İmdat Avşarın yaradıcılığı: Həyat həqiqətləri bədii düşüncə axarında…

Nazim Əhmədli şair-publisist

• 

Kırımın sesi qazetesinin Azərbaycan təmsilçisi

Xəyalə ZƏRRABQIZI

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

İmdat Avşarın yaradıcılığı: Həyat həqiqətləri bədii düşüncə axarında…

(Elmi araşdırma)

• 

Türk dilinin zənginliyini, gözəlliyini özündə ehtiva edən, xalq ruhuna yaxın, Tanrıya sevgiyə və bağlılığa, insanın özünüdərkinə, mənən kamilləşməsinə həsr olunan, ümumbəşəri ideyalara söykənən, dərin məzmunlu, düşündürücü hekayələrin müəllifi olan  İmdat Avşar çağdaş türk nəsrinin ən özgün və başarılı usta yazarlarındandır. İlk qələm təcrübələrindən başlayaraq hamasətə qapılmadan, dəbdəbədən, şüarçılıqdan, süni pafosdan, təsvir və təhkiyə bəsitliyindən uzaq dayanan İmdat Avşar yaradıcılığı ilə çağdaş türk nəsrinə mövzu, ideya, məzmun və forma orijinallığı ilə səciyyələnən yeni nəfəs, yeni ruh gətirmişdir. Yazıçının yaradıcılıq dünyası bütövlükdə zəngin daxili aləmin, sistemli bədii təfəkkürün, dünyagörüşün güzgüsüdür və çağdaş Türkiyə nəsrində ayrıca bir mərhələ kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki İmdat Avşar yaradıcılığı türk xalq yaradıcılığı, milli musiqisi və klassik nəsrlə çağdaş nəsr arasında etibarlı mənəvi körpü rolunu oynayır. 

“Çiğdəmləri solan bozqır” (2009), “Soyuq röya (2012), “Göyərçin sevdası” (2021) kitabları ilə Anadolu həyatını bütün duruluğu ilə qələmə alan yazıçı əsərlərinə məxsus psixoloji-fəlsəfi dərinliyi, realizmi, dərin humanizmi, dil təmizliyi, müraciət etdiyi mövzuların həyatiliyi və rəngarəngliyi, görümlü mətn yarada, orijinal süjet qura bilmə qabiliyyəti, şeir kimi bənzərsiz təhkiyə tərzi ilə böyük oxucu auditoriyasının və ədəbi-elmi ictimaiyyətin sevgisini, rəğbətini qazanmışdır. Anlatdığı həyat hadisələrini istər “Soyuq röya”, istər “Göyərçin sevdası” adı altında təqdim etsə də, ədib bütün yaradıcılığı boyunca bozkırı, bozkırın həyatını, insanını, türküsünü qələmə alır. Bozkır bitki örtüyü açısından ən zəngin iqlim tipidir. Bozkırın yaşantısı da, insanları da, bozkırda keçən olaylar da İmdat Avşarın hekayələrində son dərəcə rəngli, canlı və təbii axarda təqdim olunur. 

Bədii yaradıcılığa şeirlə başlayan ədibin nəsr sahəsində ilk qələm təcrübəsi “Evin yıxılsın Hacı” hekayəsidir.  İlk olmasına baxmayaraq son dərəcə peşəkarlıqla yazılmış bu hekayə həm də İmdat bəyin abdallar haqqında yazdığı digər hekayələrin açarıdır. Professor Nurullah Çətinin təbirincə desək, İmdat Avşar abdalları ədəbiyyata gətirən ilk qələm adamıdır. Bu hekayə ilə müəllif sanki abdallığın manifestini yaradır. 

