İsmail Bey Gaspıralı 11 Eylül 1914 de Vefat etti

Gaspıralı İsmail : Gaspıralı İsmail (1851)- (1914) yazar, gazeteci, eğitimci, kanaat önderi
“Eğer millete yardım etmek istiyorsan elinden gelen işten başla”
Gaspıralı İsmail 1851-1914
1851 yılında Kırım Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu. Babasının doğduğu köye nisbetle Gaspirinski (Gaspıralı) lakabını aldı. On yaşında Akmescit Lisesi’ne gönderildi. Orada İki sene kaldıktan sonra Varonej şehrindeki askeri okula nakledildi. Daha sonra Moskova Askeri İdadisi’ne gitti.
Ruslar’ın Panslavizm politikaları yüzünden okuldan ayrıldı. Zincirli Medresesi’nde Rusça öğretmeni olarak göreve başladı. Bir buçuk yıl kadar süren bu görevi sırasında, bol bol okuyarak Rus edebiyatı ve fikir akımları hakkında esaslı bilgiler edindi.
1869 yılında maaşı 600 rubleye çıkarılarak Yalta’da Dereköy mektebine tayin edildi. Burada da iki yıl kaldı. Tekrar Bahçesaray’a dönerek yeniden Zincirli Medresesi’nde Rusça dersleri verdi.
Gaspıralı, o zamana kadar kafasında teşekkül eden yenilikçi fikirleri ilk olarak Zincirli Medresesi’nde uygulamaya çalıştı. Öğrencilerine yeni yöntemle Türkçe dersleri verdi.
En büyük hedeflerinden biri İstanbul’a giderek zabit olmaktı. Fakat yarıda bıraktığı eğitimin buna engel olacağını düşündü. Bu sebepten 1871 yılında Paris’e giderek yarıda kalan eğitimini tamamladı. 1874 sonlarına kadar Paris’te kaldı.
Paris’ten İstanbul’a gitti. Zabitlik hayalinin gerçekleşemeyeceğini anlayınca, 1875 kışında Kırım’a döndü.
1878 yılında Bahçesaray belediye başkanlığına seçildi. 1879 yılında bir gazete çıkarmak için Rus hükümetine müracaat etti. Müracaatı reddedildi. Fakat o mutlaka yayın yoluyla milletine hizmet etmek istiyordu. 1881 yılında, ‘Genç Molla’ müstear adıyla ileride kitap olarak yayınlanacak olan ‘Rusya Müslümanları’ başlıklı makalelerini yazdı. Akmescit’te çıkan ‘Tavrida’ gazetesinde yayınladı.
İzin alamamasına rağmen gazete çıkarma fikrinden asla vazgeçmedi. Bunun için zemin yoklamak amacıyla 1881 yılından itibaren Tonguç, Ay, Güneş, Yıldız, Mir’ati Cedid gibi çeşitli adlarla küçük kitapçıklar yayınlamaya başladı. Rus sansürü bu risalelerin yayınını gazete niteliği taşıdığı gerekçesiyle yasakladı.

• 

Tercüman Gazetesi
Gazete çıkarabilmek için dört yıl mücadele verdi. Defalarca Petesburg’a giderek müracaatlarda bulundu. 1883 yılında Türkçe kısmı aynen Rusçaya da tercüme edilmek şartıyla ‘Tercüman-ı Ahval-i Zaman’ yayınlama iznini aldı. İlk nüshayı 10 Nisan 1883’te çıkardı.
Türcüman, Rusya’da çıkan ilk Türk gazetesi değildi, ama yaygınlığı ve oynadığı rol bakımından en önemlisiydi. 1903 yılına kadar haftalık, 1903-1912 arasında haftada bazan iki, bazan üç defa, Eylül 1912’den sonra da günlük olarak tam 33 yıl yaşadı ve 1916 yılında kapandı.
Küçük boyda dört sayfa olarak çıkmaya başlayan Tercüman çok geçmeden, devrin şartlarına ve okur yazarlık oranına göre çok yüksek sayılabilecek tirajlara ulaştı. Kafkasya, Kazan, Sibirya, Türkistan, Çin, hatta İran ve Mısır’da satıldı. Sadece Rusya Türklerinin değil bütün müslümanların meseleleriyle yakında ilgilendi. Bu aynı zamanda Dilde birlik fikrinin hayata geçmesi anlamına geliyordu.
1905 bunalımından sonra Kazan’da, Kafkasya’da, Türkistan’da ve Kırım ‘da yayınlanan 35’ten fazla gazete ve dergide ‘Gaspıralı dili’ kullanıldı. Bu tarzda çok sayıda hikaye ve romandalar yazıldı.

Dildi birlik, dinde birlik
Tercüman gazetesi sayesinde geçmişte hayali olan Dilde birlik fikrinin yanısıra Usul-ü Cedid okulunu da oluşturan ve yaygınlaştıran Gaspıralı İsmail Bey’in 1905 İhtilali’nden sonra Rusya Müslümanlarının ittifakı gayesiyle toplanan üç kongrede de önemli roller oynadı. Eğitim meselesinin ağırlıklı olarak ele alındığı III. Kongre’de ‘dil birliği’ ile ilgili görüşlerini bütün Rusya Müslümanlarına resmen kabul ettirdi. (1906).
‘Usul-ü cedid’ hareketinin başarısı ve Ekim Manifestosu’ndan sonra müslümanların kazandığı hürriyet, öte yandan ‘Müslüman İttifakı’ için yapılan kongreler Gaspıralı’nın cesaretini arttırdı. Nitekim 1907’de Kahire’de bir “İslam Kongresi” toplayabilmek için büyük gayret sarf etti. 1910’da ise Hindistan’a gitti ve Bombay’daki “Encümen-i İslamiye”nin toplantılarına katılarak görüşlerini anlattı.
Meşrutiyet’in ilanından sonra İstanbul’a geldi ve büyük bir heyecanla karşılandı (1909). Birinci Dünya Savaşı arifesinde İstanbul’a tekrar gelerek Türkiye’yi savaşa girmemesi hususunda uyarmaya çalıştı.
11 Eylül 1914 Cuma günü Bahcesaray’da vefat etti. Ertesi gün muhteşem bir cenaze töreniyle, Mengligiray Han türbesi civarında toprağa verildi.
HAKKINDA YAZILANLAR
1774 Küçük Kaynarca Antlaşması sonucu,Osmanlı himayesinden ayrılıp, 1783 yılında Rus işgaline maruz kalan Kırım yarımadası sürgün ve göçlerle sarsılırken, büyük fikir adamı Gaspıralı İsmail Bey, Ruslaştırma politikalarına karşı yayın yoluyla faaliyete geçmiştir. Gaspıralı, 1881’te “Tonguç” isimli broşürü yayınlamıştır. 8 Mayıs 1881’den itibaren her ay başka ad altında “Şafak”, “Kamer”, “Yıldız”, “Güneş”, “Mirat-ı Cedit (Yeni Ayna)” broşürlerini yayınlamaya devam etmiştir. Gaspıralı İsmail Bey, 1883 yılında büyük çabalar sonucu “Tercüman” gazetesini yayınlamaya başlamıştır. Tercüman, sadece Kırımda değil Kafkasya’da, Kazan’da, Türkistan’da okunmaya başlamıştır. Bütün Türk-İslam alemini uyandırmaya, ayağa kaldırmaya çalışan Gaspıralı bu konuda şöyle yazmaktadır:
“Sönmüş kalpleri ne ile yandırmalı? Basireti kesmiş perdeleri ne ile kötermeli (kaldırmalı)? Gaflet sahrasında serilip kalmış koca bir milleti ne ile ayağa turguzmalı(kaldırmalı)?”.
Gaspıralı İsmail Bey’in büyük ideali; bütün Türklerin her sahada birleşmesini, büyük bir kitle ve kuvvet meydana getirmesini sağlamaktır. Bu uğurda çalışmalarını sürdüren Gaspıralı’nın, Türk dünyasının birleşmesi için ortaya attığı “Dilde, Fikirde, İşde Birlik” şiarı hiçbir zaman önemini yitirmemiştir. Gaspıralı o dönemde, Kırım’dan göçlere de şiddetle karşı çıkmış, bu konuda Tercüman da şunları yazmıştır:
“Bineceğiniz gemiler, Karadeniz’in coşkun merhametsiz dalgalarını zor aşacaktır. Karşılaşacağınız hastalıklar ve zorluklara, bulacağınız çareler ehemmiyetsiz kalacaktır. Gideceğiniz yerlerin tabiat ve iklim şartları başka olacaktır. Oralarda ki hazırlıklar kifayetsiz kalacaktır.
Aziz kardeşler!
Satmak kolay, almak zordur. Gitmek kolay, dönmek zordur. Yıkılmak kolay, kalkmak zordur”.
Tercüman Gazetesi, Rusya’daki Türklerin gözü, kulağa, kalbi olmuştur. Gaspıralı bu gazete yoluyla ortak bir Türk dili oluşturmaya da çalışmıştır. Gaspıralı İsmail Bey, fikir adamlığı yanında Türk Dünyasının en büyük gazetecisidir de. Basının önemini çok iyi kavrayan Gaspıralı Tercüman’ın yanında, hanımlar için, kızı Şefika Gaspıralı’ya “Alem-i Nisvan”ı (Kadınlar Alemi) çıkarttırmıştır. Bu dergi Türk dünyasında ki ilk hanım dergisi olma özelliğini taşımaktadır.
Şefika Gaspıralı’nın çıkarttığı ilk hanım dergisinden sayfalar
Gaspıralı çocuklar içinde, “Alem-i Sıbyan” ve mizah dergisi “Ha!, Ha!, Ha!”yı çıkarmıştır. Bu dergi ve gazeteler yoluyla Gaspıralı sesini bütün Türk-İslam dünyasına duyurmaya çalışmıştır. İsmail Gaspıralı 11 Eylül 1914 tarihinde Bahçesaray şehrindeki evinde vefat etti.
Ruslar, Gaspıralı’nın ölüsünden bile korktukları için, mezarı yok etmişler, Kırım Türkleri vatanlarına döndükten sonra mezarın yerini tahmini olarak tespit ederek, buraya bir mezar yaptırıp taştan bir kitabe koymuşlardı.
Doğmuşam ben Avcıköy’de
Bin sekizyüz elli birde
Mekanımdır Bahçesaray
Mezarım kimbilir nerede ?

Gaspıralı, Türklüğün geleceğini, nasıl ki bir asırdan fazla bir zaman önce görmüşse, mezarının da bir gün Ruslar tarafından yok edileceğini sanki sezerek bu şiiri yazmış. Ruslar, belki Gaspıralı’nın mezarını yok etmişlerdi ama, o fikirleri ile dünya üzerinde yaşayan 250 milyon Türk’ün kalbinde ve kafasında layık olduğu yeri aldı.
KIRIM
Yazan: GASPIRALI İsmail
Buna “Yeşil ada” derler, yüce maali Çatırdag,
Bunın bir tarafı çöldir, bir tarafı bagça bag.
Kelir suvlar yaylalardan, ne güzeldir boyları,
Altın aşlık tarlaları, kozuları koyları.
Öter kuşlar saba-akşam, olur yazda gülistan,
Er ne taraf göz idersen-altın aşlık, bag-bostan.
Pek güzeldir ab-avası, yay ve cay, ve yay,
Şeerlerinin eskileri – Karasuv, Bagçasaray.
Dop-dolu edi halkımızla Yeşil ada bir zaman,
Az degildi yurtumızda Menla-batır, karaman.
Zeval keldi, yurt bozulhdu, kaç ve köç aldav ile,
Gitti halklar, geldi yadlar başka al ve dil ile.
Unutmanız çocuklarım, Kırım sizin vatandır,
Saip olunuz bu vatana çalışıp edep ile.
Buna “Yeşil ada” derler, yüce maali Çatırdag,
Bunın bir tarafı çöldir, bir tarafı bagça bag.
ESERLERİ:
Hazırlayan: Inci Bowman
Seri Yayınlar:
Tercüman/Perevodchik. Bahçesaray, 1883-1918.
Alem-i nisvan [Kadın Dünyası]. Bahçesaray, 1906-1910.
Alem-i sibyan [Çocukların Dünyası]. Bahçesaray, 1906-1912?
Al-Nahdah/La Renaissance [“ennehda”, Uyanış]. Cairo, 1908
Kha! Kha! Kha! [Ha! Ha! Ha!]. Bahçesaray, 1906- ?
Kitaplar ve Kitapçıklar:
Russkoe Musul’manstvo [Rusya Müslümanları]. Simfereopol, 1881.
Salname-i Türki [Türk Yıllığı]. Bahçesaray, 1882.
Mirat-ı Cedid [Yeni Ayna]. Bahçesaray, 1882.
Hoca-ı Sibyan. Bahçesaray, 1884. 3. tab. 1892; 7. tab 1898.
Avrupa Medeniyetine bir Nazar-ı Muvazene [Avrupa Medeniyetine Dengeli Bir Bakış]. Bahçesaray, 1885.
İslamlara dair Nizamlar ve İmtiyazlar. Bahçesaray, 1885.
Rusya Coğrafyası. Bahçesaray, 1885.
İki Bahadır. Bahçesaray, 1886.
Kıraat-i Türki [Türkçe Okuma Kitabı]. Bahçesaray, 1886. 2. tab. 1894.
Maişet Muharebesi [Hayat Mücadelesi]. Bahçesaray, 1886.
Halera Vebası ve Onun Deva ve Darusu [Kolera Vebasi ve Onun Deva ve Bakimi]. Bahçesaray, 1887.
Bahtiyar Nazım. Bahçesaray, 1889.
Atlaslı Cihanname. Bahçesaray, 1889.
Medeniyet-i İslamiye. Bahçesaray, 1889.
Garaib-i Adat-i Akvam [Kavimlarin Garip Adetleri]. Bahçesaray, 1890.
Arslan Kız. Bahçesaray, 1894.
Mektep ve Usul-i Cedid Nedir? Bahçesaray, 1894.
Risale-i Terkib. Bahçesaray, 1894.
Russko-Vostochnoe Soglashenie [Rus-Doğu İlişkileri]. Bahçesaray, 1896. İngilizce terc. Edward J. Lazzerini. Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2nd. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998, s. 110-124.
Hesab. Muhtasar İlm-i Hesab ve Mesa’il-i Hesabiye [Muhtasar Hesab ‘Aritmetik’ ve Hesap Problemleri]. Bahçesaray, 1897.
Her Gün Gerek Zakonlar [Hergün İhtiyaç Duyulan Kanunlar]. Bahçsaray, 1897.
Şara’it al-Islam [İslamın Şartları]. Bahçesaray, 1897.
Rehber-i Mu’allimin, yani Mu’allimlere Yoldaş. Bahçesaray, 1898.
Rehber-i İslamiye. Bahçesaray, 1898.
Türkistan Uleması [Türkistan Alimleri]. Bahçesaray, 1900, 1901?
Mevlud-i Cenâb-ı Hazret-i Ali [Hazret-i Ali Mevludu]. Bahçesaray, 1900.
Beden-i İnsan. Bahçesaray, 1901.
İran. Resimli Mecmua. Bahçesaray, 1901.
Mebadi-yi Temeddün-i Islamiyan-i Rus [Rusya
Müslümanlarının Medenileşmesinin Başlangıçları]. Bahçesaray, 1901. İngilizce tercümesi Edward Lazzerini’nin “Gadidism at the turn of the twentieth century: a view from within,” (Cahiers du monde russe et sovietique 16 (2): 245-77, 1975) isimli yayınında.
Meşhur Payitahtlar [Meşhur Başkentler]. Bahçesaray, 1901.
Usul-i Edeb. Şark ve Garb Kaideleri [Nezaket. Doğu ve Batı Kaideleri]. Bahçesaray, 1901.
Zoraki Tabib. Bahçesaray, 1901.
Malumat-ı Nafia [Yararlı Bilgiler]. Bahçesaray, 1901.
Tashih-i Akaidden [Akait’e dair düzeltmeler]. Bahçesaray, 1901.
Temsilat-ı Krilof [Krilof Temsilleri]. Bahçesaray, 1901.
Asyada Komşularımız. Bahçesaray, 1903.
Dâru-l Rahat Müslümanları [Rahat Ev Müslümanları]. Bahçesaray, 1906.
Müslüman Kongresi. Bahçesaray, 1909.
Makaleler:
“Türk yurducularına” Türk Yurdu 1: 190-95, 1328 [1912]
“Hind yolundan,” Türk Yurdu 1: 307-10, 1328 [1912].
