I Meñli Geray han, 17 aprel 1515 senesinde vefat etti.
I Meñli Geray üçünci Qırım hanıdır.
I Meñli Geray, mustaqil Qırım hanlığına temel qoyğan I Hacı Geraynıñ sekiz balasından altıncısı edi. I Hacı Geray han 1466 senesi ölgen soñ, 12 yıl fetret devri denilgen onıñ balaları arasında devam etken taht qavğaları oldı. Bularnıñ çoqusı Nur Devletnen I Meñli Geray arasında edi. Fetret vaqtında Nur Devlet dört kere, Meñli Geray ise üç kere han oldı. Meñli Geraynıñ üç kerede tekmil saltanatı 44 yıl yekün tuta.
I Hacı Geray handan soñ ekinci oğlu Nur Devlet han oldı. Qırımda akimiyet içün onıñ qardaşı Meñli Geray küreşmege başladı, 1467 senesinde üç ay hanlıq Meñli Gerayğa keçti. Amma ğalebe birden qazanıp olamadı, ve Kefege qaçtı. Anda Cenevizler oña yardım ettiler, oñdan da ğayrı, eñ müim olğanı, o Qırımdaki mırzalarnen kelişti, Qırım sülâleleriniñ ve beyleriniñ yardımına esaslandı.
Altın Ordu kibi Qırım hanlığınıñ da eñ büyük meselesi mırzalarnıñ (yani asılzade sülâle reisleri) devletniñ aqiqiy saibi olğanlarından doğa edi. Mırzalar arasındaki küreşler, bu sülâlelerniñ bir-birlerine qarşı toplaşıp, ya da qomşu memleketlernen añlaşıp hanlıqta qolaylıqnen bir iç cenkke sebep ola edi. I Meñli Geray Şirin sülâlesi reisi Eminek mırza ve Cenevizlerniñ yardımınen 1468-de ekinci kere han oldı. Nur Devlet Şimaliy Kavkazğa qaçtı. Anda o Osmanlılarnen bağ tutıp, olarnıñ yardımınen tahtnı qaytaracaq oldı. Amma neticede o Cenevizlerniñ esiri oldı.
1475-de Eminek mırza, Cenevizlerinde fitnelemesi neticesine Osmanlılarnen añlaşqanı sebebinden mevzisinden uzaqlaştırılğan vaqıtta mırzalarnı ve sülâlelerni etrafında toplap, isyan etti. Meñli Geraynı qaçmağa mecbur etti, onıñ yerine evelâ qardaşı Ayder, bir qaç ay soñra da kene Nur Devlet han oldı. Meñli Giray Cenevizlerge sığındı, olar Nur Devletnen añlaşıp, onı apis tuttılar. Bir vaqıt soñra Nur Devletnen araları bozulğan Eminek mırza, Cenevizlerge qarşı Osmanlı padişasına muracaat etti. Fatih Sultan Mehmed, bunı fırsat sayıp, Gedik Ahmed paşanı quvetli bir flotnen acele Qırımğa yiberdi. Kefenen Qırım yalılarında Cenevizlerniñ tastamam limanlarını zapt ettirdi. Gedik Ahmed Paşa tarafından apisten çıqarılğan Meñli Geray bir añlaşma yaptı ve Osmanlılarnıñ tabiligini qabul etti.
1476-da Altın Ordu hanı Seyyid Ahmed Qırımnı istilâ etti. Meñli Geray Qırq Yerge (şimdiki Çufut Qale) sığındı. Altın Ordu hanı, Canibek adında bir valisini taşlap, memleketine qaytqan olsa da, bu sefer Nur Devlet Osmanlı imayesinde Qırım hanlığını elge keçirdi. Meñli Geray İstanbulğa ketirilip, apis tutuldı. Bir vaqıt soñra Qırım sülâlelerniñ başı Eminek mırza, Nur Devlet hanğa qarşı qarğaşalıqlar çıqarıp, padişadan Meñli Geraynıñ yiberilmesini istedi. 1478-de Meñli Geray İstanbuldan yiberilgen ilk han sıfatınen Qırım tahtına kene keldi. Meñli Geraynıñ bu üçünci saltanatı (1478-1514) sırasında Qırım hanlığı sağlam bir şekilde qurdı.
Meñli Geray hanlıqta evelâ nizamnı ğayrıdan tiklegen soñ, 1484-de Osmanlı padişası II Beyazıdnıñ Aqkerman seferine 50 000 Qırım atlısınen qoşulıp Qırım Hanlığını ilk kere Osmanlılarnıñ fetih areketine qattı. Aqkerman seferi neticesinde Tuna özeni boyunda zapt etkenleri Balta, Tombasar, Qavşan qasabalarınen etrafı Qırım Hanlığına berildi.
1485 senesi I Meñli Geray Qazan hanı İbraimniñ tul apayı Nur Sultannen evlene. Bu evlenmeden em Qırım, em de Qazan veliahdı Sahib Geray (1501-1551) doğdı. Onıñnen beraber Qırımğa Manğıt ve Secevüt qabileleri kirip keldiler ve şimdiki Canköyden biraz künbatı taraftaki topraqlarğa yerleştiler.
