Kırım Tatar sivil haklar hareketi

Kırım Tatar sivil haklar hareketi, 1950’lerin ikinci yarısında (SBKP’nin XX. Kongresi’nden sonra) Stalinist dönemde zorunlu sürgüne ve manevi aşağılanmaya maruz kalan baskı altındaki bir halkın hareketi olarak kurulan Kırım Tatarlarının milli hareketidir. Hareketin aktivistlerinin temel talepleri arasında özerkliğin yeniden tesis edilmesi, halkın tarihi anavatanlarına geri dönmesi ve sürgün sonucunda kaybettiklerinin tazmin edilmesi yer alıyordu.^[1] Hareketin kökenleri savaş sonrası ilk on yıla kadar uzanmaktadır. 1950’ler ve 1960’larda hareketin liderleri arasında parti çalışanları, savaş gazileri ve Kırım’daki partizan hareketinin üyeleri vardı. Hareket 1960’larda zirveye ulaşmış, ardından bastırılmış, perestroyka sırasında yeniden canlanmış ve 1990’ların başında somut siyasi sonuçlar elde etmiştir.

Hareketin yeraltı mücadelesi, Sovyet ve parti yapılarına muhalefet (Özbekistan, Tacikistan, Krasnodar Krayı ve Kırım’da), örgütlü kitlesel gösteriler ve güç kullanan kolluk kuvvetleriyle çatışma (mitinglerin dağıtılması, göstericilerin dövülmesi, aktivistlerin tutuklanması ve kovuşturulması) konusunda geniş bir deneyimi vardı.^[1] Kırım Tatar milli hareketi, kitlesellik ve örgütlülük, radikalizm, açık bir siyasi yönelim, milli devlet fikrinin pathos’u, belirli bir etnik kendini tecrit etme ile geniş sınır ötesi tutumların birleşimi ve pan-Türk ve pan-İslamik topluluk ve dayanışma fikirlerinin yeniden canlandırılması ile karakterize edildi. Kırım Tatar halkının milli hareketi, SSCB’deki diğer birçok milli hareketin aksine, uluslararası alanda geniş kabul gördü.

Tarihçesi

Kırım Tatarlarının Sürgünü

18-20 Mayıs 1944’te, Kırım yarımadasının Alman birliklerinden kurtarılmasından kısa bir süre sonra, SSCB Devlet Savunma Komitesi’nin kararıyla^[2] NKVD, Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ndeki^[3] tüm Kırım Tatar nüfusunu Özbek SSC’ye ve Kazak ve Tacik SSC’nin komşu bölgelerine sürgün etti; küçük gruplar Mari Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne ve RSFSC’nin diğer bazı bölgelerine gönderildi. Resmi olarak bu eylem, Kırım Tatarlarının Nazi Almanyası’nın yanında yer alan işbirlikçi oluşumlara katılmış olmasıyla gerekçelendirildi. Cephede ve partizan birliklerinde savaşan Kırım Tatarlarının yanı sıra Kırım’ı işgalden önce tahliye eden ve Nisan-Mayıs 1944’te tahliyeden dönmeyi başaran Kırım Tatarlarına da idari sürgün uygulandı. Bunlar, Bolşeviklerin Tüm Birlik Komünist Partisi’nin Kırım bölge komitesinin (birinci sekreter başkanlığında) ve KSSC Halk Komiserleri Konseyi’nin liderleri ve çalışanlarıydı.

NKVD Özel Yerleşimler Departmanı’na göre, Kasım 1944’te 151.136’sı Özbekistan’da, 4286’sı Kazak SSC’de ve 8597’si Mari Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nde olmak üzere 193.865 Kırım Tatarı sürgün yerlerinde bulunuyordu, Geri kalanı “işlerde kullanılmak üzere” Rus SSC’nin Molotov (10.555), Kemerovo (6743), Gorki (5095), Sverdlovsk (3594), Ivanovo (2800) ve Yaroslavl (1059) bölgelerine dağıtıldı.^[4]