“Hind’den dönerken” Türk Yurdu 1: 369-71, 1328 [1912]
“Muhaceret muntazama” [Düzenli göçler].Türk Yurdu 1: 706-13, 1328 [1913]
“Maşinalı mektep” [Makinalı mektep]. B. Şeref. Gani Bey. Orenburg, 1913, s. 126-28.
[Ayrıca, Gaspıralı’nın Tercüman gazetesinde ve diğer seri yayıinlarında çıkan yüzlerce makalesi vardır.]
·İsmail Bey Gaspıralı’ nın yayın listesi, Sayın İbrahim Otar’ın yardımıyla İnci Bowman tarafından hazırlanmıştır. Edward J. Lazzerini’nin “Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1879-1914,” (University of Washington, 1973, s. 295-98) başlıklı doktora tezine dayanmaktadır.
HAKKINDA YAZILANLAR
İsmail Bey Gaspıralı’ya Dair Seçilmiş Yayınlar
Hazırlayan: Inci Bowman *.
Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2nd. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998.
Battal-Taymas, A. “Ben onu gördüm; İsmail Gaspıralı hakkında notlar,” Türk Yurdu 6(69): 648-52, 1968.
Bennigsen, Alexandre A. Ismail Bey Gasprinski (Gaspraly) and Origins of the Jadid Movement in Russia. Oxford: The Society for Central Asian Studies, 1985. (Reprint Series no. 6; Gaspıralı’nın Russkoe musul’manstvo [Rusya Müslümanları], 1881, Rusça metni ile)
Bennigsen, Alexandre ve C. Lemercier-Quelquejay. La presse et le mouvement national chez les musulmans de Russie avant 1920. Paris: Mouton, 1964.
Burbiel, G. “Die Sprache Ismail Bey Gaspyralys.” Doktora tezi, Hamburg Üniversitesi, 1950.
Devlet, Nadir. İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914). Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1988.
———. Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, 1905-1917. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1985.
Ekinci, Yusuf. Gaspıralı İsmail. Ankara: Ocak Yayınları, 1997.
Fahreddin, Rizaeddin. “Ismail Bey Gasprinski, 1851-1914,” Şura, Nos. 21-24 (1 Kasım-15 Aralık 1914). İnglizce terc., Alan W. Fisher. Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998, s. 127-52.
Fisher, Alan W. “A Model Leader for Asia, Ismail Gaspirali.” The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, ed. E.A. Allworth. Durham: Duke University Press, 1998, s. 29-47.
Hablemitoğlu, Şengül ve Necip Hablemitoğlu. Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi (1893-1920). Ankara: Ajans-Türk Matbaacılık, 1998.
Kerim, İsmail Asanoğlu. Gasprinskiynin ‘Canlı’ Tarihi, 1883-1914 Akmescit: Tarpan, 1999.
Kırımer, Cafer Seydahmet. Gaspıralı İsmail Bey. Istanbul, 1934.
Yeni baskı: Avrasya Bir Vakfı Yayınları, No. 2 (Istanbul, 1996).
Kırımal, Edige. “İsmail Bey Gaspıralı,” Dergi 16(62): 60-64, 1970.
Kırımlı, Hakan. National Movements and National Identity among the Crimean Tatars (1905-1916). Leiden: E. J. Brill, 1996.
——–. Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996.
Kuttner, Thomas. “Russian Jadidism and the Islamic World; Ismail Gasprinskii in Cairo, 1908” Cahiers du monde russe et sovietique 16 (3-4): 383-424, 1975.
Lazzerini, Edward James. “Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914.” Yayınlanmamış doktora tezi. Seattle: Washington Üniversitesi, 1973.
——–. “Gadidism at the Turn of the Twentieth Century: a View from within,” Cahiers du monde russe et sovietique 16 (2): 245-277, 1975.
——–. “From Bakhchisarai to Bukhara in 1893: Ismail Bey Gasprinskii’s Journey to Central Asia,” Central Asian Survey 3(4): 77-88, 1984.
——–. “Crimean Tatar: The Fate of a Severed Toungue.” In: Sociolinguistic Perspectives on Soviet National Languages: Their Past, Present and Future, Ed. Isabella T. Kreindler. Berlin: Mouton de Gruyter, 1985, s. 109-23.
——–. “Ismail Bey Gasprinskii’s Perevodchick/Tercüman: A Clarion of Modernism.” In: Central Asian Monuments, Ed. H.B. Paksoy. ıstanbul: İsis Press, 1992, s. 143-156.
——–. “Ismail Bey Gasprinskii (Gaspirali): The Discourse of Modernism and the Russians.” The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, Ed. E.A. Allworth. Durham: Duke University Press, 1998, s 48-70.
Mahmud Khoja [Behbudiy]. “İsmail by hazratları ila sohbat” Ayina No. 49 (27 Eylü 1914): 1162-64. İngilizce terc. Edward Allworth, Obeidullah Noorata ile. Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2nd. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998, s. 125-27.
Saray, Mehmet. Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e: Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği. İstanbul: Nesil Matbbacılık, 1993.
——–. Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey, 1851-1914. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1987.
Türk Kültürü 29 (337-338), 1991. (Özel Gaspıralı sayısı)
Ülküsal, Müstecip. “Gaspıralı İsmail Bey,” Emel, No. 24: 2-7, 1964.
HAKKINDA YAZILANLAR
Gaspralı (Gasprinski), İsmail
Zeki Velidi TOGAN
Çev. Prof. Dr. YAVUZ AKPINAR
1851’de Bahçesaray’ın yakınındaki Avcı köyünde doğan, Türklerin ve daha da hususî olarak Rusya Türklerinin meşhur ideolog yazarı. Babası Mustafa Ağa, Alupka ve Yalta arasındaki Gaspıra köyünün eşrafından -o zaman onların aile adı Gaspıralı, daha sonra da Gasprinski- ve Odessa’daki Askerî Lise’nin mezunlarındandı. 1854’te Sivastopol savaşı sırasında Mustafa Ağa Bahçesaray’a yerleşti ve oğlunu önce Bahçesaray’daki Zincirli Medrese’ye ve daha sonra da 10 yaşında iken Simferopol Gymnasium’una gönderdi. İki yıl sonra İsmail, Voronezh Askerî Lisesi’ne gitti ve sonra Moskova Askerî Lisesi’ne nakledildi.
Aslen Litvanyalı bir Tatar olan Mustafa Mirza Davidoviç’le birlikte, onların müdürü, tanınmış bir Pan-Slavist ve Moskovskiya Vedomosti gazetesinin editörü olan ve onları her hafta kendi evine davet eden İvan Katkov’un dikkatini çekti. 1867’deki Girit ihtilali sırasında Katkov’un Türkiye’ye karşı göstermiş olduğu düşmanlık, bu iki gençte bir tepkinin ortaya çıkmasına sebep oldu ve bu iki genç Girit’te Türk tarafında gönüllü olarak hizmet etmek amacıyla Odessa’ya gittiler. Bununla birlikte pasaportları olmadığı için tutuklanarak, geriye Kırım’a kendi evlerine gönderildiler. İsmail Bey, Bahçesaray’da Zincirli Medrese’de mecburî Rusça öğretmenliğine tayin edildi.
O daima Türkiye’ye gitmeyi ve subay olmayı düşündü, bunu yapmak için Fransızca öğrenmenin gerekli olduğunu farkettiği için Bahçesaray’daki dört yıllık memuriyeti sırasında Fransızca öğrendi. Aslında bu dil hakkında bazı bilgileri Moskova’da Askerî Lise’de iken elde etmişti. 1871’de İstanbul’a gitmeğe karar verdi, fakat Fransızcasını mükemmel bir hâle getirmeği amaç edinerek Viyana yolu ile Paris’e gitti. Paris’teki gözlemlerinin sonuçları, daha sonra Rusya’da bastırdığı eserlerine yansıdı; özellikle Rusya Müslümanları (The Muslim Comminity in Russia) adlı eserine ve ayrıca Paris’te iken yazdığı Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (A balanced view of European civilisation) adını taşıyan eserine.
Paris’te iken hayatını bir reklam ajansında tercümanlık yaparak kazandı. Amacı Türkiye’ye gitmek olduğu için Paris’te Genç Osmanlılar’ın gruplarına çok fazla karışmadı. Sonunda 1874’te İstanbul’a gitti ve orada daha önce yerleşmiş olan amcası Süleyman Efendi’nin yanında kaldı. Türk Harp Okulu’na girmek için büyük bir gayret gösterdi, fakat Rus büyükelçisi İgnatiyev bunu öğrendiğinde Sadrazam Mahmud Nedim Paşa üzerinde nüfuzunu kullandı ve bu teşebbüsü engelledi. Sonunda bir yıl boş yere bekleyen İsmail, Kırım’a geri döndü. İstanbul’da bulunduğu sırada St. Petersburg ve Moskova’da çıkan bazı Rusça gazetelerde Doğu hayatını tanımlayan, siyasî olmayan makaleler yayımladı.
1874 ve 1878 yılları arasında Kırım Türklerinin köy hayatı ile aşina olmaya başladı ve hayatının bu dönemini 1906’da yayımlanan Gündoğdu adlı hikâyesinde tasvir etti. Bu hikâyede kendisinden Danyal Bey adı altında bahs eder. Milletinin ihtiyaçları, köy hayatı ve öğretim ile aşina olduğunda bu Danyal Bey, anlar ki, bir gazete çıkarma ve milletini dünyadan haberdar etme hayatî bir ihtiyaçtır.
İsmail Bey 1878’de Bahçesaray’a belediye reisi seçildi ve 1879’da bir gazete çıkarma izni için Çar hükûmetine müracaat etti, fakat reddedildi. Bunun üzerine Simferopol’de Rusça olarak neşredilen Tavrida gazetesine Rusya İmparatorluğunun Müslümanlarıyla ilgili ciddî siyasî makaleler yazdı. Arada bir makaleler toplusu (kolleksiyonu) yayımladı; Tonguç (Taşbasma, Simferopol), Şafak ve Leta’if (Ünsizadeler Matbaası, Tiflis) ve daha sonra Ay, Yıldız ve Günes. Bu yazılar çoğunlukla Kırım diyalektinde idi. Ertesi yıl (l882) İsmail Bey bu makaleleri biraz genişleterek Rusça Tavrida gazetesinde bastırdı ve bunları 54 sayfalık bir eser olarak Russkoye Musulmanstvo (Rusya Müslümanları) adıyla yayınladı. Bu eser, Rusya İmparatorluğuna tâbi Müslüman halklarının kültürel ve siyasî problemleri konusuyla ilgili öncü bir eser idi. İsmail Bey, bu eserde, kendisini Rusya’nın sadık bir teb’ası olarak takdim etmesine ve hatta Rusların Tatar hakimiyetinden kurtulmasını tasdik eder bir şekilde konuşmasına rağmen Rus çevreleri bunun bir araç olduğuna inandı ve bu eseri şüphe ile karşıladılar. O, bu eserde, Rus yönetimi altındaki Türk-Tatarları tek bir Rus Müslümanları toplumu olarak mülahaza etti ve bu yolla Batı medeniyetine katılabileceklerini gösterdi. Türkçe yayımladığı bu kitapçıklarda O, işaret etti ki, eğer Türk-Tatar grubu dağınık kalırsa sonuç felaket olur. Kurtuluşun tek yolu olan yeni Batı medeniyetine katılmak için birlikte hareket etmeleri gerektiğini onlara kendi dilleri vasıtasıyla anlatmayı denedi.

O, 1883’te Tercüman adlı bir gazete yayımlamak için izin aldı. Gazetenin Rusça adı “Perevodçik”ti ve ilk sayılarında Rusça kısmı daha önemli idi. Batı medeniyetinin, Rusya Müslüman toplumu arasında yayılması hususunda gazetenin bir tercüman rolü oynaması gerektiğini açıkladı. Türkçe kısmı giderek genişledi ve daha önemli hâle geldi. Daha sonra l890’da Tercüman “politika, öğretim-eğitim ve edebiyatla ilgili millî bir gazete” oldu. 1905’ten sonra Tercüman-i Ahval-i Zaman adını aldı ve gazetenin başlığına “Dilde, fikirde işte birlik” sloganı yerleştirildi. Sonunda Rusça kısım tamamen terkedildi ve gazete Rus imparatorluğundaki Müslüman toplumun gayelerinin ve düşüncelerinin tercümanı oldu. Kazan, Kafkasya, Türkistan ve Sibirya’da yaşayan bütün Türkler, Tercüman’ ı onların millî ideallerini genişçe yayan bir gazete olarak kabul ettiler. Bu gazetenin Türk entellektüelleri üzerindeki derin tesiri, 1886’da yayımlanan ve ilk Tatar romanı olan Musa Akyiğit’in Hüsameddin Molla adlı eserinden, 1908’deTercüman’ın yayınlanışının 25. yılı dolayısıyla Rus İmparatorluğunun her bölgesinden gelmiş delegelerin hediye ve konuşmalarından ve o yıl gazetenin tirajının artmış olmasından anlaşılabilir.
İsmail Bey, Kazan soylularından ve sanayici Akçurin alilesine mensup olan Zehra Hanım’la evlendi. Bu evlilik sebebiyle O’nun Kazan Türkleriyle bağları kuvvetlendi. O, Azerbaycan Türk yazarları Hasan Bey Melikov, Ünsizade, Topçubaşı ve diğerleriyle sürekli temas hâlinde idi.
Moskova Askerî Lisesi’nde kendisiyle birlikte okumuş ve Bahçesaray’a yerleşip orada 25 yıl belediye reisliği yapmış olan Litvanya Müslümanlarından Mustafa Davidoviç, İsmail Bey’in en çok meşgul olduğu, Rusya Müslümanları için ilkokullar yaratmak, bunlar için ders kitapları yayımlamak gibi bütün teşebbüslerinde O’na yardım ediyordu.
İsmail Bey, ayrıca Bahçesaray ve diğer yerlerde öğretmen kursları açarak modern öğretim metodlarını yerleştirmek ve Rusya’nın Müslüman toplumu içerisinde bu tip okulların açılmasını sağlama bağlamak istedi.
Taşkent, Buhara ve Sibirya da dahil olmak üzere bu toplumun her parçasını bizzat ziyaret etti. O, kendi matbaasını şahsen kurdu ve Hoca-i Sibyan, Malumat-i Nafia ve ilkokullar için neşrettiği diğer eserleri kendi matbaasında bastı. Belediye reisi Mustafa Davidoviç ve karısı Zehra Hanım’la birlikte, Tercüman’ın 25. neşir yılı dolayısıyla kızlar için bir el işleri enstitüsü açti ki, bu düşünce hızla diğer bölgelerde de yayıldı. O, kadınlar için Âlem-i İslâm adlı ilk dergiyi çıkardı ve bunun başına kendi kızı Şefika’yı getirdi; kadın haklarıyla ilgili Kadınlar Ülkesi adlı bir eseri de yayımladı. Şemseddin Sami’nin Kamusü’l-Alam’ından ilham alarak Rus müslümanları için bir ansiklopedi basmaya başladı, fakat bunu tamamlamaya muktedir olamadı. Edebiyat ve dil problemleriyle ilgilenmeye başladı.
1905 ihtilalinden sonra özellikle “edebî dil” ve öğretim problemlerini hâlletmek üzere tasarlanmış bir program tasarladı. Bu plân ilkokul öğretiminde ilk üç yılda mahallî Türk lehçelerinin kullanılmasını öneriyordu. Sonraları “ortak edebî dil”, öğretimin umumî dili olacaktı. O’nun orijinal “ortak edebî dil” ideali, temelde Tatar olan bir dile Osmanlıca’nın ilâvesiydi, fakat kendisiyle çalışan kişilerin de etkisiyle Osmanlıca tesiri arttı ve neticede Rusya Müslümanları tarafından anlaşılabilen basit bir Osmanlıca oldu.
İsmail Bey’e göre millî Türk edebiyatı, Türklerin yaşadığı bölgelerin hayatını yansıtacak romanlardan ibaret olmalı ve bunlarda yeni düşünceler ve idealler aşılanmalıydı. 1892-1894 yıllarında Tercüman’a ilâve olarak basılan ve İlâve-i Tercüman olarak adlandırılan ekler ve O’nun romanı Darürrahat Müslümanları bu açıdan önemlidir. İsmail Bey, dilde; Osmanlıca’da Arapça ve Farsça’nın hakimiyetine ve hatta Kazan Tatarları arasında Rusça’dan kelimeler alma eğilimine ciddiyetle karşı çıktı ve edebî dil için popüler edebiyata yaklaşma idealini öne sürdü.