1474 senesinde Moskva knâzı III İvan ile Qırım hanı Meñli Geray arasında ittifaq antlaşması imzalandı. Qırım ve Rus ordularınıñ ortaqlaşa askeri areketleri neticesinde Rus knâzlığı Altın Ordunıñ vasallığından qurtuldı. 1491 senesi Meñli Geray Altın Ordunı Özü ve Don özenleriniñ aşasından 60 biñ asker yardımınen sıqıp çıqardı ve Qara Kermen qalesini qurdurdı. 1502 senesi, iyün 28-de I Meñli Geray Altın Ordunıñ hanı Şeyh Ahmedni tar-mar etti. Bu ğalebeler sayesinde Qırım Hanlığı Özü ile Edil özenleri arasında topraqlarnı öz kontroli altına aldı. Qırım Hanlığınıñ meydanğa kelüvi yekünlendi. Ortaq duşmanları (Altın Ordu) bozğunğa oğratılgandan soñ müteffik olğan Qırım ve Moskva arasındaki munasebetler yavaş-yavaş kerginleşmege başladı. Rusiye mınavı Hanlıqlar üstündeki tazıyıqnı bundan soñ, daa çoq arttırdı. Meñli Geray han, ögey oğlu Abdüllâtifni Qazan hanı tayinledi. Bir vaqıt soñra Qazan halqı Rus knâzı III İvanğa muracaat etti. Abdüllâtif hannıñ yaramay idaresinden şikâyet etip tahttan qaytarılmasını istedi. Abdüllâtif han vazifesinden alınıp yerine qardaşı Muhammed Emin ketirildi. Meñli Geray han, knâz III İvanğa sert bir mektüp yazdı. Qırım Hanlığınen Rusiyeniñ arası açıldı. Mınavı kerginlik, III İvannıñ ölüminden soñ yerine keçken İV Vasiliy vaqtında yoq oldı, dostluq munasebeti yañıdan quruldı. Meñli Geray hannıñ apayı Nur Sultan bike, oğlu Abdüllâtifni körmek içün, Meñli Geray handan olğan oğlu Sahib Giray ve üç elçinen beraber, 1508 senesinde Moskvağa ketti. Anda bir ay qaldı. Qazanğa han tayinlengen diger oğlu Muhammed Emin hannı Qazanda ziyaret etti. Qayta ekende, Rus çarınıñ sarayında altı ay musafir qaldı.
Meñli Geray han 1511-de Lehistan qıralınen ittifaq añlaşması yaptı. Belarus ve Ukraina üstündeki akimiyet iddasından, Lehistan lehine vazgeçti. Lehistan, Qırım Hanlığına senede 15 000 altın bergi berüvni qabul etti. Bu vaqıtta Osmanlı Devletinde Sultan II Beyazıdnıñ oğlu şehzade Selim (Yavuz Sultan Selim), ağası şehzade Ahmednen veliahtlıq sebebinen cenkke tutuşqan edi. Sultan, balaban oğlunıñ tarafını tutqanı içün, şehzade Selim yeñildi. Qırımğa qaçıp qaynatası Meñli Geray hanğa sığındı. (Eñ yayılğan rivayetke köre Yavuz Sultan Selim hannıñ apayı Ayşe Havsa sultan Meñli Geray hannıñ qızı ola. Ondan olğan oğlu Qanuniy Sultan Suleyman handa uzun zaman Kefe sancağında qaldı.) Vaziyetten haberi olğan şehzade Ahmed, Meñli Geray hanğa bir mektüp yiberip, özüne sığınğan qardaşı şehzade Selimni apis eterse, Kefeni ve Qırımnıñ yaqınlarındaki müim bazı qalelerni Qırım Hanlığına taşlaycağını bildirdi. Meñli Geray han, mektüpni ketirgen elçige şu cevapnı berdi “Memleketimizge, şerefli bir zadekânnıñ oğlu keldi. Sebep ve maqsadıñıznı añlap olamadım. Rumelige ketmege istese, biz buña niçün ve nasıl mani ola bilemiz? Apis istemek de qardaşlıqqa sığmaz.” Şehzade Selim daa soñra Meñli Geray hannıñ oğlu Saadet Geraynıñ refaqatinde ve qorumasında Rumelige keçirildi.
Meñli Geray Han; aqıllı, siyasiy körüşleri isabetli bir han edi. Aynı zamanda şair edi. Qıpçaq şivesinde yazğan şiirleri bar edi. Bağçasaraydaki Hansaraynı yasatmadan evel Zıncırlı Medreseni yasattı. Bu onıñ ilimge ve medeniyetke olğan sayğısını kösterdi. Bu medresede ders berecek müderrislerniñ ve oquycaq talebelerniñ keçimlerini qarşılamaq içün keliri yüksek topraq vaqıf etti. Olacaq medreseniñ temelini qoyğanda, han, yerni qaza edi, er kesnen beraber taş taşıy edi, bina azır olğanda ise o, medreseniñ qapılarında balaban zıncırnı asmaqnı emir etti. Medreseniñ tantanalı açıluvında han ayttı: “Aqıl adamnı alicenap ete, aqıl kemalatnıñ yolu ise ilimnen bağlı… ilimni ürmet etmegen, han olsun ya da padişa, o bir şey temelli etip olamaz, erte ya da keç onı namussızlıq yeter. Men bu qapılarda zıncırnı asmağa emir etim, bu qapıdan kirgen er insan, kim de olsa, bu ilim mabedine kirip öz başını ilim ögünde egsin”. Ve han başını egip, birinci medresege kirdi. Qapı üstünde ise şimdi de, arap tilinde yazı saqlandı: “Bu oquv yurtu Allah yardımı ile Meñli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu, qurmağa emir etti. Allah onıñ hanlığını asır soñunace devam etsin, icriy 906 s.” Meñli Geray han, 1515 senesinde vefat etti. Yasatqan Zıncırlı Medrese qatındaki dürbesinde topraqqa berildi.
Menbalar
Emel Mecmuası sañ 36 , Eylül – Ekim 1966
Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi 1954
Kırım Türk – Tatarları (Dünü – Bugünü – Yarını), Müstecip Ülküsal
Oğuz Çetinoğlu Bahçesaray Mecmuası
Halil İnalcık Emelimiz Kırım Mecmuası sañ 46 2004 ISSN 1301-0328
