Kıpçaklar

Kıpçaklar veya Kumanlar (Rusça: По́ловцы Polovtsı ya da Кума́ны Kuman, Çince: 钦察, Qīnchá), eski Türk halklarından biridir. Dilleri Kıpçakça olup üç kol halinde gelişim göstermiş ve daha sonra da Kıpçak dillerine kaynaklık etmiştir.

En azından 8. yüzyıldan beri bilinen, kıbçak/kıpçak adı dışında, aynı Türk topluluğu için, üçü yerli (Türkçe) ve dördü de yabancı olmak üzere toplam yedi ad tespit edilmiştir:

Diğer Türk kavimlerinin kullandığı, İslamî tarih ve coğrafya edebiyatında görülen ve daha sonraları Moğol ve Çin kaynaklarında da rastlanan kıpçak;
Genellikle Bizans yazarları tarafından kullanılan ve nadiren Rus, Şark ve Latin kaynaklarında da görülen kuman;
Daha çok Macarların benimsediği ve birkaç Arapça coğrafya kitabında da bulunan kun adları, yerli sözler iken;

1. yüzyıldan beri Rus metinlerinde bulunan polovets;
   Bremenli Adam’ın 11. yüzyıla ait Latince eserinde zikrettiği palladi;
2. yüzyıl Orta Almanca ve Latince metinlerde görülen valwen;
   Urfalı Matthaios’un 12. yüzyıldan kalmış Ermenice kitabında zikrettiği xarteşk’n adları da, komşuluk temaslarından sonra yapılmış birebir kelime tercümeleridir. Hem Türkçede hem de diğer dillerde Kıpçak-Kuman sözcükleri sarışın anlamına gelmektedir.[1]
   Kıpçaklarda da diğer bazı Türk boylarında olduğu gibi bir “sarışın”lık ve açık renk göz durumu söz konusudur.[2][3] Ayrıca görüşlerden bazıları etnonimin Rusça versiyonu olan polovets adının Slav dillerinde hep sarı değil, bazen mavi rengi(göz) de bildirdiğini belirtir.[4]

İçindekiler
1 Tarih
1.1 Moğol İstilası
1.2 Mısır’da Memlûkler
1.3 Macaristan’da Kunlar
2 Askeri güç
3 Gürcistan’da Kıpçaklar
4 Dini inanç
5 Codex Cumanicus
6 On Bir Batı Kıpçak Boyu (Ak Kıpçaklar)
7 Tarihte kayıtlı Kıpçak Bey ve Komutanları
8 Kıpçaklaşma
9 Kaynakça
10 Dış bağlantılar
Tarih

İgor Destanı’nda Knez İgor’un Polovtsler ile yaptığı muharebe sonrası (Ressam: Viktor Vasnetsov)
Kıpçaklar, tarih sahnesine 9-11. yüzyıllar arasında, İrtiş boylarında Kimeklerle iç içe çıkmışlardır. Bunlar daha 8-9. yüzyıl civarında Orta Asya’dan Urallara geçmiş ve burada üstünlük kurmuşlardır. Sonra onları Siriderya boylarında, Oğuzlarla yan yana ve Orta Asya’ya dağılmış hâlde görüyoruz. Kıpçaklar, Moğol istilasından önce de Siriderya, İdil ve Don arasında, Kafkas ve Kırım dağlarında, Hazar’ın kuzey düzlüğü ile bugünkü Kazakistan’ın orta ve kuzeybatı kısmında yaşayıp pek çok Türk kavmi ile karışmışlar ve İran, Suriye, Rusya, Doğu Avrupa ve Bizans ile askerî, ticarî ve iktisadî ilişkiler kurmuşlardır. Önceleri “Mafazat Al-guz” (Oğuz bozkırı) diye bilinen topraklar da, artık XIII. asırda Deşt-i Kıpçak adıyla anılmaya başlanmıştır. Çin’den Don nehrine, Ural’dan Karadeniz’e kadar olan alana yayılan Kıpçaklar, bu devirden sonra da büyük bir hareketlilik içindedirler.

