İsmail bek Gaspralı ve Bağçasaray

(Tarih saifelerinden)

1914 senesi – büyük mütefekkir İsmail bek Gaspralı vefat etti. 2014 senesi – Halqara YÜNESKO teşkilâtı tarafından “Gasprinskiyniñ yılı”, dep ilân etildi. Velâkin, añlaşılmağan sebep mücibi, ne içündir, resmiy sürette bütün dünyağa ilân etilgen bu ulu zatnıñ “Yılı”, öyle de lâzim tertipte – seviyede alınıp barılmadı, ötkerilmedi. Ebet, nufuzlı YÜNESKO idaresi “elif” degen soñ, mıtlaqa “be” demeli edi… ve ilâhre…

Şimdi ise, “Vetanımnıñ hoş aenki” saytımıznıñ aziz mühlislerine “Tercüman” gazetasınıñ 1914 senesi avgust 21, 26 ve sentâbr 10, 11, 25 künleri çıqqan sanlarında derc olunğan metnlerni avale etemiz. Mezkür tarihiy metnlerde medeniyet dünyasınıñ, türk dünyasınıñ, islâm dünyasınıñ parlaq sıması İsmail bek Gaspralı zatı aliyleriniñ yaşağan soñki künlerini qavrap ala.

Mezkür saife üzerinde çalışqanda filologiya ilimleri namzeti, professor İsmail Asan-oğlu Kerim tarafından azırlanılıp, neşir etilgen “Gasprinskiyniñ “canlı” tarihi 1883 – 1914″ (Aqmescid. 1999) serlevalı kitaptan em de “Qırım” gazetasınıñ 2014 senesi çıqqan sanlarından faydalanıldı.

Milletniñ parlaq çırağı söndi, ey, vah…
Biz, çocuqların, babası ötti, ey, vah…

Avgust 21.
Baş muharririmizniñ hastalığı

Baş muharririmiz İsmail Gasprinskiy azretleri qaç vaqıttan beri hasta bulunmaqtadır. Doktorlarnıñ dedigine köre, hastalığı bronhittir. Bu hastalıq sebebinden vucutlarına dahi biraz zayıflıq arz olıp töşekte yatmaya mecbur olmuşlardır. Müşarünileyhin Bağçasaray cemiyet hayriyesi ve banka soveti reisliklerinden istifa vermeli de hastalıqlarından ileri kelmiştir.

Avgust 26.
Baş muharririmizniñ hastalığı

Baş muharririmiz İsmail-bek Gasprinskiy azretleriniñ sıhhat ve hatirelerini sual iden bir çoq telegraflar ve mektüpler kelmektedir. Bunların er birine ayrı-ayrı cevap vermek mümkün olmadığından, bundan böyle aftada bir defa müşarünileyhin hastalığına dair gazetamızda malümat verilecektir.

Baş muharririmiz İsmail-bek keçen fevral ayında Peterburgda vuqu olmış küçük syezdde şiddetlice suvuqlanıp, hasta olaraq Bağçasaraya avdet itmişlerdi. O zaman maalliy doktorlara muracaatle hastalıqlarınıñ şiddetli bronhit olduğı añlaşılması üzerine tedaviye başlayıp, yaz sıcaqlarınıñ başlamasıle tamama şifaya olacaqlarına ümüt bağlamışlardı. Faqat Qırımın güzel avası ve şifalı sıcaqları da fayda vermedi.

İyün ayında Peterburgda içtima itmiş resmiy musulman muşavere meclisine kitememeleri de ayrı hastalıqlarınıñ kesp, şiddet itmesinden ileri kelmişti. İyün ahırına doğru deñiz avasından istifade itmek niyetile İstanbula qadar kitmişlerdi, faqat bundan da bir fayde körmeyip, tamama hasta olaraq Qırıma avdet itmişlerdi.

İşte, o zamandan yani iyül 8-den itibaren hastalıqları kittikçe şiddetlenmek ile beraber, diger taraftan da tedricen sesleri eksilmeye başlayıp, azırda sesleri eppice eksilmiştir. Qırımda bulunan iyi tabipler celp olunsa da… niayet, yataqta mecbur olmışlar ve 40 künden beri yatmaqtadır.

Keçen kün doktorların yaptıqları bir könsilium neticesinde İsmail-bek duçar olduqları hastalığın havflı ve telükeli devrini keçirip, iyileşmek devrine kirdikleri memnuniyetle añlaşılmış ise de, heyli zaman daa yatıp, tedaviy idilmesine qarar verilmiştir.