Abdallar Türkiyənin bütün bölgələrində, xüsusilə də Kırşəhir, Kaman, Keskin, Kırıkkale əyalətlərində yaşayırlar. Maddi həyatın bütün çətinliklərinə, yoxsulluqlara rəğmən  zəngin daxili dünyaya,  alçaqkönüllü, mütəvazi insaniyyətə, olağanüstü bir musiqi yetənəyinə sahibdirlər. Davul, zurna, saz, kaman kimi milli musiqi alətlərinin bənzərsiz ifaçıları olan abdallar bu fitri istedadı və ilahi vergini ən yüksək səviyyədə çocuqlarına da öyrədirlər. Qazanc əldə etdikləri yeganə yer toylar, el məclisləri olduğundan, toy-düyünün isə daha çox ilin yay fəslində keçirildiyindən onlar qazandıqları pulu heç düşünmədən yayda yeyib-içər, qışa ehtiyat saxlamazlar. Qış ayları abdallar üçün sözün həqiqi mənasında çətinliklə ötüşər. Abdalların həyat tərzini ən kiçik detallarına qədər bilən İmdat Avşar  qeyri-adi bir bədii ustalıq və yazıçı məharəti ilə qış fəslini abdallardan ötrü “Qara donlu Əzrayıl” kimi şəxsləndirərək bənzərsiz bir müqayisə aparır: “Abdalların baharı gözləməsi quş balalarının analarını gözləməsi kimi idi…”, “Zurnanın yanıqlı səsi qarlı gecələrdə Abdallar məhəlləsinin şəklini çəkirdi” və yaxud “Nə qədər bəyaz olsa da qar… abdallar üçün qara donlu Əzraildir” deməklə qış fəslinin abdallar üçün nə qədər keçim sıxıntısı yaratdığını obrazlaşdırır. Amma həyat elə gətirib ki, təkcə soyuq qış fəsli yox, son illərdə “modernləşən”, “şəhərləşən” dünya özü abdalların “qara donlu əzrayıl”ına çevrilib. Günümüzdə texnologiyanın gəlişməsi, küçə toylarının yasaqlanmağı, toy-düyünün daha çox zallarda keçirilməsi onların maddi çətinlikliklərini son dərəcə artırıb. Amma maddi dünya nemətləri abdallar üçün heç bir əhəmiyyət daşımır. Dərindən müşahidə etdikcə, onların təbiətən rind olduqları qənaətinə də gəlmək olar. Tanrının göndərdiyi neməti bulanda yeyər, içər, bulmayanda belə yoxluğa da şükür edə bilən adamlardır abdallar. Xasiyyətcə o qədər mütəvazidirlər ki, hətta özlərindən 20 yaş kiçik uşağa belə nəzakətlə boyun əyər, “ağam, bəyim”, deyə xitab edərlər. Toplum tərəfindən isə bəzən bu kimi keyfiyyətlər əslində, gözəl bir insanlıq halı olsa belə, xor görülür. Hətta İmdat Avşar “Şahan Usta” hekayəsində Şahan ustaya sayğısızca davranan uşağı, “Ayvaz Usta” hekayəsində “Abdalın kəsdiyi xoruz yeyilərmi?” deyə Ayvaz ustaya həqarət edən Nemət xanım obrazını yaratmaqla toplum tərəfindən onların necə aşağılandığını ürək yanğısı ilə qələmə almışdır. Hər nə qədər cəmiyyət tərəfindən xor görülsə, aşağılansa da, abdallar İmdat Avşarın gözündə, qələmində böyük insanlardır və onları bu şəkildə ucaltması, əzilən insanlara qol-qanad gərməsi, mənəvi dayaq, himayədar olması həm də yazıçının daxili dünyasından, yüksək insani keyfiyyətlərindən, həssaslığından xəbər verir. İmdat Avşar itib gedən o abdalları “Bozkırın Çiğdemleri” adlandırır və onlarla birgə türkülərimizin də öldüyünə dərin bir təəssüf hissi keçirir. Heç bir məktəb, mədrəsə təhsili almasalar belə ata-babalarından öyrəndiklərini yaşadaraq abdalların arasından: Neşet Ertaş, Muharrem Ertaş, Hacı Taşan, Çevik Ali, Seyit Çevik kimi ünlü sənət adamları – böyük ifaçılar yetişib. Ki, bu şəxsiyyətlərin adlarını biz İmdat Avşarın ilk ədəbi müsvəddələrindən müşahidə etməkdəyik. 

Müsahibələrinin  birində ilk yazı həyəcanlarından danışan ədib Hacı Taşanı və oxuduğu türküsünü xatırlayır: “İlkokul üçüncü sinifdə oxuyarkən Sema Susal adlı türkcə öyrətmənimiz bizə evdə bir türkü yazmağı tapşırmışdı. Mən Hacı Taşanın bir türküsünü dinlədim: “Açdım pərdəyi də turnayı gördüm…” Türkünün davamını yazıb yetişə bilmədiyimdən özümdən yazdım. Səma xanım oxuyan kimi məsələnin nə yerdə olduğunu anlamışdı,  misraları, qafiyələrin ahəngini düzgün yaza bildiyimi vurğulayaraq “Sənin ədəbi istedadın var, sən mütləq bunu gəliştirməlisən” demişdi.