Kıpçak balbalı, 12.yy. (Lugansk)
Daha ziyade Macar tarihçilerinden edinilen bilgilere göre, 1020 civarında, Batı Sibirya’da büyük bir Kimek-Kıpçak kavimler birliği vardır. Kuman (Macarca Kun) kavim yapısının, Kunlar ve Sarıkların yanı sıra en önemli üçüncü halkı olan Kıpçaklar bu devirde birleşmişler ve kaynaşmışlardır; sonraları çok meşhur olan Kuman kavim adı da, işte bu devirde ortaya çıkmıştır. Bu devirde görülen Kuman-Kıpçak kavimler birliğinden evvel, Kuman halkı daha doğuda yaşarken, Sarı Uygurları yenip ülkelerini işgal etmişler ve bu halkın bir kısmını kendilerine bağlamışlardır. İşte bu Kuman-Sarı Uygur birleşmesi, 10. yüzyılın ikinci yarısında, Kıtaylar ve komşuları Kayların sıkıştırmasıyla, batıya, Oğuzların ve Karlukların topraklarına yönelmişlerdir. Bu göçün devamıyla, yukarıda zikredilen Oğuz bozkırı, artık, tarih kaynaklarında Kıpçak bozkırı olarak yer almaya başlayacaktır. Onların tarihte az görülen bu yürüyüşleri, 11. yüzyılda Rus beyliklerine karşı kazandıkları bir dizi galibiyetten sonra, Karpatlar’a, Balkanlar’a kadar sürecektir. Böyle gelişen Kıpçak-Kuman varlığı, 13. yüzyılın sonlarına kadar, bu bölgenin tayin edici bir gücü olagelmiştir. Balkanlardaki Eflak-Boğdan Prensliğini Kıpçaklı Komutan Toktemirus’un oğlu Başbuğ Basarapa Kurmuştur. Önemli Kıpçak Başbuğlarından biri olan Kopyak (köpek) sık sık Rus Knezlerine baskın yaparak Kırım sahil hattının yükünü hafifletmiş Rusları sibirya bölgesine hapsetmiştir.

Ukrayna’da bulunmuş Kıpçaklardan kalan balballar (Dnipro)
Özellikle 13.yüzyılda, Moğol akınları önünde, Avrasya bozkırlarında çok geniş bir alana yayılan Kıpçaklar, dinamik bir güç olarak komşu devletlerin bazen korkulu düşmanı ve bazen de güvenilir müttefikleri olmuşlarsa da çok parçalanmışlar ve tarihte, kendi adlarıyla anılan bir devlet bırakamamışlardır.

Bölgeye Kumanlar’dan yadigar kalan bir isim de Kemençe’dir. Kemençe Kumanlar da şahıs ismi olarak da kullanılmıştır. 1290 da Macar Kralı IV. Laszlo’yu öldüren Kumanlardan birinin adı Kemenche idi. Kemençe ismini Kumanların yayıldığı sahalarda da görmek mümkündür. Kırım yarımadasında Kemençe, Küçük Kemençe, Murzatar Kemençe isimli köyler bunlardan bazılarıdır. Gagauzlarda Kemençe kelimesinin anlamı Keman olup Kemençe çalıp oynanan oyunun adı da Horodur.

Moğol İstilası
1237’de Moğol İmparatorluğu’nun saldırısına uğramış ve 1239’da tamamen yenilgiye uğramışlardır. Bu yenilginin ardından Kıpçakların bir kısmı bugünkü Rusya, Ukrayna ve Kazakistan toprakları üzerinde kurulan Altın Orda’nın egemenlik sahasında kaldılar. Diğer kısımları ise Deşt-i Kıpçak topraklarından değişik bölgelere yayıldılar.Gürcü- Kıpçak karma Ordusunun Başkomutanı Kubasar önderliğinde bir kısım boylar Doğu Karadenizi yurt edinmişlerdir. Bu durum aynı zamanda Osmanlı fethinden önceki ilk Türkleşme hareketlerindendir.

Mısır’da Memlûkler
Kıpçakların esas sahalarının dışında Mısır bölgesi, onların savaşçı güç ve köle (Ar: memlûk) olarak geldikleri bir bölgedir. Zamanla bu bölgede hakimiyeti ele geçirip Memlûk Devleti’ni kurmuşlardır. Böylece, Mısır’da Bahriye Memlûkleri olarak bilinen hanedanı kurdular. Memlûkler’in en önemli hükümdarı olan Sultan Baybars, Kırım yarımadasında doğmuştur. Memlüklerde Mısır tarihinde önemli yeri olan ; Kutuz , Aybek , Aktay , Kalavun gibi önemli Kıpçaklı askeri komutanlar yetişmiştir. Bu komutanların mukavemeti Mısır’ı Moğol istilasından korumuş, Mısır Kıpçak ordusu Dünya’da Moğolları yenen ilk ordu olmuştur.

