sozuq (e, i, ö, ü) bu luna ise soñraki hece sozuğı da ince (e- ñiş-te, tö-ge-rek) olmalıdır. Özel Qırımtatarca sözler arasında bu qaidege uymağan hangi, şişman, qatmer, inanç kibi negiz ve açıqköz, yüzbaşı, köktaş – kibi bileşik sözler de bar. Yabancı tillerden alınma birtaqım sözler de (inad, metod, meydan, teatro kibi) tañlay çekimi qaidesine tabiy tüşmezler.
§ 15. Dudaq çekimi (qomşu hecelerdeki sozuqlarnıñ tüzlük ve yuvarlaqlıqta uyumı) qaidesi
Bir söznüñ birinci hecesindeki sozuq tüz (a, ı, e, i) yaki yuvarlaq (o, ö, u, ü) ise, ekinci heceniñ sozuğı da tüz veya yuvarlaq olmalı (qa-rı, de-li, qu-rum, kö-mür, tü-tün – kibi). Negiz sözlerge tiyişli olaraq bu qaide deklarativ bir karakter taşır, çünkü oña tabiy tüşmegen sözler pek çoqtur (or-man, qur-ban, kö-pek, kü-mes kibi). Tüzenli bir tarzda dudaq çekimi qaidesi bir öcekli yuvarlaq sozuqlı negizlerniñ (§ 18)eklenti aluvlari esnasında kütülir. Üçünci öcek bu qaidege tabiy tutulmaz.
Bu qaidege tilimizde yer alğan yabancı sözler de uymazlar.
§ 16. Boğaz çekimi – (tutuqlarnıñ öcek çatlarında birbirine yañravuqlıq ~ sağırlıqta uyumı) qaidesi:
– Birinci öcek tutuq ile bitken, yani qapalı öcek olup ta, qapayıcı tutuq yañravuq yaki sağır ise, soñraki öcekni başlayıcı tutuq ta oña uyğun olaraq yañravuq (ac-cı, kev-gir) yaki sağır (qaş-qır, eç-ki) olmalıdır.
Sonor tutuqlar, yani m, n, ñ, l, r hem yañravuq, hem sağır tutuqlarnen yan-yanaşa kelebileler (ol-ta, an-ter, qar-pız kibi)
Boğaz çekimi qaidesi tüzenli bir tarzda yalğama aluv esnasında kütülir (§ 45, 3B)
Arabça – Farsça’dan alınmalarnıñ çoğunlığı bu qaidege tabi tüşürilir: ıs-pat (Arab tilinde isbat), tet-qiq (tedqiq), amma istisnalar da bardır: tas-diq, meş-ğul, tat-biq
Avrupa tillerinden alınmalar bu qaidege tabiy tüşmezler.
Kökenler ve negizler imlâsı
§ 17. Qırımtatar tilinde köken morfemler ifade ettikleri manalarına köre üç gruppağa ayrılırlar – isim-kökenler, fiil-kökenler ve yardımcı söz-kökenler. İsim-köken ve fiil-kökenlerniñ söz yapuv ve söz deñiştirüv esnasında aldıqları yalğamalar, bir qaç istisna tışında, başqa başqadır. Yardımcı söz-kökenler normal gramerde (grammatikada) yalğama almazlar.
Kökenlerniñ sayıca eñ çoq faizi (%76) TST (tutuq-sozuq-tutuq) struktürlidir (bal, tez, yıl, tik-, tuz, süt – kibi), 4-5 davuştan oluşqan TSTS (yüce, quru-), STST (alma, añla-), TSTST (qabaq, qaşın-), TSTTS (turna, titre-) struktürli oluşmalar ise tarihiy baqımdan negizlerdir
§ 18. Dudaq çekimine tabiy tutulğan bir öcekli yuvarlaq sozuqlı kökenlerniñ tam sıralaması
TS, ST (qalın): bu, şu, o, on, oñ, oq, or, ot, oy, uc, un, us, ut, uz \ ol-, oñ-, op-, or-, oy-, oz-, uç-, um- , uq-, ur-, ut-, uv-, uy-; (ince): öç, ög, öñ, ör, öt, öz, üç, ün, üy \ öv-, öl-, ön-, öp-, ör-, ös-, öt-, ür-, üy-, üz-.
TST (qalın): bol, bom, boq, bor, boy, boz, çoq, çor, çot, fol, fon, fos, foy, kod, loş, mor, mot, not, pot, poz, qoç, qom, qol, qoq, qor, qoş, qoy, qoz, rom, sol, som, soñ, soy, şok, şoh, şor, ton, top, tor, tos, toy, toz, hor, hoş, yol, yoq, yoz, zon, zor, buğ, buñ, but, çul, çum, çur, fut, mum, mut, nur, put, pud, puf, pus, qul, qum, quş, qut, quv, quy, quz, ruh, Rus, suç, suq, zon, suv, tuğ, tul, tum, tun, tuş, tuz, yuq, yut, \ boğ-, boz-, coş-, coy-, çom-, doğ-, qon-, qop-, qoq-, qoş-, qoy-, qoz-, sol-, soq-, sor-, soy-, soz-, tol-, toñ-, tos-, toy-, toz-, yon-, yor-, bul-, bur-, buş-, duy- quç-, qur-, yut-, yuv- (ince): çöl, çöp, çör, göl, gön, köç, kök, köp, kör, köt, köy, köz, lök, möñ, röl, sök, söl, söz, töl, tör, töş, tös, yön, bür, çüy, dün, gül, gür, küç, kül, küf, kün, küp, küs, küt, küz, sür, süs, süt, tük, tül, tüm, tün, tüş, tüy, tüz, yük, yün, yüz \ böl-, bös-, çök-, dög-, dön-, köç-, köm-, kön-, köp-, kör-, sög-, sök-, sön-, tök-, töz-, bük-, bür-, büz-, kül-, küs-, küt-, küy-, sün-, sür-, süs-, süy-, süz-, şüy-, tür-, tüş-, tüt-, tüy-, tüz-, yür-, yüz-
STT: örs, üst, ört \ ört-
TSTT: (qalın): furt, forç, lord, mort, pont, port, qurt, qonç, qunt, qurç, qors, sort, şort, tunç, turp, yurt, yont, hort, zond, borc \ çort-, coyt-, qorq-, yort-
(ince): börk, cönk, dört, gürz, kürk, künk, kürt, Kürd, körk, künd, Türk \ börs-, bört-, bürk-, sürt-, sürç-, tünt-, türt-
Tam mevcudı ketirilgen bu kökenler dört variantlı eklentilerniñ (§ 45) birini almaqları kerekkende yuvarlaq çeşitlerinden qalın \ ince birini alırlar
§ 19. Qırımtatarca sözlerniñ soñunda fonetik prinsip uyarınca b tutuğı yazılmaz. Arabça- Farsça’dan alınmalarnıñ soñunda b tutuği bar ise, telâffuzğa köre o sağır p ile yazılır: kitab > kitap, curab > çorap. Bu soy sözlerge sozuq ile başlanğan eklenti biriktirilgende p aslına qaytıp b olur: kitap > kitabı, çorap > çorabı
Batı tillerinden alınmalarda b yerine p yazılmaz: mikrob (mikrop degil), klub (klup degil)
Bir öcekli (sap, ip, çöp, tüp … kibi) sözlerde p tutuğı eklenti alğanda b olmaz: sap > ; sapı, ip > ipi
§ 20. Amma, yazı tili gelenekleri uyarınca bazı Doğu alınmaları soñunda b tutuğı (Arab, tıb, Rab kibi) bulunabile
§ 21. Soñunda q ve k bulunğan eki ve çoq öcekli sözlerge sozuq ile başlanğan eklenti biriktirilgende q > ğ ve k > g dönüşimi olur: qayıq > qayığı, terek > teregi. Bu qaideden istisnalar da bar: tatbiq > tatbiqi