Elə bu kiçik xatirə İmdat Avşarın ta uşaqlığından içindəki yazmaq eşqindən, yaradıcılıq atəşindən xəbər verir. İlk yazı eskizlərində Hacı Taşanın türküsündən təsirlənən İmdat Avşarı bu ruh bütün yaradıcılığı boyunca izləyir. Bozkırın tezenesi olan Neşet Ertaşı hekayələrində andığı kimi (“Həmdi kirvə”, “Heykəl” və.b), “Bozlak deyil, meydan oxuyan Usta” şeirində isə Muharrem Ertaşın sənətkarlığını tərənnüm edir. 

Ədəbiyyat aləmində Çingiz Aytmatov haqqında maraqlı bir deyim var: “O, heç vaxt “yeni başlayan” olmayıb, elə başlayandan klassik səviyyədə əsərlər yazıb. “Evin yıxılsın Hacı” hekayəsini istər bədii, istər nəzəri cəhətdən təhlil etdikcə, Çingiz Aytmatovla bağlı bu fikri qeyd-şərtsiz İmdat Avşar yaradıcılığına aid edə bilərik.

“Evin yıxılsın Hacı”dan başlayaraq İmdat Avşarın abdallar mövzusuna həsr olunmuş hələ ki, sonuncu olan “Yetim Abdal” hekayəsinə qədər bu əsərlərin alt qatında dərin bir fəlsəfə var. Nə qədər incə mizaha, şirin yumora rastlasaq belə bu yumorun daxili mahiyyətində içtən içə köz kimi yanan bir hüzün yürüyür, yumorun ardında yazıçının ürək yanğısı, daxili narahatlığı duyulur. İmdat Avşarın vicdan səsi kimi sözə çevrilən bu hekayələr sanki milli dəyərlərin ölüb getməyinə ağı kimi səslənir və oxucuda “evi yıxılan Hacının” yox “evi yıxılan abdalların” faciəsi kimi həzin bir təəssürat oyadır.

İmdat Avşar hekayələrini sadəcə olaraq hadisə kimi qələmə almır, bütün yazdıqlarını səmimi duyğularla içindən keçirib yazıya köçürür. Yazıçı kimi yaratdığı hər bir obraza bir ayrı sevgiylə yanaşır. Bəlkə də ədəbiyyat dünyasında çox nadir yazıçılar var ki, yaratdığı obrazı İmdat Avşar dərəcəsində sevir, mərhəmət göstərir.  

İnsanların heç qızırğanmadan bir-birinin qətlinə fərman verdiyi bir dünyada kəsib yeyəcəyi anaş toyuğun qanadının altındakı bala cücələrdən üzr istəyir İmdat Avşarın qəhrəmanı… Bu üzrxahlıq təkcə Haqverdinin daxili nigarançılığı, iç səsi deyil, bu həm də İmdat Avşar yaradıcılığının ana xətti olan mərhəmət duyğusunun izharıdır: “Haqverdinin anasız ötüşən günlərinin acısı indi əlindəki bıçaq kimi sinəsini başdan-başa yarıb keçməyə başladı. Hinin önündə çöməldi, əlindəki toyuğun qanadları havada sallanırdı. O an cücələr də analarına yaxın gəldilər. Yenidən uşaqlıq çağlarına döndü Haqverdi. Başını aşağı əyib cücələrlə göz-gözə gəldi. Onların qulağına pıçıldayırmış kimi dedi: Günahımdan keçin! Mən də yetim böyümüşəm…”

 “Yetim Abdal” hekayəsindəki Haqverdi obrazı bizim yadımıza İmdat Avşarın “Evin yıxılsın Hacı” hekayəsini salır. Abdallara məxsus olan gözütoxluq, aza qane olmaq, yoxluğa darılmamaq, şükür etməyi bacarmaq bu əsəri müəllifin ilk hekayəsi ilə yaxınlaşdırır. Toyu yarımçıq qalıb, pul qazanmaq xəyalı alt-üst olan bir rakı şüşəsi ilə evə qayıdan Haqverdi Hacının ata bilmədiyi qoldan məyus olan Davulcu Adəm kimi hər haliylə şükür eləməyi bacarır:

“Bir türkü oxumadan, bir halay havası çalmadan toy gecəsinin şahlıq taxtından enib bir qul olaraq evə dönmək nə qədər çətin imiş … O həngamədən canımı və yoldaşlarımı sağ-salamat qurtardım ha, buna şükür. Bir də yetmişlik bir rakı şüşəsini zay olmaqdan xilas etdim, o da məni bu gecə qəm evindən xilas edər…”

Sanki yazıçı obrazın dili ilə oxucusuna demək istəyir ki, “İnsan şükrə yüksələndə ilahi firavanlıq qazanır…” O qədər yoxluq içində Adəmin içindəki tale ilə barışcıl, Haqverdinin içindəki mərhəmətli adamı göstərir yazıçı. Əslində, hadisələrin mahiyyətinə varanda İmdat Avşarın yaratdığı Davulcu Adəm də, yetim Haqverdi də beş parasız halı ilə insanlığa dərs keçir. 