Macaristan’da Kunlar
Kıpçak Diyarının Moğol istilasına uğramasıyla Başbuğ Köten komutasında Yaklaşık 40.000 haneli bir grup ise bugünkü Macaristan’a gitmiş ve Kunlar denilen etnik grubu oluşturmuştur. Kıpçak Beylerinden Kemenche Macar kralına suikast düzenleyerek öldürmüştür. Macaristan Kıpçakları Hristiyan olarak dil ve kültürlerini kaybetmişler zannediliyordu ama son yıllarda Macaristan’da kendilerinin Köten Han’ın torunu olduğunu söyleyen ve Büyük Kumanistan yani Nagykunsag’ın bir şehri olan Karsak civarında yaşayan 75.000 civarında bir Kıpçak Türk grubunun olduğu tespit edilmiştir. Bunlar Hristiyandırlar. Bu Kıpçakların dili olan Kıpçakçay’ı Macaristan’da son kullanan kişi 1804 yılında vefat etmiştir. Fakat bu dilden kalan son hatıra bir dua halen söylenmekte ve bilinmektedir. TRT yapımı Özütürk belgeseli bunları kayda almıştır.

Askeri güç
Kıpçak askerleri genelde kargı kullanan Süvari birliklerinden oluşmuştur. Otorite sahibi askerler miğfere bağlı maskeler kullanırdı.[5]

[6] Süvari ve Piyade olan maskeli Kıpçak askerleri. (Temsili.)
Savaş yöneticisi olarak genelde Başbuğ’lar bulunurdu. Askerlerden farklı kıyafet giyerlerdi. Askeri olarak çok gelişen Kuman Devleti’nde Başbuğlar, ordu için çok büyük önem teşkil etmekteydiler.[7]

[6] Kıpçak Başbuğ’u.(Temsili)

[6] Kıpçak kadın askeri.(Temsili)
Daha önceki Türk devletleri gibi Hatun’lara önem vermişlerdir. Ordu da birçok kadın asker yer almıştır.[7]

Gürcistan’da Kıpçaklar
Ana madde: Gürcistan Kıpçakları
Gürcü-Kıpçak ilişkisi oldukça eski ve resmi bir ittifaktır. Nitekim Dağıstan Bölgesi Kıpçaklarının Hristiyan olması bu ittifakın sonucudur. Bu iki toplum aynı Ülkeyi paylaşmış ortak bir siyasi ve sosyal kültür kurmuştur.

1. Göç : 1118 Yılında Kral Davit Kıpçaklarla kavgalı bulunan ve onlara Kafkas geçitlerinden yol vermeyen Alanları (Osetyalı)ları yola getirdi. Kalelerini ele geçirdi. Kıpçaklı Başbuğ Şaraga Han (Sarıcık ) nın torunu Atraga Han( Atrak) 45.000 aileyi bu geçitlerden aşırıp Gürcistan’a getirdi. Kral Davit Onlara toprak ve başka mülkler dağıttı. Askerlik hizmetleri için gerekli araç, gereç ve silahlarla donattı. Yarı ilkel bu Kıpçakları sıkı bir askeri eğitime tabi tuttu. İki yıl sonra Gürcistan artık iyi yetişmiş 40.000 kişilik süvari ordusuna sahip bir ülke haline geldi. Davit’in bundan başka 5.000 kişilik bir muhafız ordusu daha vardı. Bu orduya ‘Monaspa’ (Köle Sipahiler) adı veriliyordu. Bu askerlerin görevi kral sarayını korumaktı. Bu kıpçak Ordusu Selçuklu Devletini ağır bir yenilgiye uğratarak Tiflis’ den attı (1123) ve kısa zamanda Gürcistan’ın sınırlarını iki buçuk katına çıkardı.
2. Göç : 1185 Yılında Annesi Kıpçak olan Kraliçe Tamar Döneminde Başbuğ Sevinç Han önderliğinde 40.000 Kıpçak ailesi Deşt-İ Kıpçak’dan Gürcistan’a göç etti. Bu yeni Kıpçaklar Kraliçe Tamar tarafından Trabzon İmparatorluğu sınırlarına kadar iskan edildi ve bir bakıma Batı sınırı garantiye alındı. Şaman olan savaşçı Kıpçaklar Trabzon Rum Devletini sık sık rahatsız etmelerine karşın Erzurum , Gümüşhane Bölgelerindeki Gürcü Beylikleri ile yakın ilişkiye girmeleri Zaman içerisinde Hristiyan olarak kültürlerini kaybetmelerine yol açtı.