Buña qarşılıq bir öcekli sözlerde q > ğ ve k > g dönüşimi olmaz: qırq > qırqı, yük > yükü
§ 22. Soñunda c bulunğan Arabça-Farsça sözler Türkiye Türkçesinden farqlı olaraq ç ile yazılmazlar: tac (taç degil), turunc (turunç degil)
§ 23. Soñunda d tutuğı bulunğan Arabça-Farsça sözlerde (maqsad, murad, aded … kibi) d yerine t yazılır: maqsat, murat, Aqmescit. Bu çeşit sözlernıñ çoqları sozuq ile b aşlanğan eklenti alganlarında yañıdan t>d dönüşimi körülir (maqsadı, muradı…)
Batı alınmalarında da d > t dönüşimi yapılmaz: etüd, metod, katod. § 24. Ekinci öcek sozuğı tar (ı, i, u, ü) olğan bazı Qırımtatarca sözler iyelik yalğaması alğanda urğunıñ üçünci öcekke avuşması sebebinden ekinci sozuq hafifleşip tüşüp qalir: ağız > ağzı (agızı degil), burun > burnu
§ 25. Eki tutuq ile bitken bazı Arabça-Farsça sözler soñki tutuqlar arasına bir tar sozuq (ı, i, u, ü) soqma ile denişik yazılırlar: umr > ömür, vaqt > vaqıt, fikr > fikir, vaqf > vaquf
Böylece deñistirilgen alınmalar iyelik yalğamaları biriktirgende arağa soqulğan (epentetik) sozuq tüşüp qalır: vaqıt > vaqtı (vaqıtı degil), fikir > fikri, vaquf > vaqfı.
§ 26. Soñunda q ve k tutuqları bulunğan sözlerge küçültme eki (çıq-, çik- \ -çuq, -çük) biriktirilgende q ve k tüşerler. tomalaq > tomalaçıq; köbelek > köbeleçık
§ 27. Bileşik isimlerniñ soñki bileşeni (anayurt, aqsoy, gecequş kibi) ve alınma sözlerniñ soñki hece sozuğı (institut , katod) yuvarlaq ise, o dudaq çekimi qaidesine tabiy tüşer: aqsoy-lu, gecequs-u-nı, anayurt-u-mız, institutu, katodu
§ 28. Farsça’dan alınma sözler soñundaki nk birikmesi sozuqnen başlanğan ek lenti arttırğanda nk > ng dönüşimi olmaz: renk > renki, bank > bankı, Firenk > Firenki.
§ 29. Alınma sözler içinde egiz tutuqlar aslında olğanı kibi yazılırlar: evvel, kollektiv, diqqat, attaşe kibi
§ 30. Soñunda egiz tutuqlar bulunğan alınmalarnıñ (metall, hürr, kompromiss, zann) bir tutuğı tüşürilir (metal, hür, kompromis, zan kibi)
Avrupa ve Rus tillerinden alınmalar imlâsı
§ 31. Batı halqları tillerinden alınma sözler soñunda kelgen v söylevde f kibi eşitilse de aslında olğanı kibi yazılır: aktiv (aktif degil), Radlov, kollektiv
Bu qaideden bazı istisnalar olabile: Kafkaz (Kavkaz degil), Smirnoff (raqı markası)
§ 32. Terkibinde h bulunğan Avrupaiy sözler Rusçasına g ile degil, Avrupaca h ile yazılır ve aytılırlar: hümanizm (gumanizm degil), hipofiz, heliograf, hidroliz
§ 33. Avrupa tillerinden alınmalar terkibinde rast kelgen ao, ea, ee, eo, ei, io, oa, oe, oi, ua, ue, ia kibi sozuqlar aqışımı aslında olğanı kibi alınırlar: aorta, realite, nükleer, video, panteist, koala, poetik, aviapoçta. Bazı hallarda ui > vi, eu > ev, au > av, uo > vo, ie > iye, ai > ay kibi qolaylaştırmalar da olabile. Bular içün tüzgün bir qaide ketirmek küç olğanı sebepli yazılışı “Imlâ Qılavuzı”ndan baqılır: automobil > avtomobil, quote > kvota. Tailand > Tayland …
§ 34. Rusça ц ile yazılakelgen sözlerniñ imlâsı içün qapsayıcı qaide ketirilemez. Genelliknen , eger Rusçada ц taşığan söz:
– avrupaiy – latince ise, çoğu hallarda ц > s dönüşimi olur: цирк > sirkus, циничный > siniksel, цeллулoид > selluloid
– Rusça soy adları terkibindeki ц > ts şeklinde yazılır: Eльцин > Yeltsin, Циoлкoвcкий > Tsiolkovskiy
– başqa hallarda çesitli transliterasyon etilirler: цинк > cinko; цaрь > car; цeмeнт > sement, cimento; цeзapь > casar, qayser
§ 35. Rusçada – тeт yalğaması taşığan bazı Avrupaiy sözler “Terciman” gelenekleri uyarınca soñki t’ni bazan coyabileler: унивeрcитeт > universite; кoмитeт > komite; aвтoритeт > avtorite … kibi
§ 36. Latince-Fransızca -que yerine Rusça – кa yalğaması ketirilip türetilgen, genelliknen fen adları olğan sözlerdeki Rusça – a yerine Tatarca – e ketirilir: физикa > fizike, мaтeмaтикa > matematike, бoтaникa > botanike, элeктpoникa > elektronike, oргaникa > organike … kibi
§ 37. Rusçada soñlarında – ия ekleri taşığan latinizm ve gresizmlerniñ imlâsı şöyledir
– бия > – bya: amfibya, ksenofobya, hidrofobya, Bessarabya
– вия > – vya: Yugoslavya, Olivya, Mordovya, Monrovya
– гия > – ji: filoloji, psikoloji, pedagoji, histoloji, bioloji
– дия > – dya: komedya, tragedya, ensiklopedya, parodya
– зия > – zya: fuzya, Asya, burjuazya, fantazya, Abhazya
– кия > – kiya: avtarkiya, Slovakiya, Cekiya
– лия > – lya: anomalya, fizalya, Avstralya, hemofilya
– мия > – mi: isemi, paremi, ekonomi, avtonomi, poligami
– ния > – nya: kompanya, nevrastenya, manya
– пия > – pi: terapi, orfoepi, utopi, rupi
– рия > – rya, – riya: histerya, malarya, laboratorya, akvatorya
– cия > – sya, – syon: komisya, aggresya, versyon, dispersyon
– тия > – tiya: partiya, hartiya, demokratiya, epizootiya
– фия > – fya: cografya, hidrografya, distrofya, pornografya
– xия > çeşitli: anarşi, ekzarki, oligarşi, Antiohya
– ция > – syon -sya: losyon, transformasyon, informasyon, operasyon, ambisyon, konservasyon, amputasyon, konferensya
§ 38. Latin yazısını qullangan halqlarnıñ özel ad ve soyadları şu halqlarnıñ kendi imlâlarınca yazılır: Bill Clinton, William Shakespeare, Puccini, Rousseau … kibi
Gazetler böyle özel imlâda adlarnıñ oqulışını, metinde ilk rast kelgende qavslar içinde bermeliler, şöyle ki: “Jaques Chirac (Jak Şırak) Ukrayna’ga keldi” şeklinde.