18. asırda Kaşgar’daki Çin işgalini anlatan Arslan Kız ve Gülcemal Bikeç adlı hikâyeleri ve Bahçesaray’dan Taşkent’e adını taşıyan kendi yolculuklarının hatıralarını ihtiva eden yazıları “İlâve”nin bir çok sayısında tefrika edildi.İlhanlılar tarihinde önemli rol oynamış Bağdat Hatun hakkındaki hikâyeleri l893’te yayımlandı. O, Bursalı Tahir’in Türklerde İlim ve Fünun adlı ilmî eserinin genişletilmiş bir versiyonunu -Saadettin Taftazanî’nin bazı tartışmaları da onun içinde olmak üzere- “İlâve”de yayımladı.
İsmail Bey, İslâm’ı önce Türklerin kendi kimliklerini korumada yararlı olarak değerlendirdi, fakat “Çep Kuran’ı”ndan başka dinî yayınlara çok yer vermedi. 1905 ihtilâlinden sonra Kazan ve Bakû’da görülmeğe başlayan, Komünizm ve Sosyalizmin karşıt sonuçlarını görerek, Rusya Müslümanlarının dağınık siyasî kuruluşlarına karşı çıkan ve yalnızca Rus sosyalist partilerine sadakat talep eden ve Rusça’yı edebî bir dil olarak empoze etmek için gelişigüzel çaba harcayan bu hareketler ve özellikle bu gibi neşriyat karşısında korkmaya başladı.
Tercüman’da İştirakiyyun başlığı altında yayımladığı makaleler serisinde kolayca görülebilen bir şekilde sağa kaydı ve İslam milletleri arasında kültürel bir birlik oluşturmak hakkında düşünmeye başladı. Bu maksatla 1907’de Mısır’da umumî bir Müslüman kongresi toplamak istedi. Bizzat oraya giderek, hatta Abdullah Taymas’la birlikte En-Nahda adlı Arapça bir gazete yayımlamağa başladı. Bu çabayla da yetinmeyip o ayrıca Hindistan’a da bir seyahat yaptı, fakat bu gayretler O’nun ümit etmiş olduğu sonuçları vermeyince, Bahçesaray’daki eski faaliyetlerine geri döndü.
İsmail Bey’in diğer yayınları arasında 1901’de basılan Mebadi-i Temeddün-i İslamiyyan-i Rus ve 1896’da basılan yirmi sayfalık Rusça, Rus ve Şark Anlaşması (Russko-vostoçnoye soglashenye) adlı eserler de vardı. İsmail Bey, çabalarının olumlu neticelerini görerek hayatının son yıllarında Batılılaşmayı, Rusya’daki Müslümanlar ve diğer Türkler için manevî bir intihar olarak gören aşırı eğilimlere karşı mücadele etti, I. Dünya Savaşı sırasında ümitlerle coştuktan sonra 11 Eylül 1914’te Bahçesaray’daki evinde öldü ve oraya defnedildi. Ölümünden sonra oğlu ve kızları Tercüman gazetesinin yayınını bir süre için devam ettirdi. Tercüman 31 yıl yayımlanmıştı.
* Zeki Velidi Togan, “The Encyclopaedia of Islam”, New Edition, V.II, l965, Leiden, E. J. Brill, p. 979-81 (EI, 2 (l965) 2; 979-981)
** Kardaş Edebiyatlar, 1994, Sayı: 26, s. 4-7)
Gaspıralı’nın İstanbul’daki Konferansı
Hazırlayan: Muzaffer Çandır
[Temmuz’un 19.uncu akşamı, Pazartesi gecesi, saat birbuçukda Ahmet Mithat Efendi hazretleri kolunda İsmail Bey Gasprinski hazretleri oldukları hâlde sahne-i hitabeti teşrif buyurdular. Şiddetli alkışlarla karşılandıktan sonra Ahmet Midhat Efendi, Gasprinski hazretlerini huzzâra takdim etti]
– Efendilerim! Size bu akşam İsmail Bey Gasprinski hazretlerini takdim ile müşerrefim. Tahsil-i ibtidâî hakkında umûmî bir idâre-i efkâra dair bir güzel makale îrâd buyuracaklardır. Vakıa, “söyleyene bakma, söylenen söze bak” denilmişse de biraz da söyleyene bakmak lâzımdır. Hakikat her kimin ağzından çıksa hakikattir, ama bihakkın takdir eden âdemin ağzından çıkması başka letafet gösterir.
İsmail Bey Gasprinski … içinizden pek çoğunuz bu büyük ismi işitmiştir. Yirmi sekiz seneden beri Kırım’da neşrolonunan Tercüman gazetesi her ne kadar Memâlik-i Osmaniyyeye duhul şerefinden mahrum edilmek istenilmişse de duhûlü menn’olunmak istenen sair asar-ı mütebere gibi o da dahil olunmuştur. İsmail Bey Gasprinski hazretleri Bahçesaray ahalisindendir. Bundan yirmi sekiz-otuz sene evvel memleketin ahvaline nazar etmiş, bu ahâliyi meâric-i terakkiye sevketmeyi kendine emel, emel-i mahz edinmiş. O zaman Kırım’ın Kazan’dan, Kazan’ın Orenburg’dan haberi yok iken aksâm-ı İslâmiye meyânında irtibat bulunmuyorken Tercüman ile Rusya sâha-i vâsiindeki aksam-ı İslamiyeyi birbirine tanıtmış, bunların maarifçe ne kadar noksanı bulunduğunu tefhim etmiş. Bir yandan gazetesi ve diğer taraftan kütüp ve resail ile ilkâât ve irşâdâtta devam ile beraber memlekette, tedrisat-ı ibtidâye usulünü yerleştirmiş. Kendisi İstanbul’a gelerek, Mısır’a giderek, tedrisatın mahiyetini iyice tedkik ettikden sonra, onu süzerek, bir güzel analizden* [metinde yanlış yazılmıştır, tarafımızdan bu şekilde düzeltilmesi uygun görüldü.] geçirerek kendi hemşehrilerine takdim etmiş. Rus müslümanları için bir lisan-ı umûmî lâzım olduğunu düşünmüş. Zira lisan bir kavmin hayatıdır. Her şeyden evvel bu cihete büyük himmetler sarfı iktiza eder. Bakmış ki, lisanlar pek muhtelif . O kadar milyon halk aynı lisanı tekellüm ettikleri hâlde çokları birbirinin dediğini anlayamıyor; doğrudan doğruya bi’s-sühûle konuşamıyorlar.. Bu muhtelif lisanları ıslâh ve tevhide çok gayret etmiş ve fakat bununla beraber İstanbul’un Osmanlıcasından da ayrılamamış. Zira biz lisanı bu hâle getirinceye kadar neler çekdik… Nergisîlerin, Veysîlerin şan ve şerefini tevkif ederek biraz da kendi anlayacağımız lisanı söyleyelim dedik. Hayli çalıştık.Vakıa mümkün mertebe muvaffak olduk, lâkin güç muvaffak olduk. Bununla beraber hâlâ bazı büyük kalemlerden çıkan eserleri kiminiz rahatla anlayamıyorsunuz. İsmail Bey Gasprinski hazretleri bunu gördüğü için lisanı herkesin rahat rahat anlayabileceği bir surete koymuş; “süzmüş”, dediğim bu.
Usul-i tedris de böyle. Fazlaları çıkarıp eksikleri itmam etmiş. Öyle mekatib te’sis eylemiş ki hakikaten miftahü’l-ulûm yolunu tutmuştur.
Zanneder misiniz ki bu muvaffakiyâtı bilâ-müşkilât husûl-pezir oldu? Mümkün mü? O saadet kime müyesser olmuş? Bu gayûr zatın da önüne bir çok mevâni çıktı. Birincisi kendi içimizden zuhûr etti. Bu yolda teceddüdat ve terakkiyatı menfaatlerine mugayir gören bir kısım halk, münanaât edilmez müşkilat çıkardılar; mezahim ihdas ettiler. Bunu iktiham hakikaten büyük kahramanlıktır.
Sonra orası, bir sene evvel bizim memleketimizi ezen, bâr-ı tazyîkî altında inleten bir hâl ile musâb idi. Akvâmın tayakkuzatı bir cinayet idi. Lâkin bu gayûr ve dirayetli zât-ı muhterem maksadını icra hususunu öyle bir suret-i âkılânede tertip etmiş ki uğraştığı meselelerin siyasiyata zerre kadar taalluku olmadığını Rusya’ya temin ederek onun pençesinden kendini kurtarmıştır.
Bir yandan kendi hemşehrilerinden edilecek mümânaat, diğer cihetten Rusya’nın meslek-i şedid ve mişvâr-ı garibi bu teşebbüsâtı semeresiz bırakmak pek kâbil iken Gasprinski hazretleri, işi ileri götürmeye muvaffak olmuş. O kadar ki Kırım, Kazan, Orenburg taraflarından terâkkiyat–ı lisâniye ve ilmiye hakikatten bir süret-i hasene peyda etmiş, her sene yüzlerce tullâb burada tahsil-i maariften sonra giderler, memleketlerinde hizmet ederler.
Meslisi şereflendirmek üzere bunların içerisinde birinin ismini zikrediyorum: Fatih Kerimof hazretleri (şiddetli alkışlar) Bu zât Oranburg’da bir matbaa açtı. Üstadı bulunan büyük İsmail Bey Gasprinski hazretlerinin peyrevi oluyor.
Hatta daha ziyade memnuniyetimizi mucip ahvaldendir. Ahiren şu birkaç gün evvel Buhara’dan buraya birkaç efendiler geldiler, otuzbeş seneden beri bu millete hizmetkârlıkla iftihar eden acizleriyle görüşerek bazı mekâtib-i leyliyeyi temaşâ ettiler. Alacakları misâl üzere memleketlerine gidip ıslah-ı tedrisata çalışacaklardır. O da bu zât-ı muhteremin -İsmail Bey Gasprinski- gayretidir.
Diğer cihetten Çin müslümanları daha evvel davranmışlar İsmail Bey Gasprinski hazretlerinin irşâdatından aldıkları misâl üzerine Çin’de güzel bir mektep yapmışlar. İçlerinden bir zâtı, Ma’sum Efendi’yi buraya göndermişler. Bu zât senelerce burada tetkikâtta bulunduktan sonra şimdi memleketinde tedrisatla meşguldür.
İşte bu zat -Gaspirinski- bir taraftan kendi memleketine hizmetle beraber, diğer cihetten de bütün dünyadaki müslümanların terakki ve teâlisini nuhbe-i âmâl edinmiş.
[Yaşasın İslâmiyet…hayret fezâ alkışlar… Yaşasın Gasprinski hazretleri … şiddetli alkışlar… ]
Bundan iki sene mukaddem Mısır’da ilk dâî kendisi olmak üzere bir mü‘temer-i İslâmiyeye, bir müslüman kongresine davet etmiş. Mısır’ın bütün ulema-yı fehhâmı, ricâl-i siyasiyesi yani İslâmın erbâb-ı gayret ve hamiyeti bu davete icâbet etmişler. Her ne kadar bazı taraflardan bu hareket mucib–i tevehhüm olmuşsa da Gasprinski hazretleri temin etmiş ki siyasiyâtla iştigal yok. Zaten bu gayret, bu hareket ictimâî, ilmî, medenî. O kongrede İslâmın terakkiyat-ı umumiye-i beşeriyeye mukabil nasıl bir medar-ı tahsil bulunduğunu meydana koymuş. İslâmın bir noktaya muhtaç olduğunu isbat etmiş. Demiş ki: İslamın bütün aksâmı birbirini tanımalı. Hevâyic-i iktisâdîye ve ictimâîyelerini anlamalı. Yekdiğere muavenette bulunmalı. Bütün milletlerin ilerledikleri şehrâh-ı terakkide onlar da, bütün müslümanlar da büyük adımlarla kat’-ı mesâfe etmeli. [Yaşasın âlem-i İslâma hizmet edenler…]
Şimdi bu kongre hâsıldır. Fakat gerek burada, gerek İran’da kardaşlarımız bir inkilab üzere bulunduğumuzdan, şu yerleşip ahvâl-i tabiîye takarrur edinceye kadar o kongrenin ikinci ictimâı teahhur etmiştir. Kongre vardır, nizamnâmesi muntazamdır; neşrolunmuştur. Bir müddet sonra o büyük kongre burada da ictima edecek ve şüphe yok ki bütün civanmerd Osmaniyan lebbeyk-zen-i icâbet olacakdır. [Paydâr olsun ittihâd-ı efkâr, … alkışlar…]
İşte gerek memleketin ahvâline ve gerek bütün âlem-i İslâm’a büyük hizmetler etmiş ve muvaffak olmuş olan bu gayretli ve muhterem zât, bu akşam size tedrisât-ı umumiye hakkında tetkikatının neticesini söyleyecek. Bu malumâtı bir yere cem’edebilmek hakikaten çalışkan bir adamı yoracak himmetlere vâbestedir. Fakat himmetleri dağları yerinden koparacak bu gibi zevât-ı âliye için bu yorgunluklar bî-hemtâ bir zevkdir. Bu akşam böyle bir zâtı size takdim şerefiyle kesb-i iftihar ederim .[Alkışlar bütün şiddetiyle bir kaç dakika devamdan sonra Gasprinski hazretleri söze başladılar ]
…..
Hazerât! bu akşam bizim Rusya talebelerinin cemiyetine teşrif ve benim olur olmaz sözlerimi dinlemeye tenezzül buyurduğunuz için teşekkür ederim.
Ûstad-ı ekrem Ahmet Midhat Efendi hazretleri şimdi buyurdukları lütufda bir söz söylediler: “Büyük İsmail Gasprinski” buyurdular. Benim için bu sözü reddetmek vallahi vicdanıma pek ağır gelecektir. Fakat tasdikını da yapamayacağım. Ben o “büyük” sözüyle ibraz buyurulan teveccuh ve iltifatı başka bir kelime ile tebdil etmek isterim: Bahtiyar İsmail… Ben büyük değilim, fakat bahtiyarım.
Hazerât! Vaktiyle hükümdarın biri fena hâlde hastalanmış tedavisine son derece gayret edildiği hâlde hiçbir çare bulunamamış. Nihayet doktorlar anlamışlar, demişler ki: Bu rahatsızlık bedenî değildir, manevîdir. Bunun şifayab olması için ilk elde bahtiyar bir adam bulunmalı, onun gömleğini buna giydirmeli o vakit belki şifayab olur…
Her tarafa adamlar gönderdiler, “bahtiyar” bir zât aradılar. Fakat mümkün mü? Bulamadılar. Nihayet avdet edecekleri sırada yetmiş-seksen yaşlarında bir adama tesadüf ettiler. “Buna da bir soralım” dediler, sordular:
– Sen kimsin?
– Ben işte kendi yağıyla kavrulan bir adamım.
– Senin bu dünyada hiç bir gamın yok mu?
– Hayır, hiç bir gamım , hiç bir derdim yok.
– Demek sen bahtiyarsın?
– Hay hay… dedi.
Sevindiler, böyle bahtiyarlığını itiraf eden bir adam buldular, bir de ne baksınlar gömleği yok…
Bendenizin gömleği var: Ben gömlekli bahtiyar… Fakat ne cihetle bahtiyar olduğunu sorsanız size derim ki: benim bahtiyarlığım milletime, pek sevdiğim müslüman kardaşlarıma hizmet etmekliğimdir. Her tarafı gezdim, hemen ekser âlem-i İslâmı dolaştım. Gezdiğim yerlerde birçok şeyler söyledim. İyi mi söyledim, faideli mi söyledim, her ne söylediysem muhatablarım olan hamiyetli ve hakikat-perver müslümanlar kabul ettiler ve tatbik ile âlem-i İslâm faidesini gördü. Demek ki âlem-i İslâma velev ki naciz olsun. Bir hizmetim, bir sayim geçti ve semere-dâr oldu. İşte bunun için bahtiyarım. Milletimin doğru sözü kabulde ve icrâdaki istidâd-ı fevkalâdesi beni pek bahtiyar ediyor…
[Bahtiyar olsun erbâb-ı hamiyyet… alkışlar.]
Şimdi gelelim bahsimize….
Eminim ki meclis, bendelerinden pek parlak bir lisan beklemez. Ben perişan ve kaba Türkçe söylerim. Rica ederim lisanımdaki pürüzlere bakmayınız, asıl manaya dikkat ediniz. İbtidâî tahsilden, tahsil-i umumiden ve icmalen mektepden bahsedeceğim.
Tarihe nazar edildikte görülür ki bu tahsil- umumî hakkında pek az malumat var. Yalnız Avrupa’nın ilm-i tedris hususunda tahsil–i umumî ve mektep hakkında iki rey görüyoruz.
1 – Tahsil-i umumînin Luter zamanından, yani Avrupa’da reformanisyonun zuhuru esnasında ortaya çıktığını iddia ediyorlar.
2 – Fransa’nın büyük inkilâbına hamlediyorlar.