Dini inanç
Kıpçaklar çoğunlukla paganlık ve animizmi benimsemişti. İnanç sistemleri diğer göçebe halkların inanç sistemleriyle hemen hemen aynı idi. Hayvanlara, özellikle de diğer Türk boyları gibi kurda saygı gösterirlerdi. Kıpçak toplumunda kam adı verilen şamanların özel bir yeri vardı. Bu şamanlar, falcılık ve hekimlikle uğraşırdı. Atalar kültü ve kahramanlık kültü gelişkindi.

Codex Cumanicus
Ana madde: Codex Cumanicus
Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus), Karadeniz’in kuzeyindeki Kıpçak Türklerinden (Kumanlar) İtalyanlar ve Almanlar tarafından 14. yüzyılda derlenmiş iki bölümlük bir eserdir.[8]

Sözlük-metinler derlemesi olarak sayılabilecek eserin adı Latincedir ve Kuman Kitabı olarak Türkçeye çevrilebilir.

On Bir Batı Kıpçak Boyu (Ak Kıpçaklar)

1. TOKSOBA (Dokuzoba) : Tatar kökenlidir. Moğollarla işbirliği yaparak Durutları yok etmenin eşiğine getirmiştir.
2. JETİOBA (Yedioba) : Kalabalık bir boydur.
3. BURDJOGLİ (Burçoğlu): Kıpçak Toplumunun Merkezini oluşturan boylardan biridir.
4. ELBARLİ (Kurtbölgeli): Kıpçak Hanları bu boydan seçilirdi.
5. KANGAROGLİ ( Konguroğlu ): Peçenek asıllıdır. Sonradan Kıpçak organizasyonuna girmiştir.
6. ULADJOGLİ ( Ulaşoğlu ) : Macaristan’da iz bırakmış bir boydur.
7. DURUTLAR ( Dörtler-Dörtoba ): Moğol saldırısından büyük zarar görmüş Deşti-Kıpçak’dan göçmüştür.
8. KULABOGLİ ( Kulobaoğlu ): At besleme kültürü çok güçlüdür.
9. JORTAN ( Çortan ): Turna balığı anlamına gelmektedir.

10.KARABİRKLİ ( Karaşapkalı ): Peçenek asıllıdır.

