Osman Nuri Ağçoqraqlı 

Osman Nuri Ağçoqraqlı  3 yanvar 1879, Bağçasaray, Tavriya vilayəti – 17.04.1938, Akmescit- Kırım tatarları mədəni dirçəlişinin fəalı, şair, yazıçı, jurnalist, tarixçi-arxeoloq, şərqşünas, dilçi-poliqlot, etnoqraf, ədəbiyyatşünas, müəllim.

Həyatı

O, 3 yanvar 1878-ci ildə Baxçasarayda mükəmməl ərəbcə yazısı ilə məşhur olan və bacarıqlarını oğluna ötürən xəttat ailəsində anadan olub. İlk təhsilini Baxçasaray Zincirli mədrəsəsində almışdır. 1894-1896-cı illərdə Konstantinopolda “Daud Paşa” gimnaziyasında oxudu. 1908-ci ildə təhsil məqsədi ilə Qahirəni ziyarət etdi və burada Əl-Əzhər şeyxlərindən,Şərq tarixi, ərəb ədəbiyyatı və arxeologiyasından xüsusi dərslər aldı. Anketlərdə təvazökarlıqla öz təhsilini “natamam orta” olaraq göstərirdi. Lakin bu, universitetlərin onu müəllim kimi dəvət etməsinə mane olmurdu.

Əmək fəaliyyətinə Sankt-Peterburqda başlamışdır. Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsində xəttatlıqdan dərs verdi (İqnati Kraçkovski ilə birgə), Sankt-Peterburq və Baxçasaraydakı bəzi məscidləri bəzək əşyaları və Qurandan sitatlarla bəzədi. 1896-1900-cü illərdə müəllimi İlyas Borağanskinin nəşriyyatında korrektor və mətbəəçi işləmişdir. Elə nəşriyyatda Ağçoqraqlı klassik rus ədəbiyyatı əsərlərinin kırım tatar dilinə tərcümələrini (A.Puşkinin “Baxçasaray fontanı”, N. V. Qoqolun “Evlilik”, Krılovun təmsilləri) nəşr etdirdi. 1901-1905-ci illərdə orduda xidmət etmişdir. 1906-cı ildən bəri “Ülfət” (Sankt-Peterburq), “Vaxt” və “Şura” (Orenburq) daxil olmaqla müxtəlif qəzet və jurnallarda işləyir. 

Bir elm adamı olaraq krım-tatar maarifçisi İsmayıl Qasprinskidən çox təsirləndi. İlk krım-tatar qəzetinin “Terjiman” ın redaksiyasında (1906 və 1910-1916-cı illərdə), jurnalistikanı məşhur Zincirli mədrəsəsindəki tədrislə birləşdirdi. Baxçasaray qarşılıqlı kredit cəmiyyətinin iki direktorundan biri və Baxçasaray Kitabxana cəmiyyətinin xəzinədarı idi. 1913-1916-cı illərdə Odessadakı A. Kossodo İnstitutunda rus dili üzrə xəttatlıq kursunu tamamladı. Daha sonra 1921-ci ilin yazında onun təşəbbüsü ilə “Terjiman” ın çap olunduğu evdə,özünün birbaşa iştirakı ilə İsmayıl Qasprinskinin ev-muzeyi açıldı.

1917-ci ildə “Qurultay” nümayəndəsi seçildi. Krım Universitetində (1925-ci ildən sonra – Krım Pedaqoji İnstitutu) türk dili və şərq xəttatlığından (sonralar – Krım-tatar folkloru və etnoqrafiyası) dərslər verdi. Kiyev və Xarkov universitetlərində mühazirə oxudu. Mühazirələri ukraynaca oxudu. Pavel Tiçina ilə tanış idi, Aqafangel Krımski ilə dost idi. Krım-tatar Pedaqoji Kollecində müəllim və Baxçasaray xan sarayında Şərq Muzeyinin elmi katibi idi.

1923-cü ildə Tavriya Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya Cəmiyyətinin üzvü seçildi; 1930-1931 – cəmiyyətin son katibi oldu. 1925-ci ildə, Kapsixor kəndinin köhnə sakini Hüseyin Bodaninski ilə birlikdə Can-Məhəmməd-Əfəndinin “Tuqay-bəy”inin (1648) dastan əlyazmasını – XVII əsrə aid krım-tatar şeir incilərini tapdı. 400-ə yaxın krım-tatar damğası toplanmış, sistemləşdirilmiş və təsvir edilmiş, krım orta əsrlərinə aid çoxsaylı epiqrafik abidələr öyrənilmişdir. 1926-cı ildə Krımda işgüzar səfərdə olan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda iştirak etdi.

Repressiyası

1930-cu illərin əvvəllərində “millətçilik” ittihamı ilə təqib edildi. 1934-cü ilin yayında, Krım Pedaqoji İnstitutundan millətçilik ittihamı səbəbi ilə müəllim vəzifəsindən azad edildi. Bir müddət Komsomol məktəbində coğrafiya müəllimliyi etdi, sonra bacısının yanında yaşamaq üçün Bakıya köçdü. 5 aprel 1937-ci ildə NKVD (SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı) tərəfindən “millətçi əksinqilabi təşkilatda iştirakına”, Milli Firqə partiyasının qrup işindəki casusluq və pantürkizmə görə həbs olundu. Məhkəmə, 17 aprel 1938-ci ildə Simferopol şəhərində SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının səfər sessiyası tərəfindən idarə olundu. Eyni gündə güllələndi.

Ağçoqraqlının nəşrləri

Ədəbi əsərləri

• “Çora-Batır” (Kazanın İvan Qroznıdan müdafiəsi haqqında operanın librettosu – Həsən Rüfətov ilə həmmüəllif, 1923)
• “Baxçasaray fontanı” (musiqili dram, 1926).