Bu iki fikrin her ikisi bir dereceye kadar haklıdır. Fakat her ikisi de tamam değildir. Biraz sonra söyleyeceğim zaman anlaşılacaktır.
Medeniyetin her bir kökü, başlangıcı şark tarafında olduğu gibi tahsil-i umumînin de mekân-ı zuhuru şarkdır. Bu fikir şarkda doğmuştur. Sonra adım adım ilerleyerek teali etmiştir.
En eski zamanlarda da mektep ve tahsil-i ibtidaî mevcut olduğunu tarih gösteriyor. Tarihe nazar edilince Hind’de , Çin’de, Babil’de mektebin bulunduğu görülüyor. Badehu bu fikir Mısır’dan Yunanistan’a, Yunanistan’dan Roma’ya intikal eyleyerek, sonra da Roma harabelerinde vücut bulan Hıristiyanlık aleminde görülür.
Fakat o devirlerde olan mektep ve tahsil-i ibtidâi bizim şimdi anladığımız tarzda değildir. Arada büyük fark vardır. Ezcümle o zamanlar yazı yazmak ve yazılan şeyi okumak- Çin’de olsun, Hind’de olsun, Babil’de, Mısır’da olsun ahâliye, millete ait bir şey değildir. Bu yalnız bir sınıfa mahsus idi, bir imtiyaz gibi idi. Öyle mektep ve tahsilin beni âdemin saadetine hizmet eder bir âdet olduğu fikri yoktu. Belki ahâliyi istibdâd altında tutmak için yalnız kâhinlere mahsûs bir âlet Pek çok zaman, otuz asır kadar bu hâl devam etti.
Çin’de “okumak-yazmak” ahâliyi kullanmak içindi. Zaten o vakitler beşer, hukuk-ı insaniyesine malik değildi ki. Her taraftan istibdat zincirleriyle bağlı idi. Velev ki meşru olsun, istediğini yapamıyor, hürriyete nâil olamıyordu. Ahâli kâhinlerin menâfi–i mahsusalarına hizmet eder esirler idi. Bütün hâlk bir esaret-i umumiyeye zebûn olmuştu.
Hindistan’da da böyle idi. İtiyadat-ı diniye ile ahâliyi kullanmak fikri kâhinlerin en birinci vasıta-i tahakkümü idi. Daima ahâliyi ezmek için, onların zimâm-ı manevîlerini, akide-i vicdâniyelerini elde etmişlerdi. Ahâli okumak, yazmak, öğrenmek hakkından mahrum idi. Kâhinler ne derse ona inanacak, kâhinler hangi yolu gösterirse oradan gitmeye mecbur olacak, irade ve ihtiyardan bi-nasib bir sürü hayvan… İşte ahâlinin varlığı, hukuku böyle idi.
Bâbil’de olsun, Mısır’da olsun hep bu hâl-i esâret hüküm-fermâ idi.
Yunanistan’a gelince,orada cüzî bir tagayyür görürüz. Isparta’da her ne kadar bu hâlde idiyse de Atina’da mektep ve tahsil başka türlü idi. Okumak ve yazmaktan başka biraz da terbiye-i fikriye matlabı var idi.
Mamafih, burada da okumak, yazmak bir sınıfa mahsus idi. O derecede ki o sınıftan hariç bir kimsenin kalem alması memnu’ idi. Hatta esnaftan yahut tacirden birinin kitap okumak arzusunu izhar etmesi günah-ı kebairden addolunurdu.
Tâ onaltıncı asra kadar her tarafta bu hâl devam etti. Bu hususta müstesna olarak yalnız eski Yunanı görüyoruz ki, orada yazdırılmakla iktifa edilmeyip biraz da malumat vermek, şakirdanda terbiye-i fikriye husule getirmek matlabına hizmet edilirmiş. Fakat maattessüf din nazariyeleri Yunan’a işlenmiş olduğundan o güzel mektepler yavaş yavaş münkarız olmuş.
Okuyup yazmak sanatının intişarı pek yavaş yavaş olmuştur. Bu betaete şüphesiz okuma yazmanın güçlüğü de sebep oldu. Filhakika o mıh yazısını öğrenmek kolay bir şey değildi. Bununla beraber o güç tahsili güzel kullanmışlardır. Bu güç yazı ile idi ki, ilm-i heyetle hayli terakkiyat gösterdiler.
Mıh yazıları, dedim. Şüphesiz ekseriniz işitmişsinizdir, Bâbilin mıh yazısı en eski yazı addolunur. Cümle yazıların esası gibi kabul olunmuştur. Beş-on sene mukaddem Mogolistan kıtasında o granit kayaların üzerlerinde bir çok yazılar, nakışlar keşfolundu. İlm-i elsine uleması bunları görüp ne olduklarını anladılar ve bunlara “Arhun” namını verdiler. Şekilde, tertibatta o Arhun yazılarının Babil yazılarıyla münasebeti olduğu zahir oldu ve bazı ulemanın zannına göre Babil’den mukaddemdir.
Malum ya Türkler birçok vakitler âlem-i medeniyette çobanlık, çiftçilik ve her daima çapulculuk ile mahkûm olmuş bir millet idi. Şimdi tarih ve âsar-ı atika bize açıyor, gösteriyor ki, o çobanlar, o çapulcular âleme en ibtidâ yazıyı vermişler. Rahmet o çobanlara [alkışlar]
Her nasılsa okumak yazmak sanatı Yunanistan’dan Roma’ya geçti. Çiçeron’un tarihine ve itikadına göre mektep öyle bir yerdi ki, yazmak ve okumak orada tahsil olunurdu.
Sonra Roma münkariz oldu. Harabeleri üzerinde Hıristiyan cemiyeti vücut buldukta her ne kadar eski Yunan’ın illeti bunlara da intikal eylemişse de ruhban tarafından yazıya olan ihtiyaç takdir edildiğinden, tahsil kabul olunarak bir hayli mektepler teşkil ettiler. Onun için manastırlarda bir hayli tesisat vücud buldu. Maahaza onlar da bir sınıfa, kilise ehline mahsus bir şey idi. Ahâlinin bundan istifadesi yok idi.
Kurûn-ı vustanın son devrinde Avrupa’da katolik âlemi büyük bir inkılaba düçar oldu. Luter birçok âdâtı protesto etti ve ayrıca bir din yani Protestan mezhebini meydana çıkardı. Bu mezhebin tevassuu ve terakkisi lâzim idi. Bu da ancak yazmak ve okumakla hâsıl olacağı şüphesiz idi. Bunun üzerine mektep işi beş-on adım ileriye atladı. Fakat yine mahdut dairede kalmıştı.
İşte hazerât! Bu söylediğim otuz asırlık tarihçenin fihristi gösteriyor ki bundan üçyüz, dörtyüz sene mukaddem tahsil-i umûmî ilminden istifade etmek ciheti, tenevvür eylemek fikirleri gayr-ı mevcut idi. Şu hâlde bu fikrin mebdeî, menba-ı mebzulü neresidir?
Çin milleti eski nizamcılığa, Hintliler… hizmet ettikleri gibi Mısırlılar da ticarete, Yunaniler sanayi ve felsefeye, Romalılar da intizam ve kanuna hizmette bulundular. Fakat mektep işi yani ilmi mağaradan çıkarmak, yalnız bir sınıfa mahsus olan her şeyi umuma vermek… Bu da Türk çobanları âleme yazıyı bağışladıkları gibi -Arabistan çobanları tarafından çıkarılıp âleme, âlem-i medeniyete bahşedilmiştir. [Alkışlar]
Dikkat buyurun! O Arabistan çöllerinde, vadilerinde tanin- endaz-ı yakazat olan icaz-nüma sadâ-yı hakikat, o nurânî teklif neydi?
Cümleniz okuyacaksınız. İlim cümlenize farz olmuş. Beşikten mezara kadar ilmi arayacaksınız. Her nerede ise gidip alacaksınız. Devr-i İslâma gelinceye kadar ilim, tahsil-i umûmî mağaraları içinde mahbus idi. O cevâhiri ka’r-ı zulmetinden saha-i vücuda çıkaran, âlem-i medeniyete bahşeden İslamiyettir ve müslümanlardır.
[Yaşasın İslamiyet… pek şiddetli ve birkaç dakika devam eden sürekli alkışlar]
Tahsil-i umumiye ettikleri hizmeti söyledim. Bu Türk ile Arabın refikliği, yoldaşlığı daha devam ediyor. Yayan yürüyerek dünyanın bir cihetinden diğer cihetine giden ilim neşreden Araplar idi. O Arapların getirdiği ilimleri okumak için medreseler inşa edenler Türklerdir. Araplar Çin’den kâğıd getirdiler, Avrupa’ya verdiler. Onlara rahleler yapan.Yine Türklerdir. [Yaşasın Araplar ve Türkler… alkışlar]
Arap, Türk…onlar büyük isimlerdir. Beyinlerinde de iki büyük işçi olacaklarına hiç şüphem yoktur. [Alkışlar…. ]
Bu söylediklerinden hoşnut olduğumuzu görüyorum.
Fakat şimdi maatteessüf söylemeye mecbur olduğumu bazı şeyler hoşa gitmeyecektir. Müslümanlar o kadar nuranî almış oldukları o emri lüzumu derecesinde ifa etmediler. Çalıştılar, ulumu ilerlettilerse de vazifemiz olduğu dereceye getirmeyi Avrupa’ya bıraktılar. Onlar bizim kaidelerinimizi tamamen tatbik ettiler ve bu sâyede şimdi bizi taht-ı esârete aldılar. Biz çalışırız, hammallık ederiz, onlar rahat ederler. Bizden kırk paraya aldıkları her şeyi hüner ve sanat sayesinde kırk kuruşa yine bize satıyorlar. Biz de insanız, onlar da insan. Biz de geçiniriz, onlar da geçinir. Ama aradaki farkı siz takdir edin. [sükût-ı hazin…]
[Meclisin evvelki neş’e ve şetareti şimdi derin bir ye’se munkalib olmuştu. Mazisi bütün şan ve şereften ibaret bir kavmin böyle acı hakikatler karşısında müteessir olmaması kâbil değildi. Bizim hâlimizden hiç bahsetmeye gelmez. Biz müslümanlar böyle ecdadımızın mehasinini tâdât ile mecd ve şeref hülyaları içinde imrâr-ı hayat ederiz. Fakat hakikat daima böyle acı hitaplarla bizi hazin sükûtlara, derin yeislere düçâr edecektir. Bir zamanlar bütün cihan-ı medeniyete marifet ve san’at neşreden o kavmin ahfâdı bugün her şeyden mahrûm olursa bu hitaplar karşısında lâl ü ebkem, vakfe-gîr-i elem kalmaz mı?
Bu kangren olmuşceriha üzerinde neşterini yürütmek iyi olamayacağını hemen takdir eden tabib-i dekayık-bîn burada kesmek mecburiyetiyetini hisseti. Beş dakika istirahat talebiyle çekildi. Biraz sonra yine o sevimli çehre bütün enzârı bir noktaya toplamıştı.]
Hazerât! Demincek demiştim ki eski zamanlarda kadınların okuması tahrim edilmişti. Eski Yunan’da yalnız kız çocuklara mahsus mektepler var imiş. Eski zamada mektepte kızları okutmak veya kıza lâzım olan yolu göstermek ibtida İran’da görülmüş. Bunun İran’ın şerefine aid bir şey olduğunda hiç şüphe yoktur.
Sonra bu mektepler hakkında efkâr ve nazar değişmiş ve böyle pek çok asırlar geçmiştir. Fakat her hangi milletin ruhunda bir hâl var ise inkilâbât-ı asır ile o unutulsa da yine bir gün bir alâmeti zuhur edecektir. Çünkü ruhtur. Geçen asrın ibtidaî rubunda ma’lumumuzdur ki İran’da yeni bir mezhep çıkmıştır. Bunun neden ibaret olduğunu bahsetmek programımıza dahil değildir. Fakat şu hareket içerisinde nazar-ı dikkate alınacak bir şey var. Bu da o hareket-i akliye, ruhiye, mezhebiye…. Her ne desek bir derece caizdir. İçinden bir kız zuhur etti. Ekseriniz işitmiştir. Bu “Hırretü’l-ayn” denen civan kız kadınların tahsilini tabiî görerek bu hususda teşebbüsatta bulunduğu için kurban gitti.
Bu “Hırretü’l-ayn) zannederim eski İran’ın ufacık bir timsali–i ruhudur. İran dince kardaşımızdır. Arada revabıt vardır. Çünkü bir kere şarklıdır, sonra ekserisi Türktür. Demincek ne dedimse İran’a da aittir.

Burada şarkdan geçelim; gelelim vaktiyle şakirdimiz, bugün muallimimiz alan o müterakki Avrupa’ya: tahsil-i umûmî ve mektep teşkîline inkilâb-ı kebir bâis oldu diye ortaya atılan fikir bir dereceye kadar doğrudur demişler. Vakıa Avrupa’da tahsil-i umumî Fransa inkılâbından sonra başlamıştır. O inkılabla ilân olundu ki müsâvat, hürriyet cümle için câridir. O zamanda tabiî tahsilde cümlenin hakkı oldu. Ondan sonra Avrupa okumaya ve semerâtını iktitâfa başladı.Tafsilâta girişecek olsak sadedden çıkarız. Onun için muhtasar olarak yalnız Avrupa mekteplerinin ibtidailerinden bahsedelim.
7 den 14 senelerine kadar çocuklara mahsus çocuk bahçeleri filanlar var. Fakat bunlardan da bahsetmeyeceğiz. Çünkü bunların tatbiki bizim için şimdi mümkün değildir. Onun için bugün şarkda taklidi mümkün olanlardan bahsetmek isterim.
Avrupa mektepleri (Köy mektepi) ve (Şehir mektebi) olarak iki büyük kısma münkasımdır. Ondan da maadâ o mekteb–i ibtidâîler proğram ve derecât itibariyle üç kısımdır.
1 – Adî ibtidâi mektepler
2 – Mutavassıt ibtidaî mektepler
3 – Bir de âli ibtidaî mektepler var ki programı, okuyan şakirdi mükemmel, münevver, malumatlı çıkarmaktır. Fakat onlar çok pahâlıdır. Onları tatbik pek güç. Onun için tafsilata lüzum görmem. Bahsedeceğim âdi köy mektepleridir. Bunların programı her yerde bir değildir. Birbirinden farklıdır. Fransa’ da bir türlü Almanya’da bir türlü İngiltere’de bir türlü. Bunlardan da vazgeçerek umumî hâllerini söyleyeceğim.
Umumî proğramları din ve mezheplerini öğrenmek hisabı akıl kaymamak için mümkün derecede mükemmel bilmek, millî tarihlerini, muhtasar tarih–i umûmi, millî coğrafyaları, muhtasar umûmî coğrafya, her sene tedrici bir sürette ulûm–ı tabiîyeden bir parça lâzım gelen mâlûmat.
Avrupa mekteb–i ibdtidaîyesinden proğramında münderic dersleri okuyarak ihmal edip çıkan delikanlı okumaya heves ile her okuduğunu anlamaya bir istidat peydâ etmiştir. Çıktıktan sonra istifâdesine aid ne görse bir cihete çalışır.
Bir hâl daha var. Her nekadar maksat temin–i matlab ve tenvir–i efkâr ise de dünyalıkça da güzel efkâr nazar–ı dikkate alınmış, binaenaleyh sanatlarda gösterilir.
Öylece bir cihetten efkâr–ı medeniyeye hizmet ederler, diğer cihetten ahval–i ictimâiye ve iktisâdiyeye medar olurlar. Fakat mektepleri bu hâle getirmek için büyük bir ikdam ve uzunca bir devam ister.
Bu husustaki terakkiyatın Avrupa’da ne derece olduğunu açık açık göstermek için bir miktar mâlumat– ı istatiskiye vermek lâzım. Bilirim Bu da sizin zihninizi yoracak ve zapt edilmesi müşkil olacak. Fakat tafsil etmeyerek en mühim aksamı arz edeceğim. İstatislikler en sahih bir malumattır ve farkı nisbeti pek açık gösterir. Bugün bir fen hâline giren istatistik malumatına her zaman ve herşeyde ihtiyaç vardır. Bunun için bunları söylemek mecburiyetinde bulunuyorum. Hem Avrupa’nın on sene evvelki istatistiklerini söyleyeceğim. Avrupa’ nın daha o zaman ki hâliyle bizim hâl–i hazırımız arasındaki farkı anlamak için. Hâlbuki bu son on sene zarfında terakkiyatı yakında neşrolunacak istatistiklerinden tedkik ederek gördüğünüz zaman büsbütün hayret edeceksiniz.