1. KOTAN ( Kutan ): Kuman asıllıdır.

Tarihte kayıtlı Kıpçak Bey ve Komutanları
Atraga (atrak): Dağıstan, Şaman – Kendisine bağlı 40.000 aile ile Gürcistan’a göçmüştür.
Asen: Bulgaristan, Ortodoks
Aktay: Mısır, Müslüman – Kutuz tarafından öldürülmüştür.
Aybek: Mısır, Müslüman – Kutuz tarafından öldürülmüştür.
Baybars: Mısır, Müslüman – En meşhur Kıpçakdır. Kutuz’u süikast düzenleterek öldürtmüş ve yerine geçmiştir.
Basaraba: Eflak-Boğdan, Ortodoks – Balkanlar’daki Basarabia adlı bölge kendisine atfen namlandırılmıştır. Eflak -Boğdan prensliğini kurmuştur.
Baytursun: Dağıstan, Şaman
George TERTER: Bulgaristan, Ortodoks
Gorgor: Gürcistan, Ortodoks
Jortan: Artvin, Ortodoks – Mensubu olduğu Çortan Boyu ile anılmış şahsi ismi kullanılmamıştır. Osmanlı tapularında kendisine ait mülklerden bahsedilmektedir.
Toktemirus: Eflak- Boğdan, Ortodoks – Basaraba’nın babasıdır.
Sevinç: Dağıstan, Şaman – Kendisine bağlı 40.000 aile ile Artvin- Trabzon Rum devleti arasına yerleşmiştir.
Stefan ŞİŞMAN: Bulgaristan, Ortodoks – Sishman ailesi uzun yıllar Bulgar Kraliyet ailesini oluşturmuştur.
Şaraga (sarıcık): Kırım, Şaman – Önde gelen Fetihci komutanlardandır. Hayatı boyunca aktif bir politika izlemiş komşu milletlere korku salmıştır. Baskın düzenleyip köle alma konusunda oldukça başarılı idi.
Tumanbay (dumanbey): Balkanlar, Şaman
Kemenche: Macaristan, Ortodoks – Macar Kralına Suikast düzenleyip öldürmüş, Yakalanıp idam edilmiştir.
Kubasar (ters saldıran): Gürcistan, Ortodoks – Darbe ile Başkomutanlıktan alınmış üzüntüden felç olmuştur. Kendisine bağlı oymaklar Rize’ye göçmüştür.
Kutlu Aslan: Gürcistan, ortodoks – Kubasar’a darbe düzenlemiş yeni yönetimde rol almıştır.
Kutuz: Mısır, Müslüman – Aybek ve Aktay ‘ı öldürmüş, Baybars’ı keşfetmiştir. Yönettiği Ayn Calut Muharebesi ile Dünya’da Moğolları yenen ilk komutan olmuştur. Baybars’ın düzenlettiği süikast sonucu ölmüştür.
Kopyak (köpek): Kırım, Şaman – Kırım Bölgesinin önde gelen Başbuğlarındandır.
Köten: Macaristan, Şaman – Macaristan’ı istila etmiş, Kral ile anlaşarak kendisine bağlı 40.000 aile ile yerleşik hayata geçmiştir.
Könçek (pantolon): Kırım, Şaman – Önde gelen komutanlardandır. Balkanlara sık sık inmiş Bizans ordularını çok yıpratmıştır.
Kalavun: Mısır, Müslüman
Tapar HAN: Güney Rusya, Şaman – Kıpçak organizasyonunu kuran ilk Kıpçak Hanıdır. Elbarli Boyuna mensuptur.
Akbaş: Romanya, Ortodoks – Devlet adamı.
Akkuş: Romanya, Ortodoks -Devlet adamı.
Çolpan: Romanya, Ortodoks
Toluntay: Romanya, Ortodoks
Payandur: Romanya, Ortodoks
Tutarkan: Romanya, Ortodoks
Berkiş: Romanya, Ortodoks
Balika’ (Balık): Balkanlar, şaman – Dobric’in babasıdır.
Dobriç: Balkanlar, Şaman – Balkanlardaki Dobruca Devletini kurmuştur.
Buğa (Boğa): Romanya, Ortodoks
Ötemiş: Romanya, Ortodoks
Altunapa: Balkanlar, Şaman – Devlet adamı.
Kumantay: Balkanlar, Şaman
Sargis: Gürcistan, Ortodoks
Tugorkan: Güney Rusya, Şaman – Bönek ile birlikte peçenek baskınını yönetti,
Küre: Güney Rusya, Şaman – Tugorkan ile birlikte Kiyef knezliği baskınını yönetti.
Tomuzaba: Balkanlar, Şaman – Devlet adamı.
Arslanaba: Balkanlar, Şaman – Devlet adamı.
Temirtaş: Romanya, Ortodoks – Devlet adamı.
Berçil: Romanya, ortodoks – Devlet adamı.
Berendey: Romanya, Ortodoks – Devlet adamı.
Burçka: Moldova, Şaman – Macaristan’a ilk saldırıyı yapmıştır. Emrindeki kitlelerle toplu halde vaftiz olmuştur.(1233)
Boluş: Güney Rusya, şaman -1055 Pereyaslavl knezliği antlaşmasını yapmıştır.
İskal: Güney Rusya, Şaman – Kıpçak Boy birliğinin sağlanmasıyla kuzey saldırılarını başlatandır.
Kapuç: Balkanlar, Şaman
Benek: Güney Rusya, Şaman -Tugorkan ile birlikte peçenek baskınını yönetti.
Balaban: Hindistan Delhi, Müslüman
İldeniz: Azerbaycan, Müslüman.
Boztogan: Romanya, Ortodoks – Devlet adamı.
Basar: Romanya, Ortodoks – Devlet adamı.
Kıpçaklaşma
Doğu Kıpçakları bir zamanlar hakimiyetleri altında bulundukları Kimek boyları ve Yenisey Kırgızları (Eski Kırgızlar) ile birleşerek Kırgız (eskiden Ruslarca Kara Kırgız) adı altında Altay, Yedisu ve Tanrı Dağlarında hayatlarına devam etmiştir.[9]