Sentâbr 10.
İsmail-bekin hastalığı ağırlaştı

Kyeçen afta baş muharirimiz İsmail-bek azretleriniñ hastalığı aqqında verdigimiz malümatta bugün yazacağımız satırlarle tamama kes afiyet ideceklerini haber vermek ümütinde olduğımızı tebşir itmiş idik. Faqat o ümütlerimiz doğru çıqmadı.

İsmail-bek ağustos 30-dan sentâbr 8-ne qadar nekâhet devrine kirmiş kibi iyi bir alda vaqıt keçirip, derece areketleri hal-tıbbisiynde, iştahları da yerinde idi. Bu müddet zarfında kendileri gazeta, felân oqumayurlardı ise de, yattıqları yerden oqutıp dinleyürlar ve ehval-alemden bahs ile vaziyet-hazırı siyasiye dair, fısıldı ile olsa da, beyan fikir ve mutalâa idiyurlardı.

Müşarünileyhin bu alı etrafındakilerine epeyce ümütler vermişti. Faqat sentâbr 9-da sabahtan itibaren nefesler tarlanmaya başlayıp, bu nefes tarlığı kittikçe arttı. O kün aqşam yarı giceden itibaren dün sabah saat sekize qadar qalplerindeki zahmetin şiddetinden nefesleri daa ziyade tarlaşıp, derece areketleri iç yükselmedigi alda nabızları daqiqada 160 kereye varmıştır.

Gice saat ikide doktorlar kelip, könsilium yaptılar, neticede müvellidülhumuza, kislorod, ile teneffüsiniñ fayde verecegine qarar verdiler. Müvellidülhumuza teneffüs itmeye başladıqtan soñra biraz raatlıq körmiş olduqlarından teneffüse devam idiyurlar. Quvve-i-mühkem ve halet-i-ruhiyeleri henuz yerinde olduğından iade-i-afiyet itmelerini ümüt idiyurız.

Sentâbr 11.
İsmail-bek azretleri halet ihtizarda

Baş muharririmiz İsmail-bek Gasprinskiy azretleriniñ alı, dün gazetamız makineye verildigi zaman pek müşkül idi. Quvve-i-mühkemleri yerinde olmaqle beraber, vucutları tamamen quvetten düşmiş bulunıyurdı. Müvellidülhumuzadan mada, ilâ-clar istimalından vazgeçtiler.

Üç künden beri nefes tarlığı ıstırabı içinde bulundıqlarından iç bir daqiqa uyumadıqları kibi, ağızlarına qatre-qatre aqıtılan suvdan başqa iç bir şey qoymadılar.

Hulâsa: bütün ehval ve areketi artıq iade-i-afiyet itmelerine ümüt qalmadığını kösteriyur, daa açığı, kendi tabirlerince, aleyem-baqiye seyahata azırlandıqlarını “Tercüman” mühterem oquyıcılarına büyük bir teessüf ve tealüm ile beyan ider. Bu elem künlerde “Tercüman” neşir idilemeyecegini ayrıca sevgili oquyıcılarına arz eyler…

Sentâbr 25.
İnna lillâh ve inna ileyhi raciun*

“Tyercüman”nıñ müessisi büyük İsmail-bek Gasprinskiy hazretleri duçar olduqları hastalıqtan ruh-u-yab olamayaraq, sentâbr on birinde, pencşenbe künü, sabah saat sekiz buçuqta ruhlarını teslim itmiş… Sentâbr 12-de, cuma künü, saat 2-de cenaze namazı qılınıp, defn idilmiştir…

32 yaşından soñra babasını ğayıp itmiş “Tercüman” bütün sevgili oquyıcılarına beyan-taziye ile ind-i-zamanda yas ve elemine iştiraklerinden dolayı arz-teşekkür eyler.

* * *

Buyuk İsmail-Bekke! Ustaz! Qaç künden beri qalbim kibi qalemim de qırılmış, quvve-i-mefkürem uyuşmış, közlerim sönmiş bulunıyurım. Evet, qaç künden beri kendilerine nur ilmi tecelli itmiş parlaq közleriñi, derin manalı nazarlarıñı köremiyurım. Qaç künden beri er biriniñ altından bir çoq aqiqatlar feveran iden manidar sözleriñi işidemiyurım… Bundan böyle dahi bir daa köremeyecegimi tüşündikçe, büs-bütün kendimden keçiyur ve ağlıyurım…