§ 39. Rusça adlar ve soyadlarınıñ tüm sozuq ve tutuqları Qırımtatarca’da olarnı qarşılayıcı sozuq ve tutuqlar arqalı yazılırlar. Bu esnada şu hususlarğa diqqat etilir:
1) Rusça Ee harfi yo diye oqulğanda öyle de yazılır: Bopoбьeв > Vorobyov; нeeлoвa > Neyolova
2) yımşatuv belgisine qulaq asılmaz: Oльгa > Olga, дapья > Darya, мaльцeв > Maltsev
3) söz başında ve yımşatuv belgisinden soñ kelgen Ee harfi ye şekilde yazılır: Eвгeний > Yevgeniy, Eвceeв > Yevseyev
§ 40. Arabça’dan keçme sıfatfiiller ald yalğaması olğan ötreli mim’niñ ötresi (u,ü) tañlay çekimine tabiy tutulır, şöyleki: ekinci öcek sozuğı qalın (a, ı, o, u) ise mu-, ince (â, e, i, ö, ü) ise mü-yazılır: mubarek, mucadele, mudafaa, muhasebet, muracaat –, mülâyım, mülâhaza, mücize, mühit, müsibet, müteber…
Eger ötreli mim’den soñ q, ğ, h tutuqlarından biri kele ise, ekinci öcek sozuğı ince olsa bile yalğama ötresi qalınlaşır ve mu- şeklinde yazılır: muqtedir, muğber, muğ fil, muhtelif, muhlis, muhbir.
§ 41. -cкий eklentisi ile bitken Islav-Rus soy adlarınıñ й harfi Avrupaiy imlâlarca tüşürıp yazılır: Hmelnitski, Rokosovski, Levinski kibi.
Eklentiler çeşiti ve imlâları
§ 42. Yalğama morfemler yaki yalğamalar – söz köklerine sağ taraftan ardı-sıra birikip, olarnıñ leksik yaki grammatik manalarını deñiştirici, cümlede ise sözler ve söz birikmeleri aralarındaki ilişkilerni ifade ve idare etici söz parçaçıqlarıdır. Yalğamalar kendi funksyonlarına köre söz yapıcı, şekil oluştırıcı ve söz şekli yapıcı denilgen 3 çeşitke ayrılırlar.
Söz yapıcı yalğamalar (yorğun, tayaq, salıncaq, keskiç) artıq şekillengen sözler terkibinde bulunğanları içün ayrı başlarına imlâ qaidetleri problemi degiller, doğru yazılışları imlâ qılavuzından baqılır.
Şekil yapıcı yalğamalar söznüñ grammatik manasını deñiştirgenleri, laqırdı ve yazuv esnasında qayta ve qayta qullanğanları içün imlâları diqqat talap eter.
Yalğama morfemler üç gruppağa ayrılırlar:affiksoidler, eki variantlı ve dört variantlılar. Variant yapıcı davuşlar sozuqlardır.
§ 43. Bir variantlı yalğamalar (affiksoidler) çeşitli söz bölükleriniñ qısqarmasından varlıqqa kelgen oluşımlardır, şöyleki:
– ken < eken
– nen
<bilen
– keç < ekeç
– yat
}
– çün < içün
– yor
< fiillerden
– cek < tegü, degin
– yaz…
– al…
Misaller: Çaparken, yıqıldı. Aldıkeç, cebine soqtu. Oğlu kelmegençün telâşlandı. Men barğancek bekle. Ateşnen oynalmaz. Yaz keleyata. Açtan öleyazdım. Şamatadan yuqlayalmadı
§ 44. Keñiş (-a, -e) sozuqlı yalğamalarnıñ her biri eki variantlıdır
Eki variantlılarnıñ A gruppasına ait yalğamalar tañlay çekimi, yanı sozuqlarnıñ qalınlıq ve incelikte uyumı qaidesine tabiy tüşerler
Şekil oluştırıcılar:
baram, kelem
sorayım, tileyim
sorayım, tileyim
-asıñ, -esiñ
-aysıñ, -eysiñ
-asın, -esin
-a, -e
-ay, -ey
-ayıq, -eyik
-amız, -emiz
-aymız, -eymiz
-añız, -eñiz
-asıñız, -esiñiz
-aysıñız, -eysiñiz
-asınlar, -esinler
-alar, – eler
-aylar, -eyler
aytarım, eterim
barmam, kelmem
-arsıñ, -ersiñ
-mazsıñ, -mezsiñ
-ar, -er
-maz, -mez
-armız, -ermiz
-mamız, -memiz
-arsıñiz, -ersiñiz
-mazsıñız, -mezsiñiz
-arlar, -erler
-mazlar, -mezler
barsam, kelsem
baracağım, kelecegim
-sañ, -señ
-acaqsıñ, -eceksiñ
-sa, -se
-acaq, -ecek
-saq, -sek
-acaqmız, -ecekmiz
-sañız, -señiz
-acaqsıñız, -eceksiñiz
-salar, -seler
-acaqlar, -ecekler
-la, -le (oyla-, söyle-)
-sıra, -sire (ağlamsıra-, külümsire-)
-lan, -len (oylan-, söylen-)
-sat, -set (tursat-, kirset-)
-laş, -leş (oylaş-, söyleş-)
-malı, -meli (barmalı, kelmeli)
-lat, -let (oylat-, söylet)
Söz-şekil yapıcılar:
-daş, -deş (qardaş, köydeş)
-ar, -er (doquzar, birer)
-lar, -ler (atlar, itler)
-şar, -şer (altışar, yedişer)
Eki variantlı yalğamalarnıñ B gruppasına ait yalğamalar tañlay (-a, -e) ve boğaz (yani yañravuqlıq ve sağırlıq – d~t, c~ç, ğ~q, g~k )uyumları qaidesine tabiy tüşerler, hepsi de şekil oluştırıcılardır
-da, -de (dağda, evde)
-dan, -den (dağdan, evden)
-ta, -te (tışta, içte)
-tan, -ten (tıştan, içten)
-can, -cen (balacan, sevecen)
-ca, -ce (Tatarce, özünce)
-çan, -çen (oyçan, işçen)
-ça, -çe (Farsça, Türkçe)
-casına, -cesine (adamcasına, mencesine)
-çasına, -çesine (dostçasına, eşekçesine)
-ğan, -gen (alğan, bilgen)
-ğa, -ge (dağğa, evge)
-qan, -ken (qaçqan, ketken)
-qa, -ke (tışqa, içke)
-day(ın), -dey(in) (dağdayın, evdeyin)
-tay(ın), -tey(in) (taştayın, sütteyin)