Adəmin başından tökülən para və yoxsulluq… Adəmin ovurdlarına dolub boşalan hava kimidir bu varlıq və yoxluq… Adəm yoxluğa şükr etdiyi məqamda elə bil İmdat Avşar bir Yunus Əmrə nəsihəti verir oxucusuna:

Nə varlığa sevinirəm,

Nə yoxluğa yerinirəm…

“Türk kültür və ədəbiyyatından” (Şəxsiyyətlər/ Məsələlər) və başqa dəyərli tədqiqat əsərlərinin müəllifi olan çağdaş türk ədəbiyyatşünaslığın görkəmli nümayəndəsi, professor Birol Emil XXI yüzil nəsri panoramasında İmdat Avşar yaradıcılığını olduqca yüksək dəyərləndirir: “İmdat Avşar çağdaş türk ədəbi mühitində bənzərsiz dialoq yarada bilməyinə, qəhrəmanların ruhuna uyğun danışdırmağına, hətta cansız əşyaları şəxsləndirmək məharətinə görə son dərəcə yüksək peşəkarlığı ilə seçilən sənətkardır və istər təkin danışığı (monoloq), istər cütün danışığı (dialoq) İmdat Avşar qələmində ən yüksək səviyyədə bədii həllini tapır”.

Professor Birol Emilin haqlı qənaəti İmdat Avşarın bütün yaradıcılığı boyunca ana xətt – aparıcı xətt kimi özünü göstərir. Bu mənada yazıçının Ərzurum və Malatyada müəllimlik etdiyi dönəmlərdə qələmə aldığı və öz prototipini yaratdığı “Hökümət imzası”, “Hamdi kirvə”, “Şeyxin çavuşu”, Abdal qocası”, “Türbənin dəlisi”, “Ağacdan atlar”, “İçindən söyən çocuq”, “Soyuq röya”, “Ölümün ən gözəli”, “Söylənməmiş sözlər”, “Şahnaz xanım adına kollec”, “Durna çırağı” hekayələri  xüsusilə diqqəti çəkməkdədir.

“Durna çırağı” və “Şahnaz xanım adına kollec” hekayələrində şərq hizmətinin bütün çətinliklərinə rəğmən müəllimlərin içindəki öyrətmə eşqinin ülviyyətindən bəhs edir İmdat Avşar. Sarp qayaların keçilməzliyinə, yolsuzluğa, hər növ maddi-mənəvi əngəllərə rəğmən özləri ilə bərabər elektriksiz kəndlərə zəka işığı daşıyır İmdat Avşarın qəhrəmanları. Həm də bunca çətinliklərə sevgiylə  sinə gərmələri oxucuda obraza dərin bir rəğbət oyadır:

“Hə, qurban olum. Sevdiyinə qovuşmayanlar, sevib də ala bilməyənlər, sevda atəşinə düşənlər gəlib burda qurban kəsər, dua edərlər. Durna Babadan hümmət dilərlər…

Buraya necə gəlirlər?

Sevda adama dağları aşırdır, qurbanı olduğum…”

“Durna çırağı” hekayəsindən örnək gətirdiyim bu dialoq, əslində, İmdat Avşarın bütün yaradıcılığının əsas ideyasını, məğzini, qayəsini təşkil edir. Sevgiylə edilənlərin qarşısında heç bir maneə duruş gətirə bilməz.

Ədibin ilk qələm təcrübələrindən başlayaraq son hekayələrinə kimi yaradıcılıq dinamikasını izlədikcə, onun bir yazıçı kimi hər zaman axtarışda olduğunu, dünya-insan-zaman-tale, şəxsiyyət və mühit, əxlaq və mənəviyyat, fərdin və cəmiyyətin özünüdərki, şəxsiyyət azadlığı, sənətkar taleyi, inam və inamsızlıq və s. məsələlərə, “modernləşən”, “kürəsəlləşən” dünyada insanın faciəsinə həsr etdiyi əsərləri oxuduqca İmdat Avşarın heç bir ədəbi cərəyanın təsirinə düşmədən öz yaradıcılıq yoluna və üslubuna sadiq qaldığını görürük. 