Büyük İsmail! Seniñ alem-i-faniden alem-i-beqaya irtihalıñ, bütün türk, müslüman alemini mütesir ve mütalim ittigi şübesizdir. Faqat Seni ebediy ğayıp ittiginden eñ ziyade mütesir ve mütalim olanlardan biri – benim… zira iki seneden beri, iç bir kün senden ayırılmamaq üzre, soñ nefesiñe qadar eviñde, yanıñda, başıñ ucunda bulundım. Ruhuñı teslim idinceye qadar senden büyük ve qıymetli istifadeler ittim. Seniñle keçirdigim zamanlar benim içün saadetleriñ, fahrlarıñ eñ büyügi olduğı kibi, senden ayrılmaq, ebediyen ayrılmaq da benim içün felâket ve müsibetlerin eñ büyügi, eñ accısıdır…

Ya, İsmail! Artıq ruhları oqşayan sesiñi, qalbleri quvetlendiren hitaplarıñı, duyğuları arekete ketiren hikmetli sözleriñi işidemiyurım… Artıq qalemim de göñlüm kibi qırıqtır. Seniñ meziyetleriñi, faziletleriñi, menqap cemileñi yazmaqtan acizim. Diger hususlarda az zaman zarfında stunlar tolusı yazı yaza bilen qalemler, bugün seniñ büyükligiñ qarşısında büyük bir aciz his idiyur. Seniñ faal ayatıñı, otuz üç senelik hızmetleriñi köz ögüne ketirdikçe, bunlara qarşı qalemimle, bütün mevcudiyetimle yoq derecesinde qalıyurım… Onları saymaya kendimde quvet bulamıyurım. Benim bu acizim seniñ büyükligiñi daa ziyade büyütmekten başqa bir şey degildir.

Ey, ustazgil! Sen bir küneş idiñ! Şarqta asırlarca cehalet zulmeti yüzünden inqıraza mahküm qalmış türk-musulman qavmlarını tenvir içün Qırım yarımadasınıñ yüce dağları arasından tulu itmiş bir küneş idiñ. Şarqta türkleri, musulmanları tenvir içün onlara ğariptan nur, ziya taşıyan bir küneş idiñ. Otuz üç seneden beri küre-i-arz üzerinde bütün türk musulman alemini nurlandırmaya, ziyalandırmaya oğraştıñ. Zulmet içinde qalmış türk ve musulmanlara nur ve ziya verdiñ… Onları yek-digerile tanıştırıyur, mevcudiyetlerini kösteriyur, vucutlarına ruh ve ayat nefh idiyurdıñ. Nuruñle, ziyañle onları tenvir idiyurdıñ.

Şimdi, evet, şimdi ise sen ğurup ittiñ… faqat amin-i-evel, ey büyük İsmail, Sen ğurup ittiñ ise de, şualarıñ, nurlarıñ, ziyalarıñ küre-i-arz üzerinde yaşayan bütün türk-islâm aleminde ebediyen parlayacaq türk-musulman qavmını ilelâbed tenvir idecektir.

Otuz üç seneden beri Rusiyede musulmanlarle meskün mühtelif yerlerde bir çoq yıldızlar, ziya ve nur ocaqları ihdas ittiñ! Bunlar sönmeyecek, bunlar qıyamete qadar yanacaq, etraf-erbaaya nur ve ziya saçacaqtır.

Evet, seniñ şualarıñ sönmeyecek, çünki sen Haq tarafından könderilmiş bir nur, bir çıraq, bir küneş idiñ.

“Söndi dimekle sönermi nur-İlâhi Qabil-i-itfamıdır iç çıraq-İlâhi! “Asan Sabri AYVAZOV

Büyük İsmail-bekin hastalığı
ve süret-vefatı

İsmail-bek Gasprinskiy azretleri bir çoq senelerden beri hafif bir bronhit hastalığına mübtelâ idiseler de, 1914 senesi iptidasına qadar hastalıqlarından iç şikâyet itmiyurlardı. İşine baqar ve yazısını yazarlardı. Sene başından soñra öksürigi artması üzerine heman tedaviye başlayıp, hastalığınıñ meydan almasına yol verilmemişti. Fevral ayında müsülman fraktsiyasını diriltmek içün Petrograda kittiklerinde, orada ziyade soğuqlanıp, Bağçasaraya avdet ittiklerinde tamamen hasta idiler. Doktorlara muracaatle bir ay qadar tedaviy olunıp Qırımın yalı boyuna kitmişlerdi. İki afta qadar bir müddet orada qaldıqtan soñra, tekrar Bağçasaraya avdet itmiş ve yaz sıcaqlarınıñ başlamasıle burada kesb-i-afiyet ideceklerine ümüt bağlamışlardı.

