Qırım Hanlarınıñ Sarayı – Hansaray
Hansaray – Bağçasaray şeerinde bulunğan Qırım hanlarınıñ sarayıdır.
Qırımda Hansaraydan ğayrı hanlarnıñ daa beş sarayı bar edi. Olar arasında Devlet Saray, Ulaqlı Saray, Alma Saray, Qaçı Saray ve Süyren Saray. Amma bu saraylar şeer çetinde edi. Hanlarnıñ merkezi ise er daim Bağçasaray qala edi.
Eki yarım asır devamında Hansaray hanlarnıñ merkezi sayılğan vaqtında Saraynıñ tış qıyafeti çoq deñişti. Tahtqa saylanğan er bir han özüne saray sıfatında ebediy eykeller qura edi. Çeşit-türlü tamir işleri alıp barıla edi. Bazı birlerni şimdi de körmek mümkün.
I Sahib Geray adına qurulğan eykel olaraq Bağçasaray şeeri dep saymaq mümkün. I Devlet Geray tahtta bulunğan vaqıt Sarayda ilki dürbe quruldı, III İslâm Geray vaqtında – ekinci dürbe ve toplaşuvlar içün oda. I Bahadır Geray idareliginde – resmiy musafirlerni qabul etmek içün oda. I Qaplan Geray ise Altın çeşmeni qurıp öz adını ebediyleştirdi. II Selâmet Geray, hanlar sarayı sıñırlarında qamere qurdurdı. Bu ve Büyük Han Camisiniñ ögünde qurulğan yadikârlıqlar onıñ adını taşıy. Bu cami yanğınğa oğradı, amma han onı tamirletip, ğayrıdan tüzetti. Arslan Geray han ise bu caminiñ yanında medrese qurdurdı. Qırım Geray – Dilâra bikeç dürbesini, Közyaş Çeşmesiniqurdurdı. XVII asırda yaşağan türk seyaatçı aytqanına köre: “Er bir bina bir de bir han tarafından quruldı”. Hanlar Sarayı – Geraylarnıñ yıl namesidir. Ve bu sülâleniñ er bir temsilcisi onıñ müteşemligine öz issesini qoştı, desek, yañılmamız.
Vaqıt keçkeninen mimarcılıq ve örnek üslüpleri deñişe. XVII asırda keniş olğan divar yazuvlarnıñ sade örnekleri yüzüm salqımlarnı ve mermer taşlarını aks etken. XVIII asırda ise saray ressamları “Qırım rokoko” üslübinde mürekkep tizilişlerni yaratqanlar. XVI asırda tantanalar içün salonlar qura ediler, XVIII asırda ise olarnıñ yerine yengil nazik binalar peyda olıp başladı. Bu cedvelni daa çoq devam etmek mümkün: Saraynıñ diqqatlı ögrenüvi qırımtatar mimarcılıq sanatında üslüplerniñ ardı-sıralığını kösterir.
Hanlarnıñ soñkisi, Şahin Geray, tarihqa büyük avantürist olaraq kirgen han, Qırımnıñ paytahtını Bağçasaraydan Kefegeavuştırmaq niyetinde edi. Atta anda yañı saray qurmağa başladı, amma 1783 senesi ükümdarlığını coyıp, istegini amelge keçirmedi.
Çarlıq Rusiye devrinde Saray İçki İşler Nazirligi tarafından idare etile edi. Ara-sıra Saraynı padişalar ve çar qorantanıñ temsilcileri ziyaret ete ediler. Tabiiy ki, şu sebepten Saray er kes içün açıq degil edi. İstisna olaraq Qırım cenki vaqtında (1854-1855 ss.) mında arbiy hastahane yerleştirildi.
Fevral inqilâbından soñra unikal abideni tutıp almağa istegenler peyda oldı. Amma Üsein Bodaninskiy kibi adamlarnıñ yardımı ile Rusiyeniñ Muvaqqat Ükümetni bu yerde müzey teşkil etmek kereginde inandırdılar. 1917 s. noyabrniñ 16-nda Hansarayda tantanalı sürette Qırımtatar Milliy müzeyi açıldı, onıñ müdiri Üsein Bodaninskiy oldı. Açıluv merasiminde Bağçasaray şeeriniñ sakinlermnden ğayrı, Qırımnıñ çeşit köşelerinden 7 biñge yaqın insan keldi. Olardan ğayrı – Ukraina,Latviya, Şimaliy Kavkaznıñ ve Qırımda o vaqıt yaşağan çeşit milletlerniñ vekilleri bulunğan edi. Noman Çelebicihan mezkür müzeyiniñ açıluv merasiminde bizim ecdatlarımıznı böyle sözler ile añdı: “O ecdat ki mert edi, adil edi, yüksek edi”.
Qırımtatar milliy müzeyi halqnıñ tek milliy ve dinniy merkezi degil de, siyasiy merkezi de oldı.
Şimdiki Han Saraynıñ tış qıyafeti umumen XVIII asırda şekillendirildi. O vaqıtta Qırım Hanlığınıñ örnek ve qurucılıq sanatı öz kemalına yetişti. Saray – nadir ve müteşem mimarcılıq sanatınıñ abidesi, amma şimdi bizim ögünimizde tek eskiden qalğan bir izdir. Feldmarşal Minihniñ tarafından 1736 s. yaqılğan Hansarayğa pek büyük zarar ketirildi. Amma II Selâmet Geray ve başqa hanlar tez vaqıtta bütün ziyanlarnı yoq ettiler. Lâkin episi bir, 1783 senesi mında alıp barılğan çoqtan-çoq tamir işleri, Sarayğa zarardan ğayrı iç bir yahşı şey ketirmediler.
Tamir işlerniñ tarihı 1787 senesinden başlana. O sene Bağçasaraynı II Yekaterinanıñ ziyaretine azırlay ediler. Bu tamir işleri çar qorantasınıñ temsilceleri kelgen vaqıtları da alıp barıla edi. Çoqusı allarda, tüzetme işleri bu saada mütehassıs olmağan insanlar ile alıp barıla edi. İşni usta başlağanda ise – olar yerli mimarcılıq adetlerinen meraqlanmay ediler. İşke ise öz ölçülerinen qatnaşa ediler. Neticede, Hansaraynıñ içki qıyafeti Avropanıñ hucur üslübine beñzep, bugünki künümizge onıñ eñ beterli izarında yetip keldi. Çünki belli olğanı kibi, Hansraynıñ “tamir” işlerini bu meselede mütehassıs olmağan unter-ofitserler yaptılar. Eski binalar, tamir yerine, yıqıla edi. Meselâ, 1820 seneleri Kolodin adlı mimarcı dört binalı aremniñ üç binasını yıqtı – Qışlıq sarayını, ammam hanelerni ve daa çoq emiyetli inşaatlarnı yoq etti. İşte, bu areketler neticesinde saraynıñ 18-gektarlıq dairesi 4 ga eksildi.
Hansaraynıñ temelli ilmiy tamirlenmesi tek 1960 yılları başladı. Onıñ neticesinde, künümizde bizler Hansaraynıñ tahminen ilki qurulğan yılları olğan qıyafetini köre bilemiz.