«İmdat Avşarın duyumu və üslubunu izah edən şey, iki dil arasında yer almasıdır. Bunu  sadəcə öyrənməklə etmək mümkün deyil. Bu duruş və duyumda Avşarın kökü Mevlana və Yunus Əmrəyə çıxan genetik bir mirasın varisi olduğu aşkardır. Bu mirasda bütün həqiqəti bizə neydən dinlədən Mevlananın, sarıçiçəkdən cəddini soruşan Yunusun, Anavarza qalası ilə dərdləşən Dadaloğlunun, ulu bir ağaçdan düşən yarpaqda ağacın iniltisini onunla eyni anda duyan Aşıq Veysəlin, yaylada əzəlini arayan məchul bəstəkarın…siluetləri vardır.»  Akademik Ziya Avşarın bu fikirlərinə söykənərək cəsarətlə söyləyə bilərik ki, İmdat Avşarın bütün bədii yaradıcılığını, araşdırma yazılarını və çevirilərini müşahidə etdikcə sənətkarın Türk dilinin ifadə imkanlarından ən yüksək səviyyədə və peşəkarlıqla istifadə etdiyinin şahidi oluruq. İmdat Avşarın əsərləri mövzu əlvanlığı, məna tutumu, məzmun dərinliyi ilə bərabər, həm də dilinin ahəngdarlığı, gözəlliyi, canlılığı, şirinliyi ilə seçilir. 

Professor Nurulla Çətin yazır ki: “Ədəbiyyat piyasasını… müsəlman türk millətinin ruh kökünə yabançı söz yığınları istila etmiş vəziyyətdədir. Yabançı ruhların Türk bədəninində dolaşdığı bu ortamda İmdat Avşar hekayəsi, bir iç aydınlığıdır… Çağdaş Türk hekayəsində gerçək Anadolu yaşantısınını İmdat qədər canlı bir şəkildə çizən başqa bir hekayəçi yoxdur…” 

İmdat Avşarın nasir qələminin bir uğurlu cəhəti də, detallarla görümlülük yarada bilməsidir. Əjdər Olun təbirincə desək, oxucuda belə bir təəssürat yaranır ki, sanki bir köy kahvesində oturub film izləyirsən, çünki hadisələr kino lenti kimi gözlərin önündə canlanır. 

Professor İbrahim Şahinin elmi-nəzəri təhlilləri isə bu qənaətlərimizi daha da dolğunlaşdırır: “İmdat Avşarın dili sezdirən və seyr etdirən dildir. Hətta bu seyr etdirmə qabiliyyəti o qədər yüksək səviyyədədir ki, “Çiğdemleri solan bozkır”da kaybolmuş bir dilin, artıq olmayan insanlarının, artıq olmayan həssasiyyətlərini belə bədii axarda bizə təqdim edə bilir. İmdat Avşarın dili sadəcə səsiylə deyil həm də dramatik xüsusiyyətləri ilə, canlandırma və xəyal etdirmə gücü ilə yadda qalır.” 

Dilin dərin psixoloji məqamları incəliklə təzahür və əks etdirmə özəlliyini sənətkarın “Durna çırağı” və “Təftiş heyətinin övliyası” hekayələrində daha peşəkarlıqla bədii əksini tapdığını müşahidə edirik: 

 Yer ilə göy arasına pərdə kimi gərilən və bir-birinin ardınca heybətlə düzülmüş dağların yamaclarından ilan kimi qıvrılan dərələri, təpələri aşaraq ağır-ağır irəliləyirdik. Jandarma komandirinin mənə rəhbər təyin etdiyi və sanki bir qurbanlıq qoyun kimi təslim etdiyi kənd qoruqçusu Heydər və yükümüzü daşıyan qatırlar, bəlkə də, illərlə bu yollardan gedib-gəldikləri üçün son dərəcə rahat hərəkət edirdilər. Mən isə dik yamaclardan keçərkən arxadan bir əlin məni aşağıya itələyəcəkmiş kimi bir hissə qapılıb ürpənir, əlimin çatdığı kollardan, otlardan möhkəm yapışırdım. (“Durna çırağı”)