İyün ahırlarına qadar Bağçasarayda qalıp bütün künlerini avada yatmaq üzre keçirmişler ise de, ne Qırımın güzel avası, ne de şifalı suvu ve sıcaqları kendilerine faide vermedi. Bunıñ üzerine deñiz avasından istifade itmek ümütile İstanbula qadar kidup kelmişlerdi. Faqat bundan da iç bir fayda körmeyip, tamamen hasta olaraq mühterem Yusuf-bek Aqçura ile birlikte Qırıma avdet itmişlerdi. İlk defa olaraq alınıñ ağırlığından o kün şikâyet itmişlerdi.

İkinci kün bir fotografçı çağırıp, “Tercüman” idarehanesi ögündeki bağçasında ailesi-efradı, Yusuf-bek Aqçurin ve “Terciman” muharrirleri ile birlikte mühtelif vaziyetlerde resimlerini aldırmışlardı. Resim alınıyürken, iskemleye oturmayıp yer üzerinde yatar kibi vaziyette bulundıqlarında, sual ifade iden baqışımızdan şübelenerek: “Ne taacip idiyursıñız, bundan soñra benim olacaq vaziyetim yatmaq olacaqtır, zaten buña yaqınlaşmaqtayım”, — demişlerdi.

Aldırılan gruplardan birinde İsmail-bek hanesi qarşısındaki dağın eteginde yeşil ormanlar içinde, merta bir yerde keçen sene bir odadan ibaret inşa ittirdigi köşkün penceresine dayanmışlardı. Ailesi-efradı ve “Tercüman” muharrirleri ise köşkün alt tarafında ihaz mevqi işğal itmişlerdi (Bu gruppalar yaqında gazetamızda derc idilecektir – red.) Merhum bu köşkü pek seviyurlardı. Yazın şiddetli sıcağında oraya çıqıp tanz (ye) bulunıyurlardı.

Yine o kün İsmail-bek kendisinde 58 sene vaqıt keçirdigi hanesiniñ, “Tercüman” idaresiniñ ve matbaasınıñ fotograflarını, yazı odasınıñ resmini de aldırmaq istemişti. Faqat birden-bire avanıñ bulutlanması buña mani olmıştı. O kün İsmail-bek bize şöyle diyurlardı: “Yaqında uzun bir seyahata çıqmaq fikirinde olduğımdan, hanemin, “Tercüman” heyyet-tahririyesiniñ ve matbaasınıñ fotograflarını beraberimde bulundırmaq istiyurım”. Bu sözlerden biz bir şeyler şübelenerek çoq mütesir olmıştıq…

Merhum müşarünileyhin hastalığı ögünden itibaren kesb şiddet itmeye başladığı kibi bir taraftan da tedricen eksilmeye başlayan sesleri iyül 24-ten soñra tamamen kesilmişti…

O kün Simferopolde bulunan meşhur doktorlar tedaviyhanesine kittiler. Üç kün orada yattıqtan soñra, iyül 27-de tekrar Bağçasaraya kelip, yazı odalarındaki karyola (krovat – red.) larına yatmışlardı. O zaman onıñ derece-arareti 39,5-ye çıqmıştı. Bu araret üç saat soñra tedricen inmeye başlamıştı. Faqat ağustos 29-na qadar er kün üyleden soñra 37-den 38-ze kadar çıqıp iniyurdı. Kendisini baqan doktorlar hastalığınıñ tehlükeli olıp qabil-i-şifa olmadığını bize añlatmışlardı. Doktorlar söylemeseler bile, biz bunı al ve etvarından añlamıştıq.

Bir kün hastalığı aqqında “Tercüman” vastasıle oquyıcılarımıza bülleten süretinde malümat verilmesi içün kendilerinden musaade istedigimize: “Ben büyük adam degilim ve olmaq da istemem, bundan başqa, ben kendimi o derece fena his itmiyurım, bunıñ içün halqı ürkütmekte mana yoqtır” — demişlerdi. Faqat biz işin kittikçe fenalaşıp sıhhatlarınıñ ümütsiz bir dereceye keldigini anladığımızdan kendisinden gizli olaraq dostlarımızdan bazılarına ve milliy matbuatımız idarehanelerine bir qaç mektüp ve telegraf köndermiştik.

İkinci künü er yerden istifsar-hatir telegrafları kelmeye başlayınca, İsmail-bek bizden şübelenerek: “Yahu bu adamlar benim hasta olduğımı nereden añlamışlar?” — yollu sualde bulunmışlardı.