Karaçay-Balkar Türkçesi konuşan topluluğun temellerinde Kuban Bölgesine yerleşen Kara Bulgarların olduğu düşünülmektedir. Karaçaylar ve Balkarların atalarının 11. (Omeljan Pritsak’a göre) ya da 13. (Ufuk Tavkul’a göre) yüzyıldan sonra Kıpçaklaştıkları düşünülmektedir.[10]

András Róna-Tas’a göre bazı Kazan Tatarları Kıpçaklaşmış Volga Bulgarlarıdır.[11]

Orta Kıpçakça dönemine ait Ermeni Kıpçakçası adı verilen yazmaları bırakanların Kıpçaklaşmış Ermeniler olduğu ileri sürülür.[12]

Kaynakça
Broom icon.svg
Bu maddede gösterilmiş kaynaklar, kaynak gösterme şablonları ile düzenlenmelidir.
^ Peter B. Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş.
^ S.A. Pletneva, Kipchaks, Publishing house “Science”, 1990, p.35, ISBN 5-02-009542-7
^ Ahmet Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları
^ Ignjatić, Zdravko (2005). ESSE English-Serbian Serbian-English Dictionary and Grammar. Belgrade, Serbia: Institute for Foreign Languages. p. 1033. ISBN 867147122-5.
^ Anthony Karasulas, Mounted Archers of the Steppe B.C. 600 – A.D. 1300, Osprey Publishing, 2004. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK Basımevi, 2010. John Keegan, Savaş Sanatı Tarihi, (Çev.) Füsun Doruker, Sabah Kitapları, 1995.
^ a b c http://dunyaharptarihi.blogspot.de/2012/06/kalka-irmagi-savasi-ms-1223.html
^ a b John Keegan, Savaş Sanatı Tarihi, (Çev.) Füsun Doruker, Sabah Kitapları, 1995. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK Basımevi, 2010.
^ Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 382. ISBN 978-975-338-589-3
^ Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
^ Peler, Gökçe Yükselen Abdurrazak (2013). Kafkasya’da Türk Lehçelerinin Fonksiyonları. Karadeniz Araştırmaları, Kış 2013, sayı: 36, sayfa: 163-188
^ András Róna-Tas. Nutshell Chuvash. Erasmus Mundus Intensive Program Turkic languages and cultures in Europe (TLCE) (= Some of the Kazan Tatars are Kipchakized Volga Bulgars.)
^ Arıkan, İbrahim (2006). Ermeni Harfleriyle Yazılmış Kıpçakça Zebur Metin-Dizin. TC. Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, tez danışmanı: Vahit Türk, Gaziantep, Temmuz 2006
Dış bağlantılar
Wikimedia Commons’ta Kıpçaklar ile ilgili medyaları bulabilirsiniz.
“Polovtsi”. The Columbia Encyclopedia, Altıncı Baskı. 2001-05.
“Pouchenie”. Vladimir Monomah. Ortaçağ Rus Kronolojisi (Rusça).
Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Mustafa Öner, TDK, Ankara, 1998
Artvin ve çevresi Kıpçak Türk Tarihi: (Kurat ,Akdes Nimet-Türk kavimleri ve Türk Devletleri,s83,84.Kırzıoğlu,kıpçaklar s.148-M.Fahrettin Kırzıoğlu).– Çoruh boyu kıpçak Türkleri kitabı-M.Fahrettin Kırzıoğlu ,Yukarı kür ve Çoruh boylarında kıpçaklar Ankara 1992.
Türk Tarihinde Kıpçaklar, Prof. Dr. Saadettin Gömeç [1]
Deşt-i Kıpçak Balbalları, Dr. Erdoğan Altınkaynak [2]
Kıpçaklar, Murad Adji [3]