 “Durna çırağı” və “Təftiş heyətinin övliyası” hekayələrində gerçəkliklə bədii təxəyyülün bir-birinə qaynayıb-qarışdığının şahidi oluruq. Müəllifin yaratdığı “Durna Baba” və “Övliya” kim bədii-fəlsəfi obrazların iştirakı bu əsərlərin mifoloji təsir gücünü və rəmzi  səciyyəsini daha da artırır.  Bu hekayələrdə zahirən adi görünən əhvalatın alt qatında güclü bir məna dərinliyi var. Eyni zamanda yazıçının olayları yüksək bədii dil və sənətkarlıqla anlatması əhvalatların təsir gücünü daha da dolğunlaşdırır. İmdat Avşarın bioqrafiyasını yada saldıqca “Durna çırağı” hekayəsinin ədibin müəllimlik, “Təftiş heyətinin övliyası” hekayəsinin isə müfəttişlik fəaliyyəti dönəminə – həmin illərə aid olduğu qənaətinə gəlirik ki, hər iki əsər yazıçının yaşadığı illərin və şahidi olduğu hadisələrin estetik şərhini verir. 

“Təftiş heyətinin övliyası”nı oxuduqca bir məqamı dərk edirik ki, müəllif hissi idrakdan kənarda rasional idrakı, ümumiyyətlə, qəbul etmir. Ədibin bu hekayəsi ilə öncə yazdığı “Ağ bulud”, “Türbənin dəlisi” əsərləri arasında hər hansısa mənəvi bağ oluşmaqdadır. Bu əsərlərdə İmdat Avşarın təsvir etdiyi qəhrəmanlar yerə aid olan sıxıntılardan quş kimi azaddırlar. Toplumun “dəli” kimi gördüyü bu adamlar son dərəcə azad və xoşbəxtdirlər… Bunun səbəbi isə insanın içindəki dünya ehtirasından xilas ola bilməsidir. Bizi bədbəxt edən əslində ağıldır. Və kənardan baxanda özümüzə “Müdrik bədbəxt azad dəlidən (məczubdan) daha xoşbəxtdir!” – deyə təsəlli edirik ki, amma həqiqətdə belə deyil… Həyatın özəyində hissi idrak (ilahi vergi, fəhm, intuisiya) dayanır. Göy qübbəsini saxlayan, əslində, heç bir fizika qanunu deyildir. Yer, göy, külli-aləm bir ilahi iradəyə tabedir ki, bütün Yaradılışın və Varoluşun mərkəzində O dayanır:

“- Göy qübbəsini üstümüzdə tutan kimdir? Dirəyi, sütunu hardadır?

Mən cavab tapmağa çalışdığım məqamda isə əsasını çayxananın tavanına dirədi, başını qaldırıb yuxarı baxdı. Sanki həmin an göy qübbəsinin altına sütun tikmişdi:

– Baxın bura, bu əsanı görürsünüzmü? Çəkərəm bu əsanı, gözünüzü açıb yumunca göyü başınıza endirərəm! Dumansız atəşin sirri nədədir? Siz hardan biləcəksiniz ki, bu samovarı qaynadan od deyil? Oyanın, ey qafillər?! Haqqın yandırmaz odu var!” (“Təftiş heyətinin övliyası”)

Hekayədə hadisə və vəziyyətlərin tamlığı, hissi və idraki məqamların ardıcıllığı, bir-birini izləməsi, tamamlaması və bütün bunların bədii  sənətkarlıqla, obrazlılıqla təqdim olunması əhvalatların təsir gücünü daha da dolğunlaşdırır və oxucuda İmdat Avşarın yüksək nasirlik səviyyəsi, dil-üslub kamilliyi, dərin müşahidə qabiliyyətinin olması ilə bağlı fikir formalaşdırır.

Əhmət Kabaklı yazır ki, dilin və düşüncənin milli oluşu geniş anlamda millətin milli zövqünün və milli həyatının əsəri olunuşundadır. Dil və düşüncə kökə söykənəndə milliləşir və daha da bütövləşir. 

Sələfi Əhməd Kabaklının söylədiyi bu fikirlərin bədii təsdiqini İmdat Avşarın “Şahnaz xanım adına kollec” hekayəsində ən xırda detallarına qədər müşahidə etməkdəyik. İlk öncə qeyd edək ki, bu hekayə Türkiyədə düzənlənən “Abbas Sayarın xatirəsinə həsr olunmuş hekayə yarışması”nda birincilik ödülü qazanmışdır.