İşte bu istifsar-hatir telegrafları keldikten soñra, merhumın sıhhatını dair ilk defa olaraq avgust 27-de çıqmış “Tercüman”da biraz malümat vermeye kendilerinden ruhset ala bilmiştik. Ağustos ahırlarına doğru derec-i-araretleri al-tabiyesine qadar inip halet-i-ruhiyeleri yerine kelmişti. Er kün bir-eki saat gazeta oqutıp diñler ve ehval-i-hazırei siyasiye aqqında fikir ve nazarlarını beyan iderdi. Faqat bu al çoq devam itmeyip, sentâbr 8-de biraz ağırlıq his ittiklerini söylediler. O kün aqşam saat 12-den soñra alları büs-bütün fenalaştı. Heman doktorlar ketirildi. Baqtıqlarından soñra, İsmail-bekin ayatından ümüt qalmadığını ve müvellidülhumuzadan başqa kendilerine verilecek iç bir ilâc olmadığını beyan ittiler. İsmail-bek o daqiqadan itibaren müvellidülhumuza teneffüsine başlayıp ölümle mubarezeye kirişmişlerdi.

Sentâbr 9 ve 10-da istifsar-hatir kelenlere kesb-afiyet idecegini beyan ile arz-teşekkür idiyurdi. Sentâbr 9 aqşamı oğullarını, qızlarını ve damatlarını ve bu qara satırları yazan acizi yanına toplayıp söylediler*.

Sentâbr 10-da, kündüz saat 12 raddelerinde, beni tekrar yanına çağırıp o kün “Tercüman”nıñ çıqıp-çıqmayacağını sordılar. “Tercüman”nıñ o kün çıqtığını, sentâbr 11 nushasını da azırlanmaqta olduğını söyledim. Buña memnün ve müteşekkür olduqlarını beyan ittiler. Soñra ağızlarından müvellidülhummuza borusını alaraq kemal itidal ile: “İcap ittikte “Yasin-şerifi” sen oqursıñ!” — dedi ve qaç daqiqa soñra – “oqu!” — dedi.

Oqumaya başladım. “Cehriy oqu!” – dedi.

Biz yas oqurken, İsmail-bek kâh kelime-i-şehadet ketiriyur, kâh başları ucunda bulunan Qalem-i-qadimi tekâbül ile: “Bunıñ fevqında iç bir şey yoqtır” — diyurlardı.

O kün aqşam üzeri tekrar halet-i-ruhiyeleri iyileşip, küçük fincan ile bir sütlü qave arzu ittiler. Kendilerine qave verilmekle beraber biraz et suyu içmeleri dahi teklif olundıqta, külümseyerek: “Bir afta soñra, şimdi yalıñız ava lâzim” — dediler. Sentâbr 11-de sabıh alafranğa saat üçe qadar ara-sıra közlerini açıyur. Sıq-sıq suv istiyurlardı. Saat 4-ten soñra közlerini qapayıp saat 7-30 qadar artıq iç bir söz söylemediler ve canlarını teslim iderken, soñ defa olmaq üzre közlerini bir daa açıp er kesle vedalaşır kibi, dört tarafa baqaraq közlerini ebediyen yumdılar ve ruhlarını teslim ittiler. Saat 8-30 soñra artıq İsmail-bek dünyada yoq idi…

Rahmet Allah-aliyye rahmete vüsate…H.S.A.
(Hasan Sabri Ayvazov – İ. K.)

Cenaze alayı. Bağçasarayda

Syentâbr 12-nci cuma künü sabahleyin Bağçasarayın adiy qalabalığından başqa ehali arasında bir telâş ve eyecan körüliyur. Bazı adamlar yüzleri matemli öteye-beriye acele-acele kidup-keliyurlardı. Aynı saatlerde kök yüzünde bulut parçaları hüzün-hüzün dolaşaraq, güya yerdeki insanların hüzünine iştirak ider kibi, bir ilânim kösteriyurlardı.

Büyük cadde boyu dellâllar: “Bugün camiden soñra cenaze namazına, sevabına qast idenler, sevap azimdir!!!” — nidalarını titrek sesleri ile çağırıyurlardı. Zaten bunların sedasına bile acet yoq idi. Çünki bütün şeer biliyurdı ki, bugün büyük ustadını, büyük millet babasını defn ideceklerdi. Saat 11-de şeerin tükân ve mağazları bağlandı. Bazıları saat 4-te ve bazıları bütün kün qapalı qaldı. Şeer bankası bugün yalıñız iki saat açılıp, kütüphane bütün kün qapaldı. Hansaray bağçasında bugün cenaze ürmetine muzıka çalınmadı.