Benim elime hemen bu geçtiği için bir kaç rakamı kaydettim. Nazar–ı intibahı açmak için bu da kâfidir.
Nüfus–ı UmumiyeKöy ve Şehirde Mikdar-ı MektepMikdar-ı TalebeMaarif TahsisatıKaç Nüfusa Bir MektepSenelik Maaş-ı Muallim
İngiltere:40,000,00040,0007,500,00013,000,000975100-120 lira
Almanya57,000,00057,0008,000,00016,000,00090060-80 lira
Macar[istan]16,000,00017,0002,300,0001,200,00082030-40 lira
Finlandiya2,500,0003,00057,000300,00083340-50 lira
Romanya6,000,0003,800250,000–79530-40 lira
Bulgaristan3,500,0004,000280,000150,00076250-60 lira
Bunlardan İngiltere ve Almanya birinci derecede, Macar ikinci derecede ötekiler de küçük devletlerin bütçeleridir.
Şimdi Memâlik–i Osmâniye mekteplerinden söz söylemek lâzım. Fakat teessüf ederim aradım, mekâtib–i ibdidâîyeye dair malumat–ı lâzime ne Avrupa mecmualarında bulabildim ne de bizim maarif salnamesinde. Bunun için bu hususda size kati malumat veremeyeceğim ve zaten bu hususta sizin malûmatınız benden daha ziyadedir.
Şimdi Memâlik–i Osmaniyede Mekteb –az mı çok mu her ne ise gerek çokluk, itibariyle ve gerek program itibariyle Avrupa’ya nisbetle mektep peyda etmek için ne lâzımdır. hesap edelim. Ne kadar lâzım ise mevcut olanlarını tenzil edelim. Bakisini vücuda getirelim. Avrupa’nın bugünkü derecesine birden bire varamayız. Yalnız ona doğru yürüyelim de şimdiki ahvâlimize göze ıslah ve teksir–i mekâtip edelim ve–tahsil–i umûmiyi yoluna koymağı düşünelim. Bunun için ne tedabir lazımsa îfâ edelim.
Memâlik–i İslâmiyede ne kadar nüfus olduğunu bilemem. Akvam–ı gayr–ı müslimenin mektepleri mükemmel olduğundan onlardan bahsetmeyerek tahminen akvam-ı müslimeyi yirmi milyon addedelim. Belki ziyadedir. Avrupa’da olduğu gibi yediyüz sekizyüz âdeme bir mektep çok görelim. Bin nüfusa bir mektep isabet ettirelim. Bu hâlde yirmibin mekteb–i ibdidâi lâzım.
Bakalım, iyice teftiş ve tedkik edelim. Güzelce anlayalım. Eğer meselâ 15.000 mektep varsa beşbin zammedelim. Eğer üçbin varsa 17 bin zammedelim.
Maaşlara gelince, İngilizler gibi altıyüz lira vermeyelim. Hocalarımızı ehl–i kanaat addedelim, ellerini öpelim, rica edelim, az para ile bizi okutsunlar. Herhâlde bir muallim lâakal 36 lira almadıkça okutamaz. Bunu da tahmin edelim. 36 liradan 20 bin için 720 bin lira lâzım. En ekalli dörtbin talebesi bulunan muallimler lâzım. Her hazırlıklı muallimler olmalı. [Alkışlar]
Sonra ikişer yüz talebe 20 darülmuallimin lâzım. Her bir darülmuallimin için vasatî olarak hesap edelim. 1500 lira sarfiyat lâzım ki yirmisi için 30 bin lira lâzım.
Mektepleri açtık, muallimleri tayin ettik, şimdi kitap lâzım. Her mektebe bir kütüphane lâzım ara sıra talebe kütüphanelerdeki şeyleri okurlar, bunun için her mektebin büyük, küçük bir kütüphanesi olmalı. İşte bunlar tertip okunduktan sonra mekteplere nezaret lâzım. Bunların harcırahları da var. İşte bütün bunların yükünün bir milyon liraya baliğ olur. Çok para fakat hiç ürkmeyiniz. Hem çokdur, hem değildir. Tekrar ederim ürkmeyiniz. Çünkü size Rusya müslümanlarını misal getireceğim. Onlarda bir çok noktalardan size benzerler. Bir kere akçesizdirler, geride kalmışlardır. Bunların tecrübesini size arz edeyim:
O vakit bir milyon lira çok görünmeyecek. Buhara, Hive Hanlığı ayrılınca Rusya’nın taht–ı idaresinde17 milyon müslüman kaldı. Bu 17 milyon müslümanın istatistik ile kaydolunan mekâtibi oradaki idare–i ruhaniyemize tâbidir. Mektep, cami, medrese hep idare–i ruhaniye tarafından kaydolunmuştur. 5640 mektep mevcuttur. Asya–i vusta idare-i ruhaniyeye tâbi değildir. Orada tahminen laakal dörtbin mektep vardır. Cümlesi 9600–10.000 kadardır. [Kız mektepleri bundan hariçtir. Volga nehri boyunda ıslah edilmiş üçyüz kız mektebi vardır. Kırım ‘da da islah edilmiş iki üç mektep var. Volga’da üçyüz mekteple iftihar ederim.] Kız mekteplerini hesaba idhâl etmiyorum, bahis sade olsun diye. Bu mekteplerde 650 bin erkek okuyorlar. 9600 mektebin üçbini ıslah edilmiştir. Bakisi eski usül üzere idare olunur.. Onlar işte evvela bir müddet elifbayı görür, sonra amme cüzlerini, sonra da Kur’an–ı Şerifi de bir iki sene okur. İşte bu kadar. Yazı yok, ilmihâl yok, hesap yok, eski usul ve mektepler budur. O, üçbin ıslah edilmiş mektepler, Onlar ötekilere nispetle çok yukarıda; proğramları : Türkçe, fakat sade okunup yazmak, ilmihâl, hesap, hesapdan amal–i erbaa ve mualimin iktidarı var ise biraz daha ilerisi. Sonra muhtasar umumî coğrafya, muhtasar tarih–i umumî, ayrıca tarih–i İslam, ilm–i iktisad ve ilm–i eşya ve ulûm –ı tabiadan biraz malumat.
Müddet–i tahsil iki yıl. Azıcık malumatı olan muallim, iki senede talebeyi çıkarır. Usulsuz olursa üç sene devam eder.
Şimdi gelelim mekteplerin sarfiyatına: Ne ile bunlar idare olunur? Üçbin ıslah edilmiş mektep180 bin lira ile idare okunur. Ama bu hazineden değil, belki vaıif olarak, şakır şakır milletin ceb–i hamiyetinden çıkıyor. [Alkışlar… Yaşasın Rusya müslümanları…] Baki kalan 6100 mektep için 210 bin lira sarf olunur. Mecmuu 390 bin lira eder. Öte beri masraflarlar dahil olursa şüphesiz 350 , belki 400 bin lira vermektedir. Ve bunun da hiç kimse tarafından ağırlığı duyulmamaktadır. [Alkışlar] Lâkin 1750 nüfusuna bir mektep isabet eder. Demek ne lâzım? Evvela 15 bin mektep olacak, şu hâlde beş altı bin mektebe daha ihtiyacımız var. Muallimlere isabet eden maaş yeni usul 40, eski 25 lira kadardır.
Şimdi mekâtib–i ibdidâiyeyi Memalik –i Osmaniyede çoğaltmak ve programlarını ıslah için lâzım olan bir milyon liradan bahsedeceğiz. Müsaade ederseniz beş dakika daha istirahat edelim.
Şimdi rüfeka ile görüşüldü. Bir zattan aldığım malumâta göre Memâlik–i Osmaniyede 40-42 bin mektep–i ibdidîi mevcut imiş. Çok şükür. Çok memnun oldum. Diğer bir malumata göre de mevcut mekteplerin adedi kırkbinden çok aşağı imiş Bu iki malumatın her ikisi de doğrudur. 42 bin mektep var. deniyor, evet olabilir, fakat zannederim maatteessüf isimleri mevcut Hakikaten mektep namına şayan olanları varsa, herhâlde 42 bin mevcut ise iş biraz sadeleşir. Hiç yoktan bina etmek başkadır, usulsüz ve fakat mevcut mektepleri ıslah yine başkadır.
Mevcut olduğu takdirde en ziyade dikkat edeceğimiz nokta , onların noksanını ikmal etmektir. Eminim ki binaları da biraz tamir ister. Çünkü hayvanlar gibi ahırlar içinde toplanıp okutmak şanımıza ve hatta imanımıza elvermez. Herhâlde çok ise de ıslahı için o dediğim milyon ve belki daha ziyadesi lâzım olacak. İster hükümet marifetiyle cem ve sarf olursun, ister millet vasıtasıyla. Verecek yine millettir. İnkâr olunmaz, fakiriz. Kârımız, kesbimiz azdır. Binaenaleyh her beş paramız bir kıymeti haizdir. Bu hâlde o (bir) kuruşu severek verdirmek için muallimlerin harekât ve tedrisatında faide görülmeli.
Üçbin mektebi ıslah ederek ikiyüzbin lirayı kendi kendiliklerinden tedârik esbabına bakalım. Eski usul mekteplerin çocukları beşbuçuk, altı, yedi onüç yaşına kadar gel git ömür zayi eder; geçirirler. Eski mekteplerde yedi sekiz senede istihsal olunamayan malumatı yeni mekteplerde iki, nihayet üç senede kesbettiler. Bunu görünce ahâli verince verdiler. Yeni mekteplerde kaidedir: Her bir çocuk haftada bir ruple verir. Haftada yirmi para veren ahâli haftada dört beş kuruşnasıl verebildi? Semere gördüğü için. Bu terakki ne sayesinde oldu? Bir derece programın ıslahı ve elifbanın az vakkitte elde edilmesi sayesinde ki, bendeleri onu tertip etmiştim. Daha âlâ elifbalar mevcuttur. Bu babda iki türlü usul istimal okunur.
1 – Tedricî, 2 – Savfî
Tedricî demekten maksad, elifbanın hepsi harakesi mütebeddiye birden gösterilmemek. Çocuğa evvela üç harf gösterilir: elif–be–te. Bununla yazmak ve okumak ameliyatına başlanır. Bu üç harf birkaç türlü okunur. Mesela: bat, tab, baba, bat, eb, et, tata,…Cümlenize pek aşikârdır ki bir anda otuz kırk türlü hurufu zaptetmekten ise üç harfi zaptetmek elbette daha kolaydır.
Üç harf ile yazıp okumak sanatına giren çocuk bir kaleyi fethetmişgibi sevinir. Vakıa da öyle olur. Çoçuklar bir kere lezzet aldı mı sonra bizden evvel koşarlar.
Bu üç harfi belleyince sonra bir harf daha zammolunur. Bunu da zapteder. Çocuk böyle bir şey öğrenmeye başlayınca akşam sevine sevine pederine koşar, böyle tedricen elifba gösterilir. Kırkbeşgün içinde ikmal edilir. Tamam olduğu gün çocuklar kaba Türkçe yazarlar. okurlar. Bu kırkbeşgün usulsüz bir talim ile olursa elli altmış güne varır. Bu işte tetricen elifbayı göstermekten hasıl olan bir muvaffakiyet.
İkincisi ise usul–i savtiyedir. Şimdiki buradaki usulüne göre hoca efendi diyor:
– Bu “elif”… çocuk da “elif.”..
Hoca efendi: Bu “be” ..çocuk da “be”…– Oku bakalım şimdi!
– “Elif be”…
– Hayır öyle değil “âb”
Çocuk şaşar kalır. Ne münasebet? “Elif “ile “be” bir yere bittabiî gelince “elifbe” olur. Neden “âb” olsun?
Çocuk bu hususta pek haklı. “Elif” [ | “e”] insanın ağzından çıkan savtın biridir. Hakeza ” :be” de öyle. “Elif”in “e”, ” “nin de sâkin olarak “be” olduğu gösterilirse, sonra ikisi bir yere gelince çocuk “elifbe” diye okumaz. Çünkü “elif” ne demektir, bilmez o. Onun bildiği ” :e”dir. Sonra (“be”) de bilmez. Belki sâkin olarak (be) sedâsını yalnız bilir. Şu hâlde yan yana gelince “âb” der. Kezalik () te’yi (“te”) olarak işitmemiştir. Belki ” ât” ın nihayetindeki gibi sâkin olarak “te” bilir. Yalnız o savtı bellemiştir. Binaenaleyh ” ” ile ” ” yan yana gelince “at” okur da “elif-te” okumaz. İşte böyle yalnız melekesi ve kulağı ile okur, yazar. Hıfzı ağırlaştırmaya hacet kalmaz Bu, bittecrübe görülmüştür. Yeni usulde olan mekteplerde muvaffakiyeti göre göre az zamanda mektepler 10. bin kilometre yeri geçip gitti. Hep bu usülün suhületi sayesinde. Ve öyle görülüyor ki on beş sene zarfında dokuz on bin mektebin umumu böyle olacak.
İşte bu tecrübeye arka vererek ekser Memalik–i Osmaniye’de mektep işine ve idaresine tamamen aşina olanlar önayak olursa bir sene içinde ne kadar mektep varsa cümlesi ıslah edilecektir.
Muallim yetiştirmek için kolay var. Rusya muallimlerinin cümlesi bir mektebden neş’et etti. Bir muallimin geldi:
–Bilâ ücret öğretilecek dedin, fakat yalnız şu şartla ki öğrendikten sonra fi-sebilillah iki muallimi öğreteceksin ve ona da ayniyle bu tavsiyede bulunacaksın. Böylece birbirinden öğrenerek bir muallim iki oldu; iki dört oldu, dört sekiz oldu ve Türkistan’a kadar sirayet etti. [Alkışlar]
Bu uzunca söylediklerimi kısaltayım: Eğer millet görse ki mektep bir şey öğretiyor, mektep çocuğun vaktini zayi etmiyor. O vakit para kaygısı, kasaveti hiç olmaz. Bir milyon büyük paradır. Yirmi milyon ahâli, istatistik kavaidine göre dört milyon aile demektir. Bir milyon lirayı dört milyon ocağa taksim edin. Bu taksim acaip bir hesap gösterir. Bir milyon lira yüz milyon kuruş eder. 40 milyon ocağa taksim edince 25 kuruş düşer. Yevmî 2 buçuk para eder. Rumeli’de olsun, Anadolu’da olsun hiç bir adam tasavvur olunabilir mi ki ikibuçuk parayı vermesin. Beş para ile iki milyon hasıl lira olur.
Bizler ki okur, yazar milletin sayesinde yaşıyoruz; bizlerin borcumuzdur onlara bildirmek, onları müstefid etmek Bizde o amelî ve umumî himmet olursa millet o beş parayı, on parayı her zaman seve seve verecektir. [Alkışlar]

Bahsin nihayetine gelindi. Benim pek kavi itikadım vardır. Eğer teşşebüs edersek, cidden arzu edersek ve kendi bilmediğimizi ehlinden istişâre etmeğe tenezzül edersek bizim mekteplerimizi pek az zamanda ıslah edilecektir.
Sözümden anlaşılmasın ki maarif nezareti var da bir işe yaramaz. Hâşâ, fakat bunu da her vakit doğrudan doğruya gözüne bakaraktan, gözünü yummayaraktan derim ki: İngilizler gibi, Almanlar gibi mektep ve tahsilin ehli değiliz. Kendi tasavvurumuzla iş görmeye muvaffak olamayacağız. Onların üç yüz senede yaptığını biz, beş on satırla üç beş günde yapamayız. Oradan ne alırsak vakit kaybetmeyerek alalım. Böyle olursa bilcümle mekâtib–i islamiye Avrupa derecesine gelmek yoluna girecektir.
Artık hazerât! Kaba kaba laflarımızla sizi taciz ettim. Fakat dilimi dinlemeyiniz, gönlümden çıkan sadaya bakınız. [Şiddetli ve uzun alkışlarla saat üç buçukta meclis nihayet bulundu]
*) Alındığı yer: Kardaş Edebiyatlar, Ekim-Aralık, 1995, Sayı: 33, s. 12-22). (Bu Konferansın aslı Sırat-ı Müstakim dergisinde yayınlanmıştır. Konferansı dinleyen Eşref Edip Bey, İsmail Gaspıralı Bey’in konuşmasını yazıya geçirmiş ve Sırat-ı Müstakim’de yayınlamıştır. Oradaki metin Arap harflerinden çevrilerek, yeniden Kardaş Edebiyatlar’da yeniden yayınlanmıştır.