-ğaydı, -geydi (alğaydı, kelgeydi)
-qaydı, -keydi (aytqaydı, ketkeydi)
§ 45. Tar sozuqlı ( ı, i, u, ü) yalğamalarnıñ hepsi dört variantlıdırlar
Dört variantlılarnıñ A gruppasına ait yalğamalar tañlay çekimi (sozuqlarnıñ qalınlıq ~ incelikte uyumları) ve dudaq çekimi (sozuqlarnıñ tüzlük ~ yuvarlaqlıqta uyumları) qaidelerine tabiy tüşerler
Yuvarlaqlıqta uyum tek bir öcekli yuvarlaq sozuqlı negizlerge cariydir (§ 18)
Söz-şekil yapıcılar:
-çıq, -çik \ -çuq, -çük (atçıq, evçik \ otçuq, sözçük)
-lı, -li \ -lu, -lü (atlı, etli \ otlu, sütlü)
-lıq, -lik \ -luq, -lük (barlıq birlik \ çoqluq, gürlük)
-sız, -siz \ -suz, -süz (atsız, etsiz \ oysuz, köysüz)
-sım, -sim \ -sum, -süm (atsım, etsim \ tozsum, sütsüm)
-çı, -çi \ -çu, -çü (aşçı, etçi \ qurtçu, sütçü)
-ıncı, -inci \ uncı, -ünci (altıncı, beşinci \ soñunci, üçünci)
Şekil oluştırıcı yalğamalar:
yaşım, gençım \ horum, Türküm
-sıñ, -siñ \ -suñ, -süñ
-mız, -miz \ -muz, -müz
-sıñız, -siñiz \ -sunız, -süñiz
barırım, kelirim \ olurım, körürim
-ırsıñ, -irsiñ \ -ursıñ, -ürsiñ
-ır, -ir \ -ur, ür
-ırmız, -irmiz \ -urmız, -ürmiz
-ırsıñız, -irsiñiz \ -ursıñız, -ürsiñiz -ırlar, -irler \ -urlar, -ürler
-çı, -çi \ -çu, -çü (barçı, kelçi \ tutçu, yürçü)
-ın, -in \ -un, -ün (yazın, kündüzin \ – , küzün)
-ıncı, -inci \ -uncı, -ünci (altıncı, beşinci \ soñuncı, üçünci)
-ıt, -it \ -ut, -üt (sarqıt-, kirit- \ qorqut-, ürküt-)
-ıq, -ik \ -uq, -ük (qaçıq, kesik \ oyuq, üşük)
-ış, -iş \ -uş, -üş (barış, keliş \ oluş, yürüş) (barış-, keliş- \ oluş-, yürüş-)
-ıp, -ip \ -up, -üp (barıp, kelip \ olup, körüp)
-ılda, -ilde \ -ulda, -ülde (avılda-, çivilde \ duvulda-, gürülde)
-ılı, -ili \ -ulı, -üli (asılı, tikili \ qorulı, örüli)
-sın, -sin \ -sun, -sün (barsın, kelsin \ olsun, körsün)
-ıñız, -iñiz \ -uñız, -üniz (barıñız, keliñiz \ oluñız, körüniz)
Dört variantlı yalğamalarnıñ B gruppasına ait soyları tañlay, dudaq ve boğaz çekimlerine tabiy tüşerler.
Şekil oluştırıcılar:
soradım, istedim \ toydum, kördüm
-dıñ, -diñ \ duñ, -düñ
-dı, -di \ -du, -dü
-dıq, -dik \ -duq, -dük
-dıñız, -diñiz \ -duñız, -düñiz
-dılar, -diler \ -dular, -düler
yattım, keçtim \ soqtum, tüştüm
-tın, -tiñ \ -tuñ, -tüñ
-tı, -ti \ -tu, -tü
-tıq, -tik \ -tuq, -tük
-tıñız, -tiñiz \ -tuñız, -tüñiz
-tılar, -tiler \ -tular, -tüler
-ğı, -gi \ -ğu, -gü (bıltırğı, evvelgi \ soñğu, o küngü)
-qı, -ki \ -qu, -kü (astqı, içki \ – , dünkü)
-ğız, -giz \ -ğuz, -güz (-, kirgiz- \ turğuz-, yürgüz-)
-qız, -kiz \ -quz, -küz (yatqız-, ketkiz \ yutquz-, ötküz-)
Söz yapıcı yalğama:
-cı, -ci \ -cu, -cü (balcı, emci \ mumcu, öñcü)
-çı, -çi \ -çu, -çü (taşçı, etçi \ topçu, yükçü)
§ 46. Tutuq ile bitken bir öcekli (ayt-, sev-, sın-, tiz-, oz-) kibi fiil kökenler şimdiki-kelecek zaman şeklini -ar, -er yalğaması almaq ile yaparlar: ayt+ar, sev+er, sın+ar, tiz+er, oz+ar – vb. Bu çeşitten olğan 9 dane fiil -ar, -er yerine -ır, -ir (bar+ır, qal+ır, al+ır, bil+ir, kel+ir, ber+ir) ve -ur, -ür (ol+ur, öl+ür, kör+ür) alırlar
§ 47. Şimdiki devamlı zaman fiili yalğaması olğan -yor çağda ş edebiy tilimizde qullanışlı degil ise de, oña yabancı da degildir. Fiil kökenlerge biriktirilgende bu bir variantl yalğama imlâsı şöyle olur:
a. -u \ -ü ile bitken kökenlerge (oqu-, çürü- kibi) dosdoğru birikir: oqu+yor, çürü+yor
b. -a \ -e ile bitken kökenlerge (başla-, işle- kibi) birikkende a>ı, e>i deñişimi olur: başl-ı-yor, işl- i-yor
c. tutuq ile bitken tüz sozuqlı, bir (bar-, yat-, ber-, yet-kibi) ve eki öcekli kökenler (otur-, yutqun-kibi) birer -ı\-i arttırırlar: bar-ı-yor, yat-ı-yor, ber-i-yor, otur-ı-yor, yutqun-ı-yor
d. Tutuq ile bitken yuvarlaq sozuqlı bir öcekli kökenler (ol-, kör-) birer -u\-ü arttırırlar: ol-u-yor, kör-ü-yor
§ 48. –ken/-keç yalğaması bir variantlı olup, fiilniñ kelecek zaman daimiylik şekline (olu r, barır, başlar) dosdoğru biriktirilir: olur+ken, barır+ken, başlar+ken, olurkeç, barırkeç
Buña qarşılıq bu yalğama yer kelişinde turğan isimge ve keçken zaman fiiline biriktirilgende aralarına bir y soqulır: yolda-y-ken, evde-y-ken; -keç yalğaması -ken’niñ bir variantı olup, qullanılışı ve imlâsı tıpqıdır: barır-keç, olur-keç; yolda-y-keç, evde-y-keç
§ 49. -ki bağlayıcısı ayrı yazılır: demek ki, dedi ki, kerek ki kibi. Ancaq bir qaç söznen qaynaşıp qalıplaşqanı içün bitişik yazılır: halbuki, sanki, oysaki, mademki, şöyleki