“Tercüman” idaresinde

Djuma namazından soñra “Tercüman”nıñ müessisi ve muharriri mühterem İsmail-bekin haneleri dahilen ve haricen ehali ile toldı. Bağça içinde cehren tekbir, tehlil ve salavat şerife ile mevta güsül olunıyurdı. Bu sırada şeerden guruh-guruh kelen ehali “Tercüman” idaresi havlisine toplaşmaqta idi. Bağçasarayın iptidaiy mektep şakirdleri muallimleri ile birlikte Han-Cami şerifinde namaz qıldıqtan soñra, idarehane ögüne kelerek saf-saf tizildiler.

Merhumın evlâd-i-mühteremesi atalarından irsal-i-intiqal iden sabır ve metanetlerini muhafaza iderek emr-i-İlâhi qarşısında tesirat qalblerini huşu ve süküt-i-amiqa ile izhar idiyurlardı.

Saat 13 qararlarında mersim-i-tedfineye başlandı. Merhumın naşi badehu zemzemli kefine sarılıp adet-i-belde ükümince hususiy yapılmış qapaqlı bir ağaç tabuta vazı olundı. Tabutın üzeri ziqıymet örtüler ve bunıñ da üzerine merhumın yaqın dostları tarafından teberruan ediye ketirilmiş yazılı yeşil qadifeden bir örtü örtülmiş ve üzerine taze gül çiçekleri serpilmiş idi. Yeşil örtüniñ üzerinde şu satırlar yazılı idi (üst tarafında): “Bismillâhir-rahmani rahim ve innel-i-ğafur-i-racim!” Tabutın ög cebesine sarqan ucunda: “Qal-ül nebi aleyhis-selâm”, “Hayır elnas min basufi elnas” — yazılmıştı. Tabutın ayaq tarafında Alupkada emekdaş-hanım Qasimova tarafından könderilmiş qıymetli siyah bir örtü dahi bulunıyurdı.

Daqiqalar keçtikçe ehali artıyur. Bunlar arasında Bağçasaray ve Qırımın sair şeerlerinden mahsus vekil kelen heyyetler dahi bulunıyurdı. Saat bir buçuqta merhumın naşi tekbir ve tehlil ile arqa bağçadan idarehane ögüne çıqarıldı. Burada az bir tevkif ile dua olundı. Bu sırada qarşıdan fotograf ile cenaze alayınıñ resmi alındı. Soñra büyük ustadın tabutı millet elleri üzerinde köterilip musallaya doğru yol tutıldı.

Cenazeniñ keçecegi Salaçıq caddesi boyu ta qabristana qadar taze çiçekler serpilmiş idi. Alayın eñ ilerisinde üzerinde “Tercüman”. Heyyet tahririye ve matbaa hadimleri” yazılı siyah bir bayraq bulunaraq, heyyet tahririye ve bunların arqasından matbaa hadimleri merhumın ruhuna bir hatıra olmaq üzere teberruan ketirilmiş çiçekten eklile matem bayraqları köteriliyurdı. Çiçekten eklilerin şeritlerin üzerinde şu yazılar oqunıyurdı: 1. “Millet hadimi İsmail-mırza Gasprinskiy azretlerine. Bağçasaray şeer idaresi tarafından”, 2. “Sabıq reisimiz İsmail-bek Gasprinskiy azretlerine. Bağçasaray islâm cemiyet-hayriyesi”, 3. “Sabıq sovet reisimiz İsmail Gasprinskiy azretlerine. Bağçasaray vzaimnıy kredit bankası”, 4. “Millet babasına millet oğullarından. Bağçasaray gençleri”, 5. “Bağçasaray polismeysteri ile hanesinden. Aziz İsmail-bekke”, 6. “Sevgili İsmail-mırza akamıza. Balalarıñız – Zöhre, Osman Aqçoqraqlı”, 7 “Hadim-i-millet merhum ve mağfur İsmail-mırzanıñ ibqa namı içün… İsmail Yeşilev biraderleri”.

Siyah matem bayraqlarında: 8. “Tercüman” heyyet tahririyesi ve matbaa hadimleri. 1914 sentâbr 11″, 9. “Tatar milleti tarihini nurlandıran büyük Gasprinskiy merhumın üfülinden eñ…** has idiyur. Yalı boyu cemiyeti”. 10. “Bağçasaray usul-i-ceditni ilk tatbiq olundığı Qaytaz ağa mektebi şakirdleri”. Açılan bir bayraqta: 11. “Elvida ey büyük ustad-i-subyan! Hüzn oldı vefatına evlâd-i-Vetan”.