İsmail Gaspıralı, Konferans, Sırat-ı Müstakim, (I. Kısım), 19 Recep 1327 / 192C Sayı: 48, s. 345-346; (II. Kısım), (“Konferans: Tedrisat-ı Umumiye Hakkında” ismiyle) 26 Recep 1327 / 192C Sayı: 49, s. 359-364)
Ismail Gaspirali (1851-1914)
By Inci Bowman
Gaspirali remains a towering figure not only in the history of Crimean Tatars but also in the rise of Islamic modernist movement in the Russian Empire. His early realization that all was not well with the Turkic and Islamic people living in Russia led him to undertake a program of action in the areas of education, language and social reform, and politics. He devised a new method of teaching children how to read effectively in their mother tongue and introduced curricular reforms. Through the newspaper he founded, Terjüman / Perevodchik (1883-1918) and other publications, he called for unity and solidarity among the Turkic people, as expressed in his well-known motto, “Unity in language, thought, and action.” Following the 1905 Revolution in Russia, Gaspirali participated actively in all the Turkic congresses and was one of the founders of the Union of Muslims (Ittifak-i Müslümanlar) in 1907. Believing that better education of women was a key to bringing the Islamic society into the mainstream of modern life, Gaspirali remained a supporter of women’s rights. He initiated a new journal for women, Alem-i Nisvan (World of Women), edited by his daughter Sefika, as well as a publication for children, Alem-i Sibyan. In his later years, he turned his attention to organizing an all-Muslim congress, with the ultimate aim of introducing social and religious reforms in the Islamic world, and increasingly got interested in discussions of Turkist issues. A clever and patient man, Gaspirali tried to steer a careful path in order not to anger his opponents (the Russian authorities and the Islamic establishment), and his influence on the nationalist awakening among the Turkic people and the implementation of educational reforms was profound.
The Life of Ismail Gaspirali
•1851- Born on 8 March in the village of Avci near Bahçesaray (Bakhchisarai), Crimea. Also known as Ismail Bey Gaspirali, Ismail Bey Gasprinskii or Gasprinsky. His last name was derived from Gaspira (or Gaspra), a town between Yalta and Alupka, where his father Mustafa was born. The family moved to Bahçesaray in 1854, where he received his early education. Later studied at the Gymnasium in Akmescit (Simferopol).
•1865-67- Attended the Military Academy in Moscow, where he became exposed to the ideas of Russian nationalism and Pan-slavism. Reacting to the anti-Turkish sentiments around him, he decided to leave for Ottoman Turkey to join the Turkish forces trying to put down a Greek rebellion on the Island of Crete. But he was arrested by the Russian police for attempting to leave the country without a passport and returned to his family in Bahçesaray.
•1868- Became an instructor of the Russian language at the Zincirli Medrese (a traditional Muslim school) in Bahçesaray.
•1869- Moved to Yalta to teach Russian at a Tatar school in Dereköy.
•1871- Returned to Zincirli Medrese, but had to leave on account of his criticism of the traditional methods of education and his views on the needed reforms in schools.
•1872- Left for Paris to study the French language, where he worked for the Russian author Ivan Turgeniev and was engaged in translation work. Later, he published his observations and impressions of the European civilization in Turkish, Avrupa Medeniyetine bir Nazari Muvazene (Istanbul, 1885).
•1874- Arrived in Istanbul, where he applied for admission to the War College. After waiting for a year and doing some travelling in Anatolia, his application was turned down, and he left Istanbul for Crimea.
•1878- Elected Mayor of Bahçesaray, in which position he served until 1882. Some of his reform-oriented proposals such as establishing a hospital and teaching the adults how to read were turned down because of the shortage of funds.
•1881- Published Russkoe musul’manstvo in a series of six articles in Tavrida, an Akmescit (Simferopol) newspaper. In this early work, written primarily for the Russian audience, Gaspirali defended the view that it would be in the interest of the state to support educational and social reforms for the Muslim people living in Russia. While trying to get permission to publish a newspaper from the Russian government, he began issuing one or two-page, informative brochures on subjects concerning the Crimean Tatars.
•1882- Married Zühre Hanim, daughter of a wealthy Tatar family from Kazan. She was an educated woman and remained a source of constant support and encouragement. Her dowry helped cover the initial expenses involved in the publication of Terjüman.
•1883- After trying for four years and making a number of trips to St. Petersburg, Gaspirali succeeded in getting permission to publish Terjüman / Perevodchik. The first issue went off the press in April, on the 100th anniversary of the annexation of the Crimea by Russia. Until 1905 it was published in Turkish (close to spoken Ottoman Turkish with Crimean Tatar words) and Russian.
•1884- With the assistance a local Crimean Tatar teacher, Gaspirali established the first school in Bahçesarary that operated according to the principles of his new method. In the next two decades, schools based on Gaspirali’s method continued to grow in popularity in Muslim communities throughout Russia, the number reaching about 5,000 by 1914.
•1885- Terjüman reached a circulation of 1,000. It would eventually be distributed over a wide area, including Ottoman Turkey, Caucasus, the Volga Region (Kazan, Ufa, and Orenburg), Central Asia, Siberia, Iran, and Egypt.
•1893- On the occasion of the 10th anniversary of Terjüman, Gaspirali gave a party and invited local and out-of-town guests. This was a clever move, for the occasion served as the first meeting of leaders from various Turkic/Muslim groups in Russia. Otherwise, it would have been impossible to convene such a meeting officially. Upon the invitation of the Emir of Bukhara, Gaspirali travelled to Bukhara with the hopes of establishing a school based on his new method but such a school did not open until 1908.
•1903- The 20th anniversary party of Terjüman, postponed because of the death of Gaspirali’s wife Zühre, was held in May and once again served as an unofficial meeting of various Turkic leaders.
•1905- The First Congress of the Union of Russian Muslims met on August 15 during the state fair in Nizhni Novgorod. Convened unofficially on a rented party boat, this historic meeting is also known as “The Congress on Water.” Gaspirali actively participated in subsequent meetings held locally in Bahçesaray and Akmescit to discuss whether the Crimean Tatars should join a Russian political party.
•1906- Once again, Gaspirali was active in the Second Congress which met unofficially in St. Petersburg in January and the Third Congress in August in Nizhni Novgorod. The delegates drew up a program to establish a political party, Union of Muslims (Ittifak-i Müslümanlar). He launched a series of new publications: Alem-i Nisvan (World of Women), Alem-i Sibyan (World of Children), and Ha Ha Ha (a journal of humor).
•1907- Hopes raised with the election of Muslim/Turkic delegates to the Second Russian State Duma diminished shortly, when an Imperial decree dismissed the Second Duma in June. Gaspirali turned his attention to organizing an all-Muslim congress and travelled to Cairo in October.
•1908- In March, he published a newspaper in Arabic in Cairo, but it failed to survive beyond three issues. In May, the 25th anniversary of Terjüman was celebrated not only in Bahçesaray, with the attendance of many representatives from various Turkic groups, but also in other Turkic communities elsewhere. The occasion was regarded as a national holiday by many. Believing that social, cultural, and religious reforms were needed in the Islamic world, Gaspirali made a number of trips to Istanbul and Cairo in the next several years to plan for a Muslim congress, but his plans did not materialize.
•1911- Gaspirali’s famous motto, “Unity in language, thought, and action,” began appearing as part of Terjüman’s masthead. He maintained close contact with the Turkist groups in Istanbul and submitted articles to Turkist publications such as Türk Yurdu, published by Yusuf Akçura, a relative of his by marriage. [Akçura’s classic paper, “Üç Tarz-i Siyaset” (Three Policies) is included here.]
•1912- Gaspirali travelled to India via Istanbul and Cairo to demonstrate the effectiveness of his new method of teaching. He was well received and the trip a great success.
•1914- In February, he attended a private meeting of Turkic leaders who met in St. Petersburg. Representatives from the Volga region, the Caucasus and Crimea discussed the viability of reviving the Union of Russian Muslims. Upon his return to Bahçesaray, Gaspirali’s health began to deteriorate and he was unable to go to the Fourth Congress that convened in St. Petersburg in June. He died on 11 September in Bahçesaray, and his funeral was attended by more than 6,000 people who had come from various parts of Russia and elsewhere to pay their last respects to the great man.
May 1998
Related Images and Documents
•A contemporary cartoon, depicting the opponents of Gaspirali. His new method and efforts to reform education are suppressed by a Russian director of schools and a traditional Muslim teacher. From: Mulla Nasreddin, No. 17, 1908.
•Masthead of Terjüman. Gaspirali’s motto, “Dilde, Fikirde, Iste Birlik” (Unity in language, thought, and action) is below the semi-circular calligraphy.
•The house where Gaspirali worked, Gasprinskova Street, Bahçesaray, Crimea. Currently, it is home to five Russian families, but there are plans to turn the house into a museum. See the Plaque below. Digital photograph by Inci Bowman.
•The plaque on Gaspirali’s house. The inscription in Russian and Crimean Tatar reads: “The great Crimean Tatar leader and publisher and editor of the newspaper Terjüman, Ismail Bey Gaspirali worked in this building from 1883 to 1914.” Digital photograph by Inci Bowman.
•A 1908 interview with Gaspirali, conducted by a writer from Tasvir-i Efkar, a Turkish newspaper. (In Turkish.)
•”Tercüman’in 115. Jübilesi” by Necip Hablemitoglu. The article written on the occasion of the 115th anniversary of Terjüman (which is this year, 1998) describes the previous anniversary celebrations. (In Turkish).
•”Gaspirali and Women’s Rights” by Brian Williams.
•Ismail Bey Gasprinskii’s Perevodchick/Tercuman: A Clarion of Modernism by E. J. Lazzerini.
Bibliography
Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2nd. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998. The following chapters relate to Gaspirali:
Chapter 2. “A Model Leader for Asia, Ismail Gaspirali” by Alan W. Fisher.
Chapter 3. “Ismail Bey Gasprinskii (Gaspirali): The Discourse of Modernism and the Russians” by Edward J. Lazzerini.
Chapter 7. “Documents about Forming a Modern Identity.”
This chapter includes three documents: 1. Translation of Gaspirali’s Russko-vostochnoe soglashenie (1896) by Edward J. Lazzerini; 2. “Isma’il bey hazratlari ila sohbat,” an interview with Gaspirali that appeared in Ayina, 27 September 1914, translated by Edward Allworth; 3. “Ismail Bey Gasprinski, 1851-1914,” a long obituary that appeared in four installments in Shura,1 November thru 15 December 1914, translated by Alan W. Fisher.
Bennigsen, Alexandre A. Ismail Bey Gasprinski (Gaspraly) and Origins of the Jadid Movement in Russia. Oxford: The Society for Central Asian Studies, 1985. (Reprint Series no. 6; includes the Russian text of Gaspirali’s Russkoe musul’manstvo, 1881.)
Devlet, Nadir. Ismail Bey Gaspirali (1851-1914). Ankara: Basbakanlik Basimevi, 1988.
Ekinci, Yusuf. Gaspirali Ismail. Ankara: Ocak Yayinlari, 1997.
Kirimer, Cafer Seydahmet. Gaspirali Ismail Bey. Istanbul, 1934
Kirimli, Hakan. National Movements and National Identity among the Crimean Tatars (1905-1916). Leiden: E. J. Brill, 1996.
Lazzerini, Edward James. Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914. Unpublished Ph.D. Dissertation. Seattle: University of Washington, 1973.
HAKKINDA YAZILANLAR
‘GASPIRALI DİLİ’
Beşir Ayvazoğlu
Zaman 13 Mart 2014
Düşüncelerini sonuna kadar, ısrarla savunan Gaspıralı, Tercüman’ı Türk-İslâm dünyasının hemen her yerinde okunan bir gazete hâline getirmeyi başarmıştı. Bu, hiç de küçümsenecek bir başarı değildi. 1905 bunalımından sonra Kazan, Kafkasya, Türkistan ve Kırım’da yayımlanan kırktan fazla gazete ve dergi­de, ayrıca çok sayıda hikâye ve romanda “Gaspıralı Dili” kullanıldı.
Geçen haftaki yazımda, 1774 yılında imzalanan Küçük Kaynarca Muahedesi’yle başlayan süreçte Kırım’ın nasıl kaybedildiğini ve Gaspıralı İsmail Bey’in dünyaya geldiği tarihte bu kadim yurdunun ne hâlde olduğunu kısaca anlatmıştım.
Tam yüz yıl önce (11 Eylül 1914) kaybettiğimiz Gaspıralı İsmail Bey, hiç şüphesiz, yakın tarihte Türk dünyasının yetiştirdiği büyük fikir ve aksiyon adamlarından biridir. Panislavizm’e karşı verdiği inanılmaz mücadeleyi mi anlatsam, Türk-İslâm dünyasını daldığı derin uykudan uyandırmak için İstanbul’dan Kahire’ye, Semerkant’tan Bombay’a çalmadığı kapı bırakmadığını mı?
Gaspıralı, medreselerde “usul-i cedid”i, yani okuma yazmanın daha kolay öğretilebildiği yeni metodu kabul ettirmek için de insanüstü bir gayret göstermiş ve numune mekteplerinin açılmasını sağlayarak büyük başarı kazanmıştı. 1904 yılına gelindiğinde, Rusya’daki numune mekteplerinin sayısı beş bin civarındaydı. Bu başarı, Gaspıralı’nın inanılmaz mücadele azminin ve takipçiliğinin bir sonucudur.
“Usûl-i cedid”, zamanla sadece yeni bir öğretim meto­du olmanın ötesine geçecek, Rus istilâsı altında, âdeta çağın dışına itile­rek karanlıkta bırakılan Türk kavimlerinin bilim ve kültür dâvâlarının da adı olacaktı.
Yeri gelmişken, Gaspıralı’nın gözü kapalı bir Avrupa hayranı olmadığını kaydetmekte fayda görüyorum. Bir Osmanlı zabiti olma hayalini gerçekleştirmek için tahsilini tamamlamak ve Fransızcayı esaslı bir şekilde öğrenmek için 1872 yılında Paris’e giden, hatta orada bir ara ünlü Rus romancısı Turgeniyef’in sekreterliğini yapan Gaspıralı, burada bizim Jön Türklerin aksine, hayatını çalışarak kazanmış, körü körüne hayranlığa kapılmaksızın Batı medeniyetini anlamak için bütün tecessüsünü seferber etmişti. Avrupa izlenimlerini anlattığı Avrupa Me­deniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (1887) isimli risalesinden, onun Batı medeniyetini gerçekten çok iyi tanıdığı ve bütün çelişkilerini gördüğü anlaşılmaktadır.
Gaspıralı, Paris’ten kendi memleketine değil, artık Türk zabiti olabileceğini ümit ederek İstanbul’a gelmiş, fakat çaldığı bü­tün kapılar yüzüne kapanmıştır. Çaresiz, Kırım’a dönen ve bir ara Bahçesaray belediye başkanlığı da yapan Gaspıralı, asıl misyonunu hiç unut­mamış, müracaatları defalarca reddedilmesine rağmen yılgınlığa kapılmayarak Rus hükümetinden sonunda bir gazete çıkarma iznini koparmıştı. Tabii Türkçe kısmı aynen Rusçaya da ter­cüme edilmek şartıyla… Rusça adı Perevotçik olan Tercüman-ı Ahval-i Zaman, ismini Şinasi’nin İstanbul’da çıkardığı gazeteden alıyordu.
Tercüman, Rusya’da çıkan ilk Türk gazetesi değildi, ama yaygınlığı ve oynadığı rol bakımından en önemlisiydi. 1903 yılına kadar haftalık, 1903-1912 arasında haftada bazen iki, bazen üç de­fa, Eylül 1912’den sonra da günlük olarak tam 33 yıl yaşadı ve 1916 yılında kapandı. Osmanlı ülkesinde de yakından takip edilen Tercüman, Kahire’den Kâşgar’a, Kazan’dan Hindistan’a kadar yayılmış, tesirleri de o derece güçlü olmuştu.
Küçük boyda dört sayfa olarak çıkmaya başlayan Tercü­man -ki yazıların Rusça tercümeleri de hesaba katıldığında iki sayfaya inmektedir- çok geçmeden, devrin şartlarına ve okuryazarlık oranına göre çok yüksek sayılabilecek tirajlara ulaşmıştır. Kafkasya, Kazan, Sibirya, Türkistan, Çin, hatta İran ve Mısır’da satılan Tercüman’ın bu büyük başarısı, Gaspıralı’nın sadece Rus­ya Türklerinin değil, bütün Müslümanların meseleleriyle yakın­dan ilgilenmesinin yanı sıra, “dil birliği” politikasının bir sonucu­dur.
Gaspıralı, aslında sadece dilde değil, Türk kültürünün bü­tün alanlarında topyekûn bir reform fikriyle ortaya çıkmıştı. Bu reformun temel prensibi ise, Tercüman gazetesinde, ismin hemen altında yer alan “dilde, fikirde, işde birlik”ti. Bu sloganla veciz bir şekilde özetlenen programın ana esasları kısaca şunlardı: Mek­tepleri Avrupaî metotlarla ıslah etmek; bütün Türk dünyası için müşterek bir yazı dili oluşturmak; kadınlara hürriyet; eğitim ve öğretim işlerinin yürütülebilmesi için hayır cemiyetlerinin kurul­ması.