“Şahnaz xanımın adına kollec” sözün həqiqi mənasında, türk düşüncəsinin pasportu,  milli kimliyimizin izahıdır. Ədib bütün əsər boyu bu detalın üzərində dayanır ki, kökləri bu torpağa bağlı olmayan, milli mənsubiyyəti bu torpağın cövhərindən qidalanmayan heç bir ideoloji düşüncə bu xalq üçün nicat yolu ola bilməz. İnsanı insana qarşı gətirən ideologiyalar bizi sadəcə kor edə bilər, məhv edə bilər, amma heç vaxt xilas edə bilməz. Mayası sevgidən, halallıqdan, dürüstlükdən yoğrulmuş bu uca məmləkətin nicat yolu heç bir liberalist, humanist, sağçı, solçu deyildir. Köksü vətən boyda, könlü bayraq qədər uca bir millətin dərdinə onun milli dəyərlərinə yad və yabancı olan heç bir ideologiya can yandıra bilməz.  Düzdü, əsərin əsas qəhrəmanı olan Şahnaz xanım ədalət timsalıdır, idelistdir, bütün hüceyrələrinə qədər insana və insanlığa ünvanlanan bənzərsiz bir sevgiylə süslənmiş olsa da, yenə də ziyalı ilə xalq arasında yaranmış dərin uçurumun və mühitin qurbanı  olur. İmdat bəy sadəcə bir məktəbin daxilində baş verənləri qələmə almaqla, əslində, bir məktəbin timsalında bir millətin tarixinə ayna tutur. Tarixi gerçəklikləri bədii düşüncənin axarında bu şəkildə  təqdim edə bilməsi İmdat bəyin bir yazıçı kimi böyük uğurudur. 

Bu hekayədə müəllif, sözün həqiqi mənasında, bir məktəbin yox, bir millətin tarixini yaradır. Və məktəbdə baş verən hadisələrin timsalında bir millətin faciəsini qələmə almış olur. Bu əsər dərin məna-ideya xüsusiyyətlərinə görə Mirzə Cəlilin “Dəli yığıncağı” tragikomediyasını xatırladır. 

Əsərin süjet xətti hekayə süjetindən daha çox romana bənzəyir. Ədib kiçik hekayə janrının verdiyi imkanlardan yüksək səviyyədə faydalanaraq hekayə süjeti çərçivəsində roman yüklü problem qoyur. İmdat Avşar hekayə janrında yazılmış bu faciənin mahiyyətini, əsl səbəbini əsər boyunca oxucusuna aydın detallarla göstərir ki, özlərini xalqın ziyalısı kimi cəmiyyətə təqdim etsələr də, onların heç birinin əslində bu toplumun içindən çıxan insanın halından xəbəri yoxdur. 

Xalqın dilini bilməyən, mənəvi köklərinə yad olan bir ziyalının ürəyi nə qədər insan  sevgisiylə dolu və humanist olmasına rəğmən şagirdin bir kəlməsini səhv anlayaraq qiyamət qoparmağı və digər ideologiyaların nümayəndələrinin bu məsələyə öz pəncərələrindən baxaraq çözməyə çalışmaları oxucu qəlbində onlara qarşı ikrar doğurur. 

Yazıçının ortaya qoyduğu milli düşüncə – Mansur usta və onun çiynindəki davulu “liberal, sosialist, komunist, sağçı, solçu, dinçi, maoçu, Leninçi, marksist, kapitalist… və s. sadalamaqla bitməyən bütün ideologiyalardan yuxarıda dayanır. Bəli, Mansur usta və onun çaldığı davulu bizim milli mənlik şüurumuzdu, milli ruhumuzdu, genetik kodumuzdu… Bizim xilasımız da odu, nicatımız yolumuz öz milli kökümüzə bağlılığımızdadı… Müəllif ideologiyaların və onların xilas reseptini isə qəhrəmanların  hər birini  danışdırmaqla, daha doğru tipi öz dilindən ifşa ilə təqdim edir.

İmdat Avşarın əsərlərində dərin və əhatəli psixologizm müşahidə olunmaqdadır. Müəllifin psixologizmi doğma ana dili, adət-ənənə və sosial –ictimai gerçəkliyin daxilin təbiəti ilə çulğalaşır. Sənətkarın psixologizmini güclü milli şüur yanğısı, tarix, mənəvi yaddaş və heysiyyat izləyir.

İmdat Avşar mənsub olduğu xalqın əxlaq və mənəviyyatını həmişə sağlam ruhlu, köklü, rişəli görmək istəyir. Bu baxımdan ədibin bədii yaradıcılığının mənəvi-əxlaqi, sosial-siyasi  və tərbiyəvi əhəmiyyəti çox güclüdür.

İmdat Avşarın bədii yaradıcılığı milli-tarixi, çağdaş şüur problemləri ilə  bağlı olan, bu bədii keyfiyyətin  fərd, ailə, cəmiyyət, dünya–insan–zaman boyunca yayımlandığı  və ədəbi prosesə təsir göstərdiyi orijinal yaradıcılıqdır.