1956 yılına kadar 12 yıl boyunca Kırım Tatarları, haklarında çeşitli kısıtlamalar öngören özel göçmen statüsüne sahipti. Tüm özel olarak yerinden edilmiş kişiler kayıt altına alındı ve komutanlığın ofislerine kayıt yaptırmak zorundaydılar. Resmi olarak, yerinden edilenler medeni haklarını korudular: seçimlerde oy kullanma hakkına sahiptiler ve komünistler yerel parti örgütlerine katıldılar.^[4]

1967’de SSCB Yüksek Sovyet Başkanlık Divanı’nın “Eskiden Kırım’da İkamet Eden Tatar Uyruklu Vatandaşlar Hakkında” Kararnamesi, Kırım Tatarlarına yönelik tüm yaptırımları kaldırdı ve hatta önceki yasama eylemlerini “Kırım’ın tüm Tatar nüfusuna … mantıksızca atfedilen ayrım gözetmeyen suçlamalar” olarak değerlendirdi.^[5] Bununla birlikte, Kırım Tatarları için Kırım’a geri dönme imkanı fiilen kapalıydı ve burada ne konut ne de iş bulabiliyorlardı.

1980’lerin ortalarına kadar

Kırım Tatarları arasında sürgüne karşı spontane protestolar 1940’ların başlarında görülmüştür: halkın Kırım’a geri dönmesi için çağrıda bulunan broşürler hazırlanmış ve dağıtılmış, özel yerleşim yerlerinden binden fazla kaçış kaydedilmiştir.^[4]

1950’lerin sonu ve 1960’ların başında, Kırım Tatarlarının Özbek SSC’deki sürgün yerlerinde, halkın siyasi nedenlerle haksız yere cezalandırıldığının devlet tarafından tanınmasını, rehabilitasyonunu, ayrı bir Kırım Tatar etnik grubunun varlığının tanınmasını, tarihi vatanlarına geri dönmelerini ve tasfiye edilen Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin yeniden kurulmasını talep eden bir milli hareket ortaya çıktı ve güç kazanmaya başladı. Kırım Tatarlarının milli hareketi, siyasi sosyal düzeni ve komünist ideolojiyi değiştirmeyi amaçlamıyordu; aksine, mevcut hükûmeti kendi temel yasalarına uymaya zorlamakla ilgiliydi[6]. 1950’ler ve 1960’lardaki (“birinci dalga” olarak adlandırılan) Kırım Tatar hareketinin özelliği, liderlerinin çoğunlukla parti çalışanları, savaş gazileri ve Kırım’daki partizan hareketinin üyeleri (Bekir Osmanov, Mustafa Selimov, Dzhepparov Akimov ve diğerleri) dahil olmak üzere komünistler olmasıydı.^[6][7]

1940’ların başlarında, Kırım partizan hareketinin sürgündeki üyeleri, tüm ulusa karşı ihanet suçlamasını protesto ederek, Stalin ve Voroşilov’a bireysel ve toplu başvurular gönderen ilk kişilerdi. Benzer çağrılar cepheden dönen gaziler tarafından da gönderildi. Anavatanlarına dönmek için kitlesel hareket Stalin’in ölümünden ve SBKP XX. Kongresi’nden sonra başladı. SBKP Merkez Komitesi, kişisel ve kolektif rehabilitasyon taleplerini içeren çok sayıda mektup aldı.^[8]