Gaspıralı, “dilde birlik” idealinin gerçekleşmesi için, Türkçeden mümkün olduğu kadar yabancı kelime ve kaideleri çı­karmayı ve her şiveden pek kaba olmayan mahallî kelimeleri Osmanlı-Türk tasrifine uydurarak kullanmayı öngörüyordu. Ger­çekte nihaî hedefi İstanbul Türkçesiydi. Sonunda öyle bir dil ku­rulmalıydı ki, Türkistan steplerindeki Türk devecileriyle Dersaadet’teki ka­yıkçılar ve hamallar bile rahatça anlayabilsin.
Düşüncelerini sonuna kadar, ısrarla savunan Gaspıralı, Tercüman’ı Türk-İslâm dünyasının hemen her yerinde okunan bir gazete hâline getirmeyi başarmıştı. Bu, hiç de küçümsenecek bir başarı değildi. 1905 bunalımından sonra Kazan, Kafkasya, Türkistan ve Kırım’da yayımlanan kırktan fazla gazete ve dergi­de, ayrıca çok sayıda hikâye ve romanda “Gaspıralı Dili” kullanıldı.
Bana sorarsanız, “Gaspıralı Dili” hâlâ ulaşılabilecek bir idealdir.
HABER
‘Dilde, Fikirde, İşte Birlik’te Neredeyiz?’ Sempozyumu
QHA
8 Mayıs 2014
İstanbul Üniversitesi, Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi ile Türk Ocakları İstanbul Şubesi, 15-17 Ekim 2014 tarihleri arasında İstanbul’da ve 20-22 Kasım 2014’te Kırım’da Gaspıralı İsmail Bey’in Ölümünün 100. yılında “Dilde Fikirde İşte Birlik’te Neredeyiz?” adlı Uluslararası Sempozyum düzenleyecektir. Bu sempozyumu İstanbul Üniversitesi adına Edebiyat Fakültesi yürütmektedir. Bilindiği üzere Türk Dünyasının önemli şahsiyetlerinden bir olan Gaspıralı İsmail Bey’in ölümünün yüzüncü yılı olan 2014, Unesco tarafından da Anma Yılı ilan edilmiştir.
Sempozyumda, Gaspıralı İsmail Bey’in fikir ve hayatının yanı sıra geçmişten gelen bir perspektifle Türk ve İslam dünyasının bugünü tartışılacaktır. Ayrıca Kırım Türklerinden 25 öğrenci Haziran-Temmuz 2014 arasında Türkiye’de misafir edilecek, İstanbul Üniversitesi akademisyenlerince bu öğrencilere Türk kültürü, tarihi, edebiyatı üzerine seminerler verilecektir.
HABER
Gaspıralı Eskişehir’de anılacak
24 Haziran 2014
Türk dünyasının büyük düşünürü İsmail Gaspıralı, vefatını 100. yılı dolayısıyla Eskişehir’de gerçekleştirilecek “Gaspıralı İsmail Bey Sempozyumu” ile anılacak.
Gaspıralı’nın “Dilde, fikirde, iş’te birlik” düşüncesini bütün etkinliklerinin temel sloganı haline getiren Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı, Türk düşünürünü bütün yönleri ile ele almak üzere 25 Haziran’da iki oturumlu bir sempozyum gerçekleştirecek.
Sempozyumda, Gaspıralı’nın yetiştiği çevre, kişiliği, fikir adamlığı ve aksiyon adamlığı yanında İslamcılığı, Türkçülüğü, milliyetçiliği ve ele alınacak.
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Konferans Salonu’ndaki sempozyuma, Türkiye’den ve Türk dünyasından çok sayıda akademisyenin yanı sıra Gaspıralı’nın torunu Prof. Dr. Hulnara Seitvanieva’nın katılacağı bildirildi.HABER
UNESCO 2014 YILINI ‘GASPIRALI YILI’ İLAN ETTİ
Sondevir 13 Eylül 2014
ÜMMÜ GÜLSÜM SARIOĞLU – KUZEY HABER AJANSI
Kırım denilince hiç kuşkusuz akla ilk gelen isimlerden biri olan İsmail Gaspıralı’nın, “Dilde birlik, işte birlik, fikirde birlik” ülküsü Türk dünyası için büyük önem taşıyor. UNESCO, ölümünün 100. yıldönümü dolayısıyla 2014 yılını İsmal Gaspıralı yılı ilan etti.
“Millete hizmet etmek istiyorsan, elinden gelen işle başla…” Bu sözler Türk dünyasının büyük düşünürlerinden, gazeteci ve eğitimci İsmail Bey Gaspıralı’ya ait. Onu milleti için çalışmaya itense Çarlık Rusyası’nın bünyesindeki Müslüman Türk halkları üzerinde kurduğu baskıydı.
İsmail Bey Gaspıralı, 1851’de Kırım’ın Bahçesaray kenti yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu. Gaspıra köyünden Mustafa Ağa’nın oğlu olması dolayısıyla bu isimle anıldı. Soylu bir ailenin çocuğuydu. Kırım’daki Müslüman ahalinin aksine rahat bir hayatı vardı. Ancak o milletinin yaşadığı zorluklar karşısında duyarsız kalamadı.
MÜSLÜMANLARI BİRLEŞTİRMEK İSTEDİ
Eğitimini Rus okullarında sürdürdü, Moskova’daki askeri okulu bitirdi. Bu yıllarda dönemin Rus aydınlarından etkilendi. Ancak Slavların bir devlet halinde toplanma siyasetine karşı tepkiliydi. Müslüman nüfusun tek bir çatı altında birleştirilmesi düşüncesi idealiyle 1872’de İstanbul üzerinden Paris’e gitti.
Ünlü Rus yazar İvan Turgenyev’e asistanlık yaptığı Paris yıllarında Avrupa’daki “aydınlanma” akımına ilgi gösterdi. Osmanlı zabiti olmak için İstanbul’a döndü ama müracaatları kabul görmedi. İstanbul’da Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, Namık Kemal gibi birçok aydın ve yazarla tanıştı, onlarla arkadaşlık ilişkisi kurdu.
BELEDİYE BAŞKANLIĞI YAPTI
İsmail Bey Gaspıralı bir yıl sonra Kırım’a döndü. 1879’da doğduğu kent Bahçesaray’a belediye başkanı seçildi ve 4 yıl bu görevi yürüttü. Düşüncelerini 1883’de kurduğu “Tercüman” adlı gazete aracılığıyla tüm Türk dünyasına ulaştırdı. Gazete birçok Türk lehçesinde basılarak çok geniş bir coğrafyada yankı buldu.
Eğitime büyük önem veren Gaspıralı’nın amacı sade bir Osmanlı Türkçesini tüm Türk dünyasının ortak diline dönüştürmekti. İsmail Bey Gaspıralı bir yazısında şu ifadeleri kullanıyor:
“Geri kalmışlığımızın tek nedeni cehaletimizdir. Avrupa’da neyin icat edildiğine veya neler olduğuna dair hiçbir fikrimiz yok. Bu izolasyondan kurtulmak için bunları okuyabiliyor olmamız gerekirdi; Avrupa fikirlerini yine Avrupalı kaynaklardan öğrenmeliyiz. İlk ve ortaokullarımızın müfredatlarına bu dersleri koymalıyız ki, göz bebeklerimiz yani öğrencilerimiz bu fikirlere ulaşabilsin.”
KADINLAR İÇİN DERGİ ÇIKARDI
Eğitim reformunda kız öğrencilere ayrı bir önem veren Gaspıralı kadınlar için “Kadınlar Dünyası” adlı bir dergi de çıkardı. Gaspıralı aynı zamanda Rusya’daki İslam Birliği’nin kurucuları arasında yer aldı. 1907’de kurulan birlik, Rusya’daki Müslüman Türk aydınları bir araya getirdi. İsmail Bey Gaspıralı ilk Rus Müslüman kongresinin organizatörlerinden biri oldu.
Gaspıralı’nın ünlü, “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” şiarı ise Anadolu dâhil olmak üzere bölgedeki pek çok ulusal uyanış hareketini tetikledi. Onun düşünceleri, 1944’de sürgüne gönderilen Kırım Türkleri’nin vatana dönüş için verdiği demokratik mücadelenin temelini oluşturdu.
2014 GASPIRALI YILI İLAN EDİLDİ
İsmail Bey Gaspıralı’nın 35 yıl boyunca çıkardığı Tercüman Gazetesi’ni bastığı Bahçesaray’daki evi bugün müze olarak hizmet veriyor. 2014 yılı da ölümünün 100. yılı nedeniyle, Türkiye’nin teklifiyle UNESCO tarafından İsmail Gaspıralı Yılı ilan edildi.HABER
”Dilde Fikirde İşte Birlikte Neredeyiz” Sempozyumu
İSTANBUL (QHA) – İsmail Bey Gaspıralı’nın ölümünün 100. Yıldönümü dolayısıyla 15 – 17 Ekim tarihleri arasında İstanbul Üniversitesi Cemil Bilsel Konferans Salonu’nda “Dilde Fikirde İşte Birlikte Neredeyiz” Sempozyumu yapıldı.
İstanbul Üniversitesi, Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi ve Türk Ocakları İstanbul Şubesinin organizasyonu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı, Fatih Belediye Başkanlığı ve UNESCO Türkiye Milli Komisyonu desteğiyle düzenlenen sempozyumun programı şöyle:
15 Ekim 2014 (Çarşamba)
Açılış:İstanbul Üniversitesi Cemil Bilsel Konferans Salonu/10:00-12:00
Konuşmacılar
Türk Ocakları İstanbul Şube Başkanı Dr. Cezmi BAYRAM
Kırım-Tatar ve Türk Filoloji Fakültesi Dekanı Doç. Dr. Bekir MAMUTOV
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mustafa ÖZKAN
İstanbul Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Yunus SÖYLET
Protokol Konuşmaları
Öğle Yemeği:12:00-14:00
OTURUMLAR
15Ekim 2014 (Çarşamba)
I. OTURUM (15Ekim 2014)
SALON I: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KURUL ODASI
SAAT: 14:00-15:30
Oturum Başkanı:Prof. Dr. Cezmi Eraslan
14:00-14:20 Prof. Dr. Kazım Yetiş (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’yı Dilde, Düşüncede, İşte Birlik Fikrine Getiren Şartlar ve İhtiyaçlar
14:20-14:40 Prof. Dr. Tahsin Görgün (Türkiye)
21 Yüzyılda Bir Türk Dünyasından Bahsetmek (Geçen Yüzyıl İçinde Türk Dünyası
Nereden Nereye Geldi?)
14:40-15:00 Prof. Dr. Ali Osman Gündoğan (Türkiye)
Türk Düşüncesi İçin Bir Zemin: Dilde Fikirde İşte Birlik
15:00-15:20 Doç. Dr. Süleyman Dönmez (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’nın ‘Dilde, Fikirde, İşte Birlik’ İdeali ve Türk Devlet Felsefesi
Müzakere:15:20-15:30
Çay Arası:15:30-15:40
SALON II: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KÜTÜPHANESİ
SAAT:14:00-15:30
Oturum Başkanı:Prof. Dr. Zeynep Tarım Ertuğ
14:00-14:20 Prof. Dr. Yücel Öztürk (Türkiye)
Kırım Hanlığı ve Osmanlı Kuzey Siyaseti
14:20-14:40Doç. Dr. Nuri Kavak (Türkiye)
Kırım Tatarları’nda Gündelik Hayat (XVII-XVIII. Yüzyıl)
14:40-15:00Kemal Gurulkan (Türkiye)
Kırım Tatar Muhtar Cumhuriyeti’nin Osmanlı Devlet Adamları ile yazışmaları
15:00-15:20Doç. Dr. Kemal Özcan (Türkiye)
XX. Asırda Kırım Türklerinin Dramı
Müzakere:15:20-15:30
Çay Arası:15:30-15:40
II. OTURUM (15Ekim 2014)
SALON I: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KURUL ODASI
SAAT:15:40-17:10
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Mualla Uydu Yücel
15:40-16:00 Prof. Dr. Halil Bal (Türkiye)
Gaspıralı İsmail Bey’in Türk Dünyasını Uyandırma Çabaları
16:00-16:20 Prof. Dr. Şuayip Karakaş (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’nın Türkistan’daki Tesirleri
16:20-16:40 Doç. Dr. Marufjon Yuldashev (Türkiye)
İsmail Gaspıralı ve Türkistan Aydınları
16:40-17:00Doç. Dr. İsmail Türkoğlu (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’nın Çağdaş Diğer Türk-Tatar Aydınlarıyla İlişkileri
Müzakere:17:00-17:10
SALON II: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KÜTÜPHANESİ
SAAT:15:40-17:10
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Ahmet Taşağıl
15:40-16:00 Prof. Dr. Abdülkadir İlgen
Gaspıralı’nın İzinde Türk Dünyasını Yeniden Düşünmek
16:00-16:20 Doç. Dr. İbrahim Maraş (Türkiye)
Çağdaş Türk Düşüncesinde Medeniyet Tartışmaları ve İsmail Gaspıralı
16:20-16:40 Yrd. Doç. Dr. Vügar İmanbeyli (Türkiye)
Klasik Avrasyacı Anlayış ve İsmail Gaspıralı’nın Görüşleri
16:40-17:00 Dr. Zaynabidin Abdirashidov (Japonya)
İsmail Gaspıralı ve Türkistan’ın Yeni Tarihi Meselesi
Müzakere:17:00-17:10
Akşam Yemeği
16Ekim 2014 (Perşembe)
III. OTURUM (16Ekim 2014)
SALON II: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KÜTÜPHANESİ
SAAT:3A00-10:30
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Okan Yeşilot
3A00-3A20 Prof. Dr. Mehmet Saray (Türkiye)
Gaspıralı İsmail Bey’in Fikirlerini Gerçekleştirmek Hâlâ Mümkündür?