§ 50. Kiril yazısındaki imlâmızğa köre özlük (sahiplik) ve tüşüm kelişleriniñ ( -nı, -ni ve -nıñ, -niñ), haberlik ve fiil zamanları yalğamalarınıñ (-ım, -im: -sıñ, -siñ – -dı, -di) şekillerde tek qalın ve ince variantları bar sayılır. Amma bu yalğamalar tar sozuqlı olğanları içün olarnıñ yuvarlaq sozuqlı çeşitleri de barlığı şuphesizdir, şöyleki: yurt-nu, süt-nüñ, men Türk-üm, sen Rus-suñ, bu iş zor-dur, biz çoq-muz, siz hoş-su-ñız, olacaq ol-du… kibi.
Söz sıñırları. Ayrı, bitişik ve yarıbitişik yazılışlar
§ 51. Söz – tilniñ nesneler ve nesne belgilerine, oluntılarğa, barlıq ilişkilerine ad berici ve her bir til içün özel olğan semantik, fonetik ve grammatik tanıtıcılarını taşığan esas struktürel – semantik birimidir
Morfolojik struktürlerine köre sözler asıl (köken, negiz) yaki bileşik denilgen çeşitlerge ayrılırlar.
Bileşik sözler eki ve ekiden çoq bileşenlerden (komponentlerden) oluşqan, yani köken (negiz)+köken(negiz) struktürli oluşımlardır. Olar
a. çeşit köken yaki negizlerden (taşkömür, qoltava);
b. manaca yaki davuşça yaqın (ana-baba, tos-tomalaq, kitap-mitap, yarım-yamalaq);
c. tiretlengen (iri-iri, kesek-kesek, avuç-avuç) köken yaki negizlerden oluşırlar ve yapılışlarına köre de olarga a) qoşma bileşikler, b) çift bileşıkler ve c) egizleme bileşikler denilir
Leksikografya baqımından bileşik sözlerni söz birikmelerinden ayırd etmek, imlâ baqımından da olarnı bitişik, yarı bitişik yaki ayrı yazmaq problem olup qalmaqtadır
§ 52. Eski latin ve Kiril elifbesi imlâsında adamaqıllı, anayurt, Bağçasaray, çalıquşu, Demizqazıq, qabaqbaş – kibi bitişik yazıluvları gelenek (an’ane) olup qalğan, qoşma sözler ve mürekkep sözler denilgen bileşik sözlerniñ imlâları problem doğurmaz. Amma bunlarnıñ yanısıra: ana tili, Qırım Tatarı, küneş tutulması, araba qapı, suv sığırı, çam saqızı, yel degirmeni, yıl başı ~ yılbaş, demir yolu ~ demiryol, kök quşağı, iş kişisi – kibi biñlerce bileşimler de bar ki, olarnı bitişik yaki ayrı yazmaq Türkiy tillerniñ hiç birinde hâl olunmağandır. Struktürce isim+isim+iyelik yalğaması elementlerinden oluşıq, ekinci izafe adını taşığan bu birliklerniñ çoqları üç ünci bir isim öñünde belgileyici funksyonunda kelip, üç bileşenli (komponentli) izafeler oluştırabileler, şöyleki: anatili dersligi, Qırımtatar halqı, suvsığır sütü, yılbaş bayramı, kökquşağı renklerı– kibi. Belki de üç bileşenli izafe oluştırabilgen isim çiftlerini, birbütün söz kibi sintaktik boysunımğa kirebilgenleri içün bitişik yazmaq kerekir
§ 53. Manaca birbirine sinonim yaki antonim olğan, yahut davuşça uyğun çift bileşikler ayrı yazılırlar: ana baba, alacaq berecek, qolum qomşu, bala çağa, ev barq, soy sop. Böyle çiftlemelerniñ herbir ögesi kendi başına yalğama alırlar anası babasını sağınğan; alaca&# 240;ım da yoq, berecegim de; çiftlemeler üçünci bir isim ile izafe yapqanları zaman yarıbitişik (defis ile) yazılırlar: ana-baba künü, soy-sop arasında dava: qolum-qomşu öşekleri
§ 54. Eki fiil kökünden oluşqan isimler yarıbitişik yazılırlar: halqnı as-kes ettiler; şimdi qadınlarımızda qoç-köç yoq; bir hafta kel-ketten soñ
§ 55. Sesbeñzetme kökenlerden oluşqan çiftleme ve egizleme bileşikler defis ile yazılırlar: şatır- şutur sağanaq quya; pencere camları dir-dir titrey
§ 56. Çift nispiy sıfatlar defis ile yazılırlar: sosyal-ekonomik durum: ilmiy-teknikiy ilerileme
§ 57. Sıfat ve isim çiftleme ve egizlemeleri defis ile yazılırlar: eski-püskü urba; adım-adım ileri; iri-iri kirazlar; tatlı-tatlı armutlar
§ 58. Bileşenlerinden biri iyelik yaki keliş yalağaması alğan çiftlemeler defis ile yazılırlar: köz-közge laqırdi; boş-boşuna çapqalama; künü-saatinde yetiştirme
§ 59. Bileşik sözler yapıcı morfemlerge dönüşken bir öcekli isimler: baş-, ana-, öñ-, tek-, art- , üst-, iç- bileşenleri ile bitişik yazılırlar: başqomutan, anaya sa, öñsezgi, altyataq, üstsübey, içkiyev, tekboynuz
§ 60. Pekiştirmeli sıfatlar defis ile yazılırlar: qıp-qızıl, yap-yañı, sap-sarı, ap-paq, tos -tomalaq, büs-bütün
§ 61. Arabça-Farsça’dan alınma biröcekli: afv, hiss, zann, redd, zemm+et-, ol-, olun- fiilleri ile yapılğan bileşikler de bitişik yazılırlar: afvetmek, hissetmek, zannetmek, reddetmek, reddolunmaq, zemmetmek
§ 62. Fiil kökeni (al-, kel-, öl-…) + a\e şahıs fiili bitişik yazılır: kelemedim; öleyazdı, qataqaldı; köralmadı=köremedı.