Tabutın ögünde bir “Tercüman” nushasına sarılmış merhumın baş tahtaları kötürildi… Alayı idarehane civarındaki meydana yürüyip tabut üzeri çiçekler ve kilimler ile ziynetlenmiş, musalla üzerine vazı idildi. Ekliler tabutın etrafına tizildi. Bayraqları büyük ustadın tabutına rüku olunğan kibi bir vaziyette egiltip qoyuldı. Cenaze meydanı 5-6 biñ kişilik bir toplulıq ile tolmış idi. Bunların biñ nufuzı mektep çocuqları idi. Etraftaki dağlar qadın ve qızlarle tolmış idi. Asılında şeerin cümle ilma ve müteberanı, esnaf ve tuccarı, fuqara ve zengini ve bir çoq da ahir millet müteberanı hazır bulunıp… Bağçasaray şeer idaresi… vzaimnıy kredit bankasınıñ cemiyeti, cemiyet-hayriyesi, kütüphane cemiyeti… Aqmescit cemiyet-hayriyesi, Yalta, Dereköy cemaatı vekilleri bulundılar.

Tam saat 14-00 cenaze namazına şüru. Cenaze namazını azizşeyh Selâmi azretleri oqudı. Namaz aqibinde şeyh Selâmi adeti üzre:

“Ey, cemaat! Bu merhumı hal-hayatında nice biliyurdıñız?” — sualini tekrar idup beş biñ kişilik bir cemaat ağızından yüksek ses ile: “Pek iyi kişi idi. Allah rahmet eylesin!” — cevabı velvele endaz oldı. Soñra Selâmi efendi tabutın qarşısına yüksekçe bir yerge kelerek cemaata qarşı merhum İsmail-beki maalliy adetlere dair muhtasar bir nutq eyledi. Şeyh efendi nutqunda dedi ki: “İşbu zat mühterem bizim eñ qaranlıq bir devirde zuhur idup gazetasıle közlerimizi açıp kösterdigi yeñi usul ile mekteplerdeki talimatı yengil itti. Bugün onıñ hızmetleri sayesinde pek çoqlarımız oqur-yazar oldı. Biz bu kişiniñ sağlığında qadrini bilmedik!” — diyerek, soñra merhum: “Allah senden razı olsun, mekânıñ nur olsun!” — deyü kenara çekildi.

Mühterem Acı-Emir-efendi dahi yine bir nutuq söyleyerek, İsmail-bekin hızmetlerini añlataraq, “cehalete qarşı qalem muharebesi açtı” — deyü hulâsa itti.

Dereköy Hatibi İbraim Zeki-efendi ğayet ateşli bir nutuq söyleyerek, yine de merhumın hızmetlerini daa açıq sürette cemaata añlattı ve merhum İsmail-bekin şerefine millet namından hatıralar tesis lüzümini ve bu yolda er neye de teşebbüs olunacaq ise, Yalta cemaatınıñ sadaqa-i-yardımını azır bulunacaqlarını arz itti.

Qazanlı “Yıldız” gazetası muharriri Hadi-efendi Maqsudi cenapları söyledigi mufassal bir nutqunda merhum İsmail-bekin şimal türklerine ittigi hızmetlerinden, onıñ mücedditliginden bahs idti. “Elğarq, ulu dağ!” — sözlerinde nutqunı hatim idti. (Nutuqların tafsili ileri nushalarda derc olunacaqtır.)

Hadi-efendiden soñra “Tercüman” muharriri Sabri efendi Ayvazov söyledigi qısa nutqunda İsmail-beki Ğarptan Şarqa nur ve ziya taşıyan bir küneşe tesbiye iderek, bu küneş şimdi ğurup idti ise de şuaları ilelebed parıldaycağını kemal-i-tesir ile beyan itti.

Soñra yine “Tercüman” muharrirlerinden Osman efendi Aqçoqraqlı merhum ustadın hızmetini muhtasar sürette nazmen söyledi.

Muallim İbrahim Fehmi-efendi dahi ğayet ateşli bir nutuq söyleyip merhumın vazife-i-insaniyesini ikmal iderek dünyadan kittigini tarif ve tasvir itti.