3A20-3A40 Prof. Dr. Abdullah Gündoğdu (Türkiye)
Gaspıralı’nın Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad Mecmuasındaki Yazıları Üzerine Bir İnceleme
3A40-10:00 Doç. Dr. Kutluk Kağan Sümer (Türkiye)
Ağır Yükle Uzun Yol: Kırım’da Cedidizmden Milli Harekete
10:00-10:20 Yrd. Doç. Dr. Hasan Demiroğlu (Türkiye)
Gaspıralı İsmail Bey’in İdil-Ural Türk Gazetelerindeki (1905-1914) Fikirlerinin Günümüze Yansımaları
Müzakere:10:20-10:30
Çay Arası:10:30-10:40
IV. OTURUM (16Ekim 2014)
SALON II: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KÜTÜPHANESİ
SAAT:10:40-11:50
Oturum Başkanı:Prof. Dr. Azmi Bilgin
10:40-11:00 Prof. Dr. Yavuz Akpınar (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’nın Tercüman’da Kullandığı Takma Adlar
11:00-11:20 Dr. Yılmaz Özkaya (Türkiye)
Tercüman Gazetesinden Azerbaycan Edebiyat Tarihine Dair Katkılar
11:20-11:40 Komila Topal (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’nın İngilizceye Aktarılan Roman ve Hikayeleri
Müzakere:11:40-11:50
Öğle Yemeği:12:00-13:30
V. OTURUM (16Ekim 2014)
SALON II: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KÜTÜPHANESİ
SAAT:13:30-15:00
Oturum Başkanı:Doç. Dr. Hatice Tören
13:30-13:50 Prof. Dr. Kamil Veli Nerimanoğlu (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’nın Nazariye ve Uygulama Açısından Türk Dünyasındaki Ortak Edebi Türk Dili Konseptinin İlmi, Tarihi, Politik, Sosyal Temelleri
13:50-14:10 Dr. Nazle Yayayeva (Kırım)
İsmail Gaspıralı’nın Milli Tahsilin İnkişafına Büyük Hissesi
14:10-14:30 Prof. Dr. Elman Guliyev (Azerbaycan)
İsmail Gaspıralı’nın Eserlerinde Kadın Konusu
14:30-14:50 Yrd. Doç. Dr. Selçuk Türkyılmaz (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’nın Kadınların Eğitimi Hakkında Görüşleri
Müzakere:14:50-15:00
Çay Arası:15:00-15:10
VI. OTURUM (16Ekim 2014)
SALON II: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KÜTÜPHANESİ
SAAT: 15:10-16:40
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Ali Şükrü Çoruk
15:10-15:30 Prof. Dr. DiliaraUsmanova (Tataristan)
İsmail Gaspıralı, Fatih Kerimi ve Sadri Maksudî’nin Avrupa Seyahatleri: Bir Karşılaştırmalı Analiz
15:30-15:50Yrd. Doç. Dr. Alper Alp (Türkiye)
İsmail Gaspıralı’nın İzinde Ceditçi Bir Aydın Olarak Sadri Maksudî
15:50-16:10 Arş. Gör. Leyla Kerimova (Azerbaycan)
Gaspıralı İsmail Bey’in Dilde Fikirde İşte Birlik İdeolojisinin Mehmet Akif Ersoy’un Eserlerine Etkisi
16:10-16:30 Arş. Gör. Ayten Abbasova (Azerbaycan)
İsmail Bey Gaspıralı’nın ‘Dilde Fikirde İşte Birlik’ Düşüncesinin Cengiz Dağcı Eserlerinde Tezahürleri
Müzakere:16:30-16:40
Akşam Yemeği
17 Ekim 2014 (Cuma)
VII. OTURUM (17 Ekim 2014)
SALON I: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KURUL ODASI
SAAT:3A00-10:30
Oturum Başkanı:Doç. Dr.Enfel Doğan
3A00-90:20 Doç. Dr. Alime Yayayeva (Kırım)
İsmail Gaspıralı’nın ‘Dar-ur Rahat Müslümanları’ ve ‘Frenkistan Mektupları’ Romanları
3A20-3A40 Doç. Dr. GülnaraAcimambetova (Kırım)
İsmail Gaspıralı’nın ‘Frenkistan Mektupları’ Romanının Dil Hususiyetleri
3A40-10:00 Doç. Dr. Leniyara Selimova (Kırım)
İsmail Gaspıralı’nın ‘Tonguç’ ve ‘Şafak’ Risaleleri Üzerine
10:00-10:20 Doç. Dr. Ranetta Gafarova (Kırım)
Tercüman Gazetesindeki Rusça Metinlerin Janr ve Tipleri
Müzakere:10:20-10:30
Çay Arası:10:30-10:40
SALON II: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KÜTÜPHANESİ
SAAT:3A00-10:30
Oturum Başkanı:Prof. Dr. Gülay Öğün Bezer
3A00-3A20 Prof. Dr. Alfina Sibgatullina (Rusya)
Kazan Tatar Edebiyatında İsmail Gaspıralı İmajı
3A20-3A40 Doç. Dr. Bahodir Karimov (Özbekistan)
Özbek Yazarlarının İsmail Gaspıralı’ya Adayarak Yazdıkları Eserler Hakkında
3A40-10:00 Doç. Dr. Gulnara Seitvanieva (Kırım)
Gaspıralı İsmail’in Neşirlerinde Mizahın Yeri ve Önemi (Ha-ha-ha Gazetesi Örneği
10:00-10:20 Zera Bekirova (Kırım)
Alem-i Nisvan’dan Nenkecan Dergisine: Mevzuları ve Müellifleri
Müzakere:10:20-10:30
Çay Arası:10:30-10:40
VIII. OTURUM (17 Ekim 2014)
SALON II: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KURUL ODASI
SAAT:10:40-11:50
Oturum Başkanı:Prof. Dr. Arzu Terzi
10:40-11:00 Prof. Dr. Ali Arslan (Türkiye)
Gaspıralı İsmail Bey’in Osmanlı Eğitimine Etkisi
11:00-11:20 Prof. Dr. İsmail H. Demircioğlu (Türkiye)
İsmail Gaspıralı ve Değer Eğitimi
11:20-11:40 Doç. Dr. ZekiyaMamutova (Kırım)
Usul-i Cedid Metodunun Kültürel Özellikleri
Müzakere:11:40-11:50
Öğle Yemeği:12:00-14:00
IX. OTURUM (17 Ekim 2014)
SALON I: EDEBİYAT FAKÜLTESİ KURUL ODASI
SAAT:14:00-15:30
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Halil Bal
14:00-14:20 Doç. Dr. Ahtem Celilov (Kırım)
İsmail Gaspıralı’nın Manevi Mirası ve Bugünkü Genç Türklük
14:20-14:40 Dr. Nariman Seyityahya (Kırım)
20. Yüzyılın Başlarında Kırım Tatar Edebiyatı
14:40-15:00 Doç. Dr. Galina Mişkiniene (Litvanya)
Litvanya Tatarlarının Kırım’daki İslam Medeniyeti İle İlişkileri
15:00-15:20 Doç. Dr. Dina Mustafina (Tataristan)
İsmail Gaspıralı’nın Vefatı Haberinin Uyandırdığı Üzüntü ve Tatar Basınına Yansıması
Müzakere: 15:20-15:30
Çay Arası:15:30-15:40
KAPANIŞ OTURUMU
Edebiyat Fakültesi Kurul Odası
15:40-16:10
QHA
HABER
Gaspıralı Ödülleri’nde Kırım’ın gururu oldular
24 Ekim 2014 /QHA
İsmail Bey Gaspıralı Gazetecilik ve İnsan Hakları Ödülüne Kırım Tatar Milli Meclisi, Kırım Haber Ajansı ve ATR Televizyonu Kırım’dan ödüle layık görülen kurumlar oldu.
BARTIN (QHA) – Bartın Gazeteciler Cemiyeti ve Türkçe Konuşan Ülkeler Uluslararası Gazeteciler Derneği’nin organizasyonunda UNESCO’nun vefatının 100 yılından İsmail Bey Gaspıralı yılı ilan etmesi nedeniyle düzenlenen ‘İsmail Gaspıralı Bey Gazetecilik ve İnsan Hakları Ödül Programı’ için hazırlıklar sürüyor. Türk Dünyasının kalbinin Bartın’da atacağı uluslar arası etkinlikte 1 Kasım 2014 Cumartesi günü Bartın Kültür Merkezinde gerçekleşecek. İsmail Gaspıralı Bey çalıştayının ev sahipliğini Bartın Üniversitesi yapacak.
KIRIM’IN GURUR KAYNAĞI
İsmail Bey Gaspıralı’nın izinden giden torunları da ödüle layık görüldü. Gazetecilik alanında Türk Dünyası Haber Ajansı Ödülü Kırım Haber Ajansı’nın, Türk Dünyası Televizyon Ödülü ATR Televizyonunun, Türk Dünyası Belgesel Ödülleri TRT’den “Kırımoğlu Bir Halkın Mücadelesi” çalışmasıyla Zafer Karatay’ın ve Gaspıralı Belgeseliyle Neşe Sarısoy Karatay’ın, Yılın Belgeseli Ödülü NTV-Zaman Yolcusu programından Kırım Türkleri bölümünün oldu.
İsmail Bey Gaspıralı İnsan Hakları Ödüllerinde ise Kırım Tatar Milli Meclisi ve Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu ödüle layık görüldü. Gaspıralı’nın torunu üniversite öğretim üyesi Gülnar Seitvaniyeva da Gaspıralı Ödülü’nü alacak.
İsmail Gaspıralı Bey Ödül programının onur konuğu ise Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Dr.Derviş Eroğlu olacak. Derviş Eroğlu, Kıbrıs Türk Halkı’nın insan haklarına dayalı demokratik parlamenter bir sistemle kalkınmasına verdiği önem ve yaptığı katkılar ile Kıbrıs konusunun var olan gerçekler dikkate alınarak kalıcı ve yaşayabilir bir antlaşma ile barışçı bir çözüme kavuşturulması için sergilediği liderlik dolayısı ile İsmail Gaspıralı Bey “İnsan Hakları Özel Onuru Ödülü”ne Juri tarfından layık görüldü. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Dr.Derviş Eroğlu ödülünü 1 Kasım 2014 tarihinde Bartın’da alacak. Ödül programına Kırım Tatar Milli Meclisi Başkanı Refat Çubarov ve Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Ganire Paşayeva katılarak İnsan Hakları Ödüllerini alacaklar.
Gazetecilik ve insan hakları alanında gazeteciliğe ve Türk Dünyası’na katkı verdiğinden dolayı ödüle layık görülen kişi ve kurumlar şöyle oldu:
Yılın Gazetecisi; Bünyamin Aygün -Milliyet
Yılın En İyi Ana Haber Programı-FOX Ana Haber
Yılın En İyi Erkek Spikeri-Veyis Ateş
Yılın En İyi Bayan Spikeri
Yılın Haber Sitesi-İnternet Haber
Yılın En İyi Haber Kanalı-Habertürk
Yılın En Başarılı Haber Spikeri- Ahmet Rıfat Albuz
Yılın Gazetesi-Yeni Asır-Şebnem Bursalı
Türk Dünyası Radyo Ödülü-Abdulehen Er
Yılın Haber Ajansı-Doğan Haber Ajansı
Yılın Yazarı- Kürşat Zorlu-Yeni Çağ Gazetesi
Türk Dünyası Spor Kanalı -Stan Spor
Uluslar arası Gazetecilik Ödülü- Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) Türkiye Tms. Erol Önderoğlu,
Türk Dünyası Gazetecilik Başarı Ödülü-Yavuz Bülent Bakiler
Türk Dünyası Televizyon Ödülü-Türkmeneli TV
Türk Dünyası Televizyon Ödülü-TRT-AVAZ
Türk Dünyası Televizyon Ödülü-ATR Televizyonu
Türk Dünyası Haber Ajansı Ödülü -Kırım Haber Ajansı
Türk Dünyası Yazar Ödülü – Lütfi Şahsuvaroğlu
Türk Dünyası Belgesel Ödülü-Kırımoğlu Bir Halkın Mücadelesi-Zafer Karatay-TRT
Türk Dünyası Belgesel Ödülü-Gaspıralı Belgeseli-Neşe Sarısoy Karatay-TRT
Yılın Spor kanalı – NTV spor
Yılın En İyi Televizyonu – NTV
Yılın Belgeseli – NTV-Zaman Yolcusu-Kırım Türkleri
Yılın Radyosu – NTV Radyo
Yılın Televizyon Gazetecisi – Mete Çubukçu-NTV
Yılın Spor Yorumcusu Ödülü-Naci Arkan(TSYD Başkanı)
Gazeteciler Konfederasyonu – Gazetecilik Meslek Örgütü Ödülü
Azerbaycan Yazarlar Birliği-Gazetecilik Meslek Örgütü Ödülü
Gazetecilik Sürekli Başarı Ödülü – Seyfullah Türksoy
Gazetecilik Kurum Ödülü- Basın İlan Kurumu-
Televizyon Başarı Ödülü – ADA TV – K.K.T.C
Televizyon Başarı Ödülü – Azerbaycan Televizyonu Az Tv
Fikir Birliği Ödülü-Göçebe Oyunları – KIRGIZİSTAN
Türk Dünyası İşbirliği Ödülü – TOBB
Jüri Özel Ödülü – Yakındoğu Üniversitesi-K.K.T.C
Türk Dünyası Gazetecilik Özgürlük Ödülü – İlham Tohti
Kurumsal Belgesel Ödülü -Sürgünün Sessiz Tanıkları-Savaş Bozkaya
Gazetecilik Üstün Başarı Ödülü- Kemal Çapraz
Türk Dünyası Haber Sitesi Ödülü-Kosova Haber- Raif Kırkul
Yılın Ajans Muhabiri- Muhabiri Ali Mükerrem Kasapoğlu- AA Kerkük
Yeni Adana Gazetesi(Ahmet Çetin Yüregir)- Gazetecilik Yaşam Boyu Başarı Ödülü
Bartın Gazetesi (Esen Aliş)- Gazetecilik Yaşam Boyu Başarı Ödülü
Hızırbek Gayretullah-Doğu Türkistan- Gazetecilik Yaşam Boyu Başarı Ödülü
Ata Terzibaşı- Gazetecilik Yaşam Boyu Başarı Ödülü
Kemal Sallı – Gazetecilik Yaşam Boyu Başarı Ödülü
Bartın Valisi Seyfettin Azizoğlu –Gazetecilik Destek Ödülü
Bartın Belediye Başkanı Cemal Akın- Gazetecilik Destek ödülü
Bartın Üniversitesi Rektörü- Prof. Dr. Ramazan Kaplan-Gazetecilik Destek ödülü
İSMAİL BEY GASPIRALI İNSAN HAKLARI ÖDÜLLERİ
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Dr. Derviş Eroğlu-“İnsan Hakları Özel Onur Ödülü”
Abdülcemil Kırımoğlu- İnsan Hakları Ödülü
Kırım Tatar Milli Meclisi – İnsan Hakları Ödülü
Suriye Türkmen Meclisi – İnsan Hakları Ödülü
Vali Veysel Dalmaz- İnsan Hakları Ödülü
Azerbaycan Milletvekili -Ganira Paşayeva- İnsan Hakları Ödülü
Irak Milletvekili Erşat Salihi- Kerkük Milletvekili-İnsan Hakları Ödülü
Gülnar Seitvaniyeva-İsmail Bey Gaspıralı Ödülü
HABER
Bartın’da İsmail Gaspıralı Çalıştayı yapıldı
QHA / 1 Kasım 2014
BARTIN (QHA) – Bartın Üniversitesi’nde 30 Ekim-1 Kasım tarihlerinde İsmail Gaspıralı Çalıştayı yapıldı.
Türk dünyasının yaklaşık 100 temsilcisinin katıldığı çalıştay, Türkiye, Kırgızistan, Kosovo, Ukrayna, Makedonya, Azerbaycan ve diğer ülkelerden bilim adamları, yazarları, sivil toplum eylemcileri, gazeticilerini bir araya getirdi.
Etkinlik katılımcılarının çoğu, İsmail Gaspıralı’nın ölümünün 100. yıldönümünde onun fikirleri ve faaliyetlerinin daha büyük önem ve güncellik kazandığı fikri paylaştı.
Çalıştayın birinci kısmında, etkinliğe davet edilen Bartın Valiliği temsilcileri, Bartın Üniversitesi yönetimi, medya kuruluşları temsilcilerinin de aralarında olduğu yetkililer konuşma yaptı.
Çalıştay, 2014 yılını İsmail Bey Gaspıralı yılı ilan eden UNESCO desteği ile Türkçe Konuşan Ülkeler Uluslararası Gazeteciler Derneği ve Bartın Gazeteciler Derneği tarafından düzenlendi.
Çalıştaya katılmak için Kırım’dan gelen İsmail Gaspıralı’nın torunu araştırmacı, filolog Gülnara Seitvaniyeva’nın da etkinlikte bulunması özel bir renk kattı. Yaptığı konuşmada Gülnara Seitvaniyeva, etkinlik katılımcılarına İsmail Gaspıralı’nın 1906 yılında yayınladığı “Ha-ha-ha” adlı mizah dergisi hakkında yeni bilgileri sundu. Günümüze kadar St.Petersburg kütüphanesinde saklanan derginin 6 sayısını elde edebilen Seitvaniyeva, milli mizah yayınlarının yeterince araştırılmadığını vurgulayarak derginin içeriğini kısaca anlattı.
Bulgaristanlı araştırmacı ve alim Nesrin Sipahi, İsmail Gaspıralı hayatının bilinmeyen sayfalarını anlattı, özellikle Gaspıralı’nın Bulgaristan’da yayınlanan “Tuna” adlı dergisine gönderdiği mektup ile ilgili bilgi verdi. İlgili mektupta, İsmail Gaspıralı, Bulgaristan’da ikamet eden müslümanlara karşılıklı anlayış, barış ve iyilik içinde yaşama çağrısı yaptı.
İsmail Gaspıralı, 19. yüzyılın sonunda yazdığı söz konusu mektupta söyle sözlere yer verdi: “Barış içinde yaşamanın önemli olduğunu anlamanız için daha neler meydana gelmeli? Kaderinize düşen belâlar az mı?”
Bulgaristanlı araştırmacı Nesrin Sipahi, İsmail Gaspıralı’nın eğitime ilişkin fikirlerin bugün çok güncel olduğunu kaydederek konuşmasını tamamladı.
Her zaman olduğu gibi benzer etkinlikte ele alınan konu yelpazesi oldukça genişti. Böylece, konuşmaların bir kısmı, global süreçlerin etkisi altında kalan genç nesillerin asimilasyon sorunları ile ilgiliydi. Bu bağlamda birçok konuşmacı, dil kaybolursa halkın da kaybolduğunu belirterek anadilinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasının önemine dikkat çekti.
Diğer konuşmacılar, konuşmalarında İsmail Gaspıralı’nın eserleri ve faaliyetleri, eğitim faaliyetlerinin Türk dünyası için önemine değindi.
Ayrıca, gazetecilik alanında mevcut sorunlar, gazetecilerin hakları ve ifade özgürlüğü konusunda da konuşmalar yapıldı.