Büyük ve küçük harfler
§ 63. Aşağıdaki hallarda söznüñ birinci harfi büyük şeklinde yazılır:
Sintaktik planda:
1. Tekstniñ ilk sözü;
2. Noqta, soru ve ünlem işaretlerinden soñ kelgen yañı cümleniñ birinci sözü;
3. Her misra (şiir satrı) başındaki söz;
4. Özel yaki resmiy mektüpte müracaatniñ ilk sözü: Sevgili anaçığım. Hürmetli kooperativ reisi;
5. Resmiy belgelerde (hüccetlerde) unvanlar, ilmiy dereceler, mensepler: Sayğıli Rektor: Sayğılarımnen Dos. R. Abdullayev;
6. Eki ve ekiden çoq ögeli olğan yol, yön köstergiçlerde ancaq birinci öge: Şeherge çıqış: Süpermarketke çıqış. Eger köstergiçte başta raqam, soñra añlatıcı söz kele ise, o küçük harfnen yazılır: IV qat; 4. qat;
7. Maqale adlarınıñ herbir mana taşıyıcı sözü: iöVatanğâ Avdet Devam Etelm (gazet maqalesi)
Sintaksis ile bağlı olmadan:
1. Soyadları, özel adlar, baba adları: Hüseyin Şamil Toqtarğazi
2. Lağaplar: Taht Alğan Devlet Geray; Patoş Mustafa
3. Milletler, halqlar, obaqlar (qabileler), tiller, dialektler adları: Qazan Tatarları, bir Özbek, Orta Yolaq şivesi; Arab tili
4. Qutsal kitaplarnıñ adları: Qur’an; Bibliya; Zebur; Tevrat; Avisto
5. Qıtalar, memleketler, ülkeler, devletler adları: Qırım, Özerk Qırım Cumhuriyeti; Ukrayna Cumhuriyeti
6. Insannıñ milliy yaki territorial aideti: Qırımlı; Amerikalı; Ukraynalı; Orta Asyalı; Kafkazlı
7. Ilâhlerniñ adlari: Allah; Tañrı; Zevs; Oziris
8. Gezegenler, yıldızlar, yıldız üyürleri, zodiak yıldız taqımlarınıñ adları: Çolpan, Qoç, Tart anaq, Yer, Ay, Küneş kibi yazılışlar bularnıñ ancaq astronomik obyektler olaraq alındıqlarını kösterir
9. Müessese, işhane, işletme, şirket, firma ve beñzer qurulışlar adları: “Ayuvdağ” Küçük İşletmesi; Qırım Devlet Sanayi-Pedagoji Institutı, Qırımtatar Milliy Meclisi
10. Gazetler, dergiler, kitaplar adları: “Yıldız” dergisi; “Yanı Dünya” gazeti; Qırımtatar Halq Masalları
11. Qaraltı hayvanları ve quşlarınıñ çağırma adları: Dörtköz; Ataman; Kökman
12. Harfiy qısqartmalar: BAŞ (Birleşik Amerika Ştatları); NATO (North Atlantic Treaty Organisation)
3. Unutılmaz tarihiy ay ve hafta künleri: 18 Mayıs, 1944; Qanlı Çarşembi
Goğrafiy adlanmalar
§ 64. Qırım yurtumız ve dünya coğrafyasına ait adlanmalar adeta çeşit sözlükler soñunda ayrı sıralama tarzınde ketirilirler. Eki ve ekiden çoq ögeden oluşqan coğrafiy adlanmalar imlâsınıñ esas problemleri bileşenleriniñ ayrı yaki bitişik, büyük yaki küçük harfnen yazılması ile bağlıdır. Bu mesele altına şu qaideler ketirilebilir
1. Eki ve ekiden çoq ögeden oluşqan, aytılışta bileşenleri arasında soluq aralığı sezilgen adlanmalar ayrı, ve herbir bileşeni büyük harf ile yazılır: Tatar Osman; Beşaran Otar; Or Qapı
2. Yer ve suv adları oluştırıcı el(i), -şehir, -köy, -yer, -qale, -deñiz, -suv, -göl, -ırmaq, -çay kibi yalğamalarnı kendisine biriktirgen ve aralıqsız aytılğan birlikler bitişik yazılırlar: Seyiteli; Qaşqaçoqraq; Qaradeñiz; Çufutqale; Sarısuv; Qızılırmaq; Arpaçay; Biysuv Köpçe; Köyasan
3. Bir söz kibi, aralıqsız aytılsa bile, bitişik yazılğanda bileşenleri arasındaki çat yeri yañlış keçirilecek birlikler ayrı yazılmalılar: Qalmuq Arı ( “Qalmuqarı” yazılışını Qal Muqarı, Qalmu Qarı şekillerinde de alğılayıp, yer adınıñ Qalmuqlar ile bağlı olğanını añlamamaq mümkün) Çomaq Arı; Deñız Ulav (“Donuzlav” degil)
4. Eger –el, -köy, -yer, -deñiz, -göl, -dağ kibi iicoğrafiy yalğamalarll -eli, -köyü, -yeri, -dağı, deñizi– şekillerinde iyelik yalğamaları alğan olsalar, birinci ögeden ayrı ve küçük harfnen yazılırlar: Azaq deñizi; Biy eli; Capar yurtu; Cağa qoşu.