Kırım Tatarlarının Kırım’a dönüşüne öncelikle yerel Sovyet ve parti liderliği karşı çıktı. Bu nedenle, 15 Mart 1954’te, Kırım bölgesinin RSFSC’den Ukrayna SSC’ye devredilmesinden sadece bir ay sonra, partinin Kırım bölge komitesi Ukrayna Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri Oleksiy Kyrychenko’ya bir mektup göndererek SBKP Merkez Komitesi’nden 1944’te serbest bırakılan tüm idari sürgünlerin Kırım bölgesine dönmesini ve orada yaşamasını yasaklamasını talep etti.^[8] 1956 yılında, SSCB Yüksek Sovyet Başkanlığı’nın Balkan, Çeçen, İnguş, Kalmuk ve Karaçay halklarının ulusal özerkliklerinin yeniden tesis edilmesine ilişkin kararnameleri^[9] yayınlanmadan önce, Ukrayna SSC’de Kırım sakinleri, eski partizanlar, partinin bölge komitesi ve Ukrayna Komünist Partisi Merkez Komitesi tarafından SBKP Merkez Komitesi’ne ve şahsen Nikita Kruşçev’e yönelik bir protesto ve çağrı kampanyası düzenlendi. Birlik partisi liderliğini yürüten Kruşçev, iktidarını güçlendirme mücadelesinde onların desteğine ihtiyaç duyduğundan, Kırım Tatarlarının geri dönüşüne kategorik olarak karşı çıkan Ukraynalı liderlerin taleplerini karşılama eğilimindeydi[10].

Benzer kampanyalar daha sonra 1966’da rehabilitasyon konusunun görüşülmesinden önce ve Temmuz-Ağustos 1973’te Kırım Tatarlarının kayıt ve teşkilat toplantıları konusunun görüşülmesinden önce de düzenlendi.^[8]

Ukraynalı liderler Özbek SSC’nin parti liderleri tarafından da desteklendi. Bu nedenle, 1954 yılının başlarında, SSCB Bakanlar Konseyi’ne “belirli kategorilerdeki özel yerleşimciler üzerindeki tüm kısıtlamaların kaldırılması konusunu” ele alma talebiyle hitap ederken, Özbek Komünist Partisi liderleri “1944’te sürülen Kırım Tatarlarını özel yerleşimde bırakmanın … özellikle Özbek SSC’de, bu özel yerleşimciler arasında çok fazla düşmanlık ve suç faaliyeti olması nedeniyle uygun olduğunu düşündüler. Örneğin, 1952-1953 yıllarında, yüz kızartıcı suçlardan mahkum edilen 1188 Kırım Tatarından 1020’si Özbek SSC’de mahkum edildi”.^[8]

Kazakistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri P. Ponomarenko sadece gençlerin değil “yaşlı özel yerleşimcilerin de – Çeçenler, İnguşlar, Balkarlar, Ounslar, Basmacılar, Kırım Tatarları ve Belaruslu Kulaklar” özel yerleşim rejiminden çıkarılmamasını tavsiye ederek şunları savunmuştur “çoğu en gerici ve düşmanca duyguların taşıyıcısıdır, çeşitli dini ve milliyetçi grupları örgütler, gençler arasında geri kalmış gelenekleri geliştirir, genç erkek ve kadınları okuldan ve sosyal hayattan koparır“.^[4]

Kaynakça

1.  web.archive.org. 11 Ağustos 2019. 11 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
2. “Постановление ГКО № 5859сс от 11.05.44 — Викитека”. ru.wikisource.org (Rusça). 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
3.  “Депортация народов // Николай Бугай”. scepsis.net. 3 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
4. “Крымскотатарское национальное движение в 50-60-х гг.: становление, первые победы и разочарования”. web.archive.org. 17 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
5.  “Указ Президиума Верховного Совета СССР “О гражданах татарской национальности, проживавших в Крыму””. web.archive.org. 1 Aralık 2019. 1 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
6.  “Нельзя не отметить, что значительная часть татарского населения высказывает желание возвратиться в Крым”. web.archive.org. 4 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
7.  “НАЦИОНАЛЬНОЕ ДВИЖЕНИЕ КРЫМСКИХ ТАТАР В 1956—1969 ГГ”. web.archive.org. 2 Mart 2022. 2 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
8. Литсовет: “НАЦИОНАЛЬНОЕ ДВИЖЕНИЕ КРЫМСКИХ ТАТАР (Попытка краткого анализа участника движения)”, Эминов Р. Я.” web.archive.org. 3 Şubat 2016. 3 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
9.  “Закон СССР от 11.02.1957 – Сейчас.ру”. web.archive.org. 8 Aralık 2019. 8 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.