Marina Svetayevanın maraqlı bir fikri var. Yazır ki: əsl, həqiqi sənət əsəri böyük gərilmənin məhsuludur. İstedad təkcə nə qədər yazmağı yox, həm də nə qədər “gərilməyi bacarmaq”dır. Əgər  hər hansı bir əsəri “gərilmədən” rahatca yazsan cild-cild kitabların olacaq, lakin yazdıqlarının heç biri sənət nümunəsinə çevrilə bilməyəcək. Əsərə əbədiyaşarlıq qazandıran məhz bu “gərilmə”dir.

Bu mənada İmdat Avşarın hər bir əsəri yüksək bədii istedadın, zəhmətkeşliyin, dərin yaddaş və  həssas müşahidənin qabiliyyətinin məhsulu olmaqla bərabər, həm də böyük “gərilmə”nin məhsuludur. 

İmdat Avşar dünyaya özünəməxsus baxışı olan yaradıcı şəxsiyyət, insana və insanlığa son dərəcə ehtiram və həssaslıqla yanaşan, sözü yerində və zamanında deməyi bacaran cəsarətli qələm sahibidir. Türk ədəbiyyatının çoxəsrlik söz xəzinəsindən, zəngin xalq yaradıcılığından, türk milli musiqisinin – bozlağından, türküsündən, ezgisindən ruhən, mənən qidalanan İmdat Avşar həm də bütün yaradıcılığı boyunca ideyalarına söykəndiyi İsmayıl Qaspıralının “dildə, fikirdə, əməldə birlik” amalına – milli məfkurə və əqidəsinə düşüncəsiylə, sözüylə, yaradıcılığı ilə sadiq olan Ədəbiyyat Fədaisidir. 

Türkiyə ədəbi mühitində: Ziya Avşar, İbrahim Şahin, Yavuz Günəş, Nazim H. Polat, Hikmət Koraş, Nurullah Çətin, Vedat Ali Tok, Necati Tonqa, Gökhan Tunç, Yunus Alıcı,  Hidayət Özcan, Vedat Yeşilçiçek, Erol Sakallı, Faruk Çolak, Bekir Çınar, Muharrem Dayanç, Bekir Oğuzbaşaran, Zeki Bulduk, Sümeyra Tulumcu,  Zehra Yazbahar, Emir Kalkan, Yavuz Bülənt Bakiler, Abdurrahim Karakoç, Ali Akbaş, Yakup Öztürk, Muhsin İlyas Subaşı, Ercan Köksal, Sırrı Er, Selim Tunçbilek, Yahya Azeroğlu, Yavuz Bağcı, Suavi Kemal Yazgıç, Osman Erenalp, Nazim Payam, Deniz Dengiz Şimşek, Funda Özsoy Erdoğan, Fatih Oğhan, Rümeysa Bedirhanoğlu və b. Bilim və qələm adamlarının, o cümlədən 

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında: Anar, Rəşad Məcid, Əjdər Ol, Məmməd İsmayıl, Pərvin Nurəliyeva, Vaqif Məmmədov, Eyvaz Zeynalov, Elxan Zal, Afaq Şıxlı, Təranə Vahid, Eldəniz Elgün, Səlim Babullaoğlu və başqaları tərəfindən yaradıcılığının bu qədər geniş şəkildə təhlil və tədqiq olunmasına baxmayaraq Yazıçının əsərləri arasında hələ də öz elmi-nəzəri cəhətdən təhlilini gözləyən nümunələr çoxdur. Biz bunu müəyyən mənada sevindirici məqam kimi qəbul edirik. Ədibin demək istədikləri bir çox hallarda əsərlərin alt qatlarında kodlar və ştrixlər şəklində gizli qalır. Bu isə onu söyləməyə əsas verir ki, sirri açılmamış məqamlar hələ də öz zamanını gözləyir, əsərlərdəki gizlinlər oxucunu daha çox düşünməyə, mütaliə etməyə və axtarışlara vadar edir. Bu mənada, İmdat Avşar oxucusunu öz ideyalarının arxasınca aparmağı və axtarışlara yönəltməyi bacaran yazıçılardandır. Və biz inanırıq ki, İmdat Avşar yazıçı, nasir, şair, publisist, milli düşüncəli aydın, vətəndaş mövqeyi olan bir ziyalı kimi həm Türkiyə, həm də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ədəbi-elmi ictimaiyyətin daim diqqət mərkəzində olacaq. 

• 

•