Bu nutuqlar söylenirken, etraftaki dağ ve qayalarda aks-sada hasıla kelerek hazin bir iñilti işitiliyur ve söylenen sözleri güya şemşek çaqar kibi etrafa saçılıp qayalardan, taşlardan keçerek bir ande bütün cihanı dolaşıp tekrar geri avdet idiyurdı. Bu alda bir mezvit his itmemek mümkün degil idi. Çünki merhum ustadın sözleri dahi bütün alem-i-islâma şu süretle işliyurdı.

Nutuq söyleyenler bazı daqiqalarda kendisini tutmayaraq, közleri yaşlanıyur, sesleri titriyur, cemaat arasında hunkür-hunkür ağlaşma sadaları işitiliyurdı. Fiilhaqiqa bu yalıñız burada cem olmış Qırım müsülmanları degil, umum Rusiye ve atta umum islâmlar içün heyecanlı bir daqiqalar idi. Bunu tüşünerek ağlamamaq qabil degil idi.

Söylenecek nutuqlar daa çoq ise de, bunuñ içün çoq vaqıt lâzim olacağından cenezeyi makamına naqil itmek munasip körülip musalladan qaldırıldı. Altı biñ kişilik cemaat kemal ihtiram ile yol açaraq merhumın tabutına yol verdiler. Cenaze evelki menval ve tertip üzerine büyük bir intizam ile Salaçıqta Zıncırlı medrese bağçasına kötürildi. Cenazeniñ keçecegi yollarda iki kişi çiçekler sepiyur, ileride mektep çocuqları saf-saf olaraq Tekbir çağırıyur, ehali “Allah rahmet eylesin!” sadalarını tekrar idiyurlardı.

Cenaze alayı Zıncırlı medrese havlisine keldikte merhum cennetmekân Meñli-Girayhan azretleri dürbesi yanında tevqif olunaraq dua idildi. Soñra medrese bağçasına kirilip bağçanıñ qıbla tarafında azırlanmış qabir başında tabut ve tahlil sadaları arasında lâhide indirildi. Qabirin üzeri topraq ile örtülirken imam Acı-Emir-efendi yas-i-şerif oquyıp hatim olundı. Qabir örtülip etrafı kesme taş ile ihata olundığı kibi hatıra çiçekleri ve bayraqlar etrafına dizildi. Yine de adet üzerine cemaat qabir etrafında alqa olıp üç defa cehiren “Falem Ennehu” çekip, Salavat şerife oqundı. Bu sırada yine de etrafı sarmış Salaçıq qayaları çıñlayaraq, onlar da buradaki insanların deasına iştirak idiyurlardı.

Meñli-Girayhan bağçasında yeñi vucuda kelmiş taze qabir başında imam efendi Telqin icrasından soñra bir-iki nutuq daa söylendi. Sevastopol mektebi muallimi Kemal efendi Mustafin Qazan şivesinde merhum aqqında nizamen bir nutuq söyledi.

Cenazede hazır bulan fuqaraya aqçalar tasdiq olunaraq, biñden fazla mektep çocuqlarına kâğıtlara sarılmış konfet ve şekerlemeler ediye idildi.

Eñ soñ veda nutqunı Bağçasarayda ilk defa usul-i-cedide tatbiq olan Qaytaz-ağa mektebi şakirdi oquyaraq merasim-i-tedfiniyeye niayet verildi.

Rahmetullahi aleyke ya hadimil-milleti vel-irfan***.O. A.
(Osman Aqçoqraqlı – İ.K.)

• 

İHTAR:

İsmail bek Gaspralı azretleriniñ vefat etken künleri, Rusiye imperiyasınıñ çeşit yerlerinde matem mitingleri keçirildi. Bu cümleden, böyle matem mitingi, Taşkent (Özbekstan) şeerinde de ötkerildi. İsmail bek Gaspralınıñ vefatı munasebetile, 1914 senesi sentâbr 12-de, Taşkentniñ Kukaltoş Medresesi ögündeki Çorsu meydanında çoqbiñli matem mitingi olup keçti… Bu aqta özbek ihtiyarlarından, hususan özbek ziyalılarından eşite edim. MUARRİR_____________________________________

* İnna Lillâh Ve İnna İleyhi Raciun – Epimiz Allahtan Keldik Ve Kene Epimiz Oña Dönecekmiz

** Gazetanıñ bu yeri ziyade ipranğanı sebebinden yazıları silingendir (İ.K.)

*** Rahmetullahi Aleyke Ya Hadimil-Milleti Vel-İrfan – Allahnıñ Rahmeti Seniñ Üzeriñe Olsun, Ey Milletniñ Ve İrfannıñ Hızmetçisi

Memba http://www.leylaemir.org/lat/history-page/terjuman/terjuman-gasprali.php