Aşağı, orta, yuqarı, büyük, küçük, uzaq, yaqın, eski, yañı, iç, tış kibi yön köst erici ve belirtme yapıcı bileşenler taşığan, ve soluq aralığı ile aytılğan ekili adlamalar ayrı, herbir bileşeni de büyük harfnen yazılırlar: Büyük As; Eski Yurt; Uzaq Doğu; Yañı Sala; Iç Yaq
6. Latin elifbesi qullanıcı devletlernıñ coğrafiy adlanmaları asıl tillerdeki imlâlarında yazılırlar: Washington; New-York; Kopenhawn. Ama bu hususta çoqça imlânıñ tarihiy prinsipine, alışılğan söyleyişke yaqın imlâğa r”yet etmek kerekir
7. Türkiye Cumhüriyeti coğrafyasına ait adlanmalar Qırımtatarca ile qarışıqlıq çıqarmamaq içün Türk imlâsına uyğun yazılırlar: Kızılırmak, Karasu
Öcek keçirme
§ 65. Satır soñuna sığmağan söznüñ qalğan bölümi soñraki satırğa keçirilir. Buña öcek keçirme denilir. Söznüñ yañı satırğa keçirilecek bölümi öceklerniñ ek yerinden ayrılaraq keçirilirler. Tilimizde herbir söz, içinde qaç sozuq bar ise, o qadar öcekten oluşıq sayılır. Öcek keçirme esnasında yanı satırğa tek bir harf keçirmek olmaz
Noqtalama işaretleri
Noqtalama diye cümle içinde ve cümleler arasında tınış (toqtaluv) işaretlerini yerli yerine qoyup çıqma qaidelerine aytılır
Tınış işaretleri diye yazıda qullanılaraq cümleniñ yapısını, ve sintaktik bölünişini köstergen, urğu, ezgi (intonasyon) kibi harflernen bildirilmegen ses özelliklerini belirtmege yarağan mahsus grafik işaretlerge aytılır. Noqtalama qaideleri Rusçadaki aynı qaidelerge uyğundır
Qırımtatarca’da 11 tınış işareti bardır
66. Noqta (·) şu hallarda qoyulır:
1. Bildirme ve hitap olmağan ettirme cümleler soñunda. Yaz keldi. Barmaq kerekmiz
2. Sıralamalar soñunda
3. Bazı şartlı qısqartmalar soñunda: vbş. (ve başqaları); vb. (ve beñzeri); vsq. (ve soñuna qadar öylece); s. (sahife)
4. Arab raqamları ile sıra sayılardan soñ: 5. qatta yaşayım
5. Künsayısını yazğanda kün ve ay bildirgen raqamlardan soñ: 6.04.1998 y.;
6. Adlama cümleler soñunda: Sabah. Küneş daha doğmağan
7. Soyadı öñünde kelgen özel ve babaadınıñ qışqa yazılışında: O.N. Aqçoqraqlı; B.V. Çobanzade.
§ 67. Soru işareti (?) şu hallarda qoyulır:
1. Soru cümlesiniñ soñunda
2. Birevden alınaraq bir cümleniñ soñunda yaki içinde bildirmeniñ şüphenen qarşılanğanı yaki ayrı sözge inanılmağanını köstermek içün qavs içine alınır: Soñra qavalda (?) “Tım-tım” havasını icra etken. Buña qarşılıq kerçek soru bildirmegen cümlelerden soñra bu işaret qullanılmaz: Kimden çıqtı bu laf, bilmeyim
68. Ünlem işareti (!) şu hallarda qoyulır:
1. Ünlem cümleleriniñ soñunda: Yaşaşın bağımsız Qırım!
2. Sevinç açuv, qorqu añlatqan cümleler soñunda: Yıqıl başımdan!; Vay, anam!
3. Köterinki sesnen aytılğan hitabelerde: Barmı güzellik!
4. Cümle arasında, bir sözge diqqat çekmek, ayrıca yergi ve mısqıl bildirmek içün qavs içine alınaraq: Ayda biñ dollar (!) qazana eken
5. Bir cümle içinde birqaç hitap bar ise, olarnı birbirinden virgülnen ayırıp, ünlem işareti cümle soñunda qoyulır.
6. Resmiy olmağan metinlerde, püblisistik ve polemik karakterdeki yazılarda aşırı heyecan bildirmek içün hem soru, hem ünlem işaretleri yan-yanaşa qoyulabileler.
69. Virgül (,) şu hallarda qoyulır:
1. Mürekkep cümlelerniñ qruppaları arasında
2. Soydaş üyeleri olğan cümlelerde söz qruppaları arasına
3. Cümleniñ eş körevli üyeleri arasına
4. Cümlede urğulanması kerekken sözlerden soñra
5. Cümle içinde ara sözleri ve ara cümlelerni ayırmaq içün
6. Sayılarnıñ yazılışında ondalıq bölümlerini ayırmaq içün
7. Añlamğa küç qazandırmaq içün tekrarlanğan sözler arasına
8. Hitap içün qullanılğan sözlerden soñra: Reşat, sen de kel
9. Resmiy yazı ve mektüplerde hitap ve muracaat sözlerinden soñra
10. Bir durum, tüşünce veya ricanı qabul veya reddetmek içün qullanılğan ebet, yoq, hayır, şüphesiz, besbelli… kibi sözlerden soñra
11. Yazışmalarda yer adlarını künsayısı bildirgen raqamlardan ayırmaq içun: Aqmescit, 1 Mayıs, 1999
70. Noqtalı virgül (;) şu hallarda qullanılır:
1. Mürekkep cümlelerde bağlı cümlelerni birbirinden ayırmaq içün: Yağmur toqtamadan yağa; arqamızdaki terekler tınıq-tınıq şuvuldaylar; oñ taraftan eçkilerniñ acınıqlı bağıruvları eşitile. (E. Alimov)
2. Cümle içinde artıq virgüllernen ayrılğan taqımlamalarnı birbirinden ayırmaq içün: Zenginler “Mercedes”, “Volvo”, “Renault” larda; fuqareler avtobus, trolleybuslerde qatnarlar
71. Eki noqta (:) şu hallarda qullanılır
1. Bir cümleden soñra örnek ve añlatmalar berilecek olsa şu cümleniñ soñuna qoyulır: Aylanıp artımızğa baqayıq: balalarnı östürdik, oquttıq, evli-barqlı ettik
2. Köçürme söylev öñüne kelgen müellif sözlerinden soñra qoyulır: Tışarığa bir yigit çiqip: “Aydınız, cemaat, kiriniz” – dep içeri qayttı
72. Çizgi (-) cümlede şöyle yerlerde qullanılır:
1. Araqonuşmalarda aytqı (replikler) başında;
2. Yüklem (haber) baş kelişte turğan bir isım yaki mastarnen ifadelengen olsa özne (müpteda) ve yüklem arasına qoyulır: Til–bir, qulaq–eki, söyle bir, diñle eki;
3. Soydaş üyeli cümlelerde genelleyici söz öñünde yaki ondan soñra: Bütün ortalıq – quşlar, hayvanlar, böcekler sıcaqtan qaçıp, yuva ve inlerine çekilip tınıp turalar;
4. Kiriş cümlesini esas cümleden ayırmaq içün;
5. Cümle ortasında soydaş üyeler gruppasını ayırmaq içün;
6. Mürekkep cümlenin birinci qısmındaki yüklem ekinci parallel qısmında tüşüp qalğan olsa: Yer ni küneş yaraştırır, insannı – iş;
7. Köçürme söylevden soñ müellif añlatımı önüne qoyulır “Aydı, kir, bir tosat otur” – dedi Bekir.
73. Çizgiçik (birleştirme çizgisi, defis) (-) şöyle yerlerde qullanılır:
1. Söznüñ satır soñuna sığmay qalğan qısmını aşağıdaki satırğa köçürilgen qısmı ile birieştirmek içün;
2. Tilbilgisine ait metinlerde hecelerni ayırmaq içün;
3. Eski yazı tilinde Farsiy izafeni söz negizinden ayırmaq içün: mekteb-i rüştiye; ifade-i meram.;
4. Ekili soy adlarını birleştirmek içün: compozitor Saint-Saens; Joliot-Curie;
5. Eki ve ekiden çoq millet, til, devlet aralarındaki bağ, ilişki belirtilgende: Karayimce-Rusça-Lehlice Sözluk; Ukrayna-Rusya söyleşmeleri;
6. Eki ve ekiden çoq kişi yaki yer adları arasındaki bağlılıq belirtilgende: Moskva-Pekin demiryolu;
7. Eki ve ekiden çoq sayı arasında süre baqımından bir bağ belirtmek istedigimiz zaman: 1944-1990 ğurbet yılları, 1997-98 oquv yılı
8. Cümlede belirtken yaki tarz halı olup kelgen ekilemeler.
§ 74. Çoqnoqta (…) şöyle yerlerde yazılır:
1. Añlatımnıñ bitmegeni, üzülgenini añlatır
2. Alıntı cümleniñ soñuna qadar alınmağanı, kesilgenini kösterir
3. Normativ olmağan, küfür ve ayıp bir soz yerine: Qarğanıñ bir közü oqta, bir közü b…da
4. Müellifnin özel bir kişi adı yaki coğrafiy adlanmanı aytmağa istemegeni taqdırde: 1991 yıl, Qırım, … köyü
75. Qavslar şöyle hallarda yazılırlar:
1. Kiriş yaki arağa soqma cümlelerni ayırıp köstermek içün;
2. Alıntı alınğan eser yaki muellifniñ adlarını ayırıp köstermek içün;
3. Piyeslerde müellif qaydlarını kişileriniñ qonuşmalarından ayırmaq içün;
4. Başqa bir söznüñ tercimesi yaki söznü ayırıp köstermek içün: Amma o (qız) razı olmağan
76. Tırnaçıqlar (” “) şöyle hallarda qoyulırlar:
1. Köçürme söylev ve alıntı cümlelerni ayırıp köstergende;
2. Bir söznü istihzalı yaki esas añlamından sapmış bir manada qullanğanda;
3. Sanat eserleri, gazetler, dergiler adlarını yazğanda
77. Kesme işareti (apostrof):
1. Özel ve coğrafiy adlar negizini yalğamalardan ayırır: Qırım’da; Osman’dan
2. Harfiy qısqaltlamalarnı yalğamalardan ayırır: Ukrayna NATO’ğa ıntılmaqtadır;
3. Raqam(lar)nı yalğamalardan ayırır: Büyük oğlum 1968’de doğdu;
4. Söznüñ bir yaki birqaç harfinin tüşürilgenini kösterir: N‚ola (ne ola) qılsa Nevayi eş’arımı tahsin – Biz de silsile-i han-i Qırım Meñli Gerayız
5. Ortaçağ klassik edebiyatta bazı Arabça sözler terkibindeki iehemzeld ve ieaynle harfleri yerine qoyulır: Qur’an, ni’met
6. Ayrı alınğan harfke yalğama taqılğanda ekisini birbirinden ayırır: A’dan Z’ge qadar;
7. O’nu, O’nuñ, O’ña – kibi yazılışlar ancaq Allaha, Peyğamberge, Qur’anğa nispeten qullandıqta keçerlidir. Bir insanğa nispeten (sıradan bir insan olsa) qullandıqta böyle yazılış o insan üstünden mısqıl ve mezek bildirir
78. Köçürme söylev
Tekstlerde avtor qonuşıcılarnıñ söylevlerine qarışa yaki qarışmayabile
1. Avtor qarışmağan qonuşmada herbir qonuşıcınıñ söyledikleri normal olaraq yañı satırdan, tire ile:
– Saat qaçta kelirsiñ?
– Ekilerde. Eñ keçi eki buçuqta
yaki tırnaçıqlar ile başlar:
“Saat qaçta kelirsiñ ?”
“Ekilerde. Eñ keçi eki buçuqta”
2. Avtor qonuşıcınıñ sözlerini olğanı kibi berip, aynı zamanda kendi sözlerini de qarıştırsa, bu çeşit söylevge köçürme söylev (direct speech) denilir. Köçürme söylev qullanılğan cümleler 4 çeşit olurlar ki, noqtalamalari şöyledir:
1) Köçürme söylev cümle başında:
“Şöyle yalanğa inanılırmı?” – dedi qız
Noqtalaması: açıcı tırnaçıq – köcürme söylev büyük harf ile – (, ? !) işaretlerinden biri – , qapatıcı tırnaçıq tire – avtor sözleri
2) Köçürme söylev cümle soñunda:
Qız açuvlandı: “Şöyle yalanğa inanılırmı?”
Noqtalaması: Avtor sözleri – eki noqta – açıcı tırnaçıq – köcürme söylev büyük harf ile (. ? !) işaretlerinden biri – , qapatıcı tırnaçıq
3) Avtor sözleri ekige bölüngen:
Qız açuvlandı: “Şöyle yalanğa da inanılırmı?” – dedi.
Noqtalaması: Avtor sözleri – eki noqta – açıcı tırnaçıq – köcürme söylev büyük harf ile (, ? !) işaretlerinden biri – qapatıcı tırnaçıq – tire – avtor sözleri – noqta.
4) Köçürme söylev ekige bölüngen:
“Aqıllı adam – dedi qız, – öyle yalanğa inanmaz”.
Noqtalaması:açıcı tırnaçıq – köçürme söylevniñ bir kısmı büyük harf ile – virgül – tire – Avtor sözleri – virgül- tire – köçürme söylevniñ qalğan kısmı küçük harf ile – (. ? !) işaretlerinden biri – , qapatıcı tırnaçıq- noqta.
Köçürme söylev içine daha başqa birevniñ köçürme söylevi soqulğan olabile. O zaman köçürme söylev içindeki söylev birli tırnaçıqlar içine alınır:
“O qız maña ‘aqıllı adam öyle yalanğa inanmaz’ degende utancımdan yerge kireyazdım” – dedi Selim.
MEMBA :Kemal Qoñurat , Günsel, Sayı : 2, 1999
