HAY YOXSA ERMƏNİ
Heç düşündünüzmü, bu gün bizim erməni olaraq bildiyimiz məxluqatlar,
niyə özlərini hay olaraq adlandırırlar? İgid, qorxmaz, cəsur adam mənasına
gələn erməni kəlməsini özlərinə layiq bilmirlər? Sadəcə xəyanətlə, yaltaqlıqla,
satqınlıqla mənimsədikləri Azərbaycan torpaqlarında yaratdıqları dövlətin adını
beynəlxalq arenada Ermənistan olaraq istifadə edirlər? halbu ki, öz aralarında
bu ərazini belə Hayastan adlandırırlar. Əlbətdə bunun arxasında məkirli bir
siyasət, iyrənc bir niyyət durmaqdadır.
Bunlara cavab tapa bilməyimiz üçün ilk öncə hayların kim olduğuna
baxmalıyıq. Hind-Avropa mənşəli haylar, bu ərazilərə Şimali Fərat hövzəsindən
gəlmiş, indiki Türkiyə və Azərbaycan ərazilərində məsgunlaşmış qədim türklərin
qonaqpərvərlik və mərhəmət hislərindən istifadə edərək yerləşmişdirlər.
Onların bu ərazidə yerləşdikdən sorakı fəaliyyətlərini geniş tədqiq edən
türkoloq, filologiya elimləri doktoru, professor Firudin Ağası oğlu Cəlilov yazır:
” Əsl soy adları olan hay etnonimi bugünkü ermənilərin öz içində yaşadığı halda,
gürcülər onlara somexi,kürdlər filə, biz də başqaları kimi erməni deyirik. Ancaq
erməni etnonimi ilk dönəmlərdə bugünkü haylara deyil, tamamilə başqa dilə və
mədəniyətə mənsub subar türklərinin ermen adlı boylarına aid olmuşdur.
Haylar isə Ərməniyə ölkəsinə gələndən xeyli sonra, xüsusilə xristanlığı qəbul
edəndən sonra ətraf bölgələrə yayıldıqca bu yeni ekoetnonimlə adlanmışlar,
çünki bəzi qonşu xalqlar, təbii olaraq onları artıq Ərməniyə əhalisi (erməni) kimi
tanımışlar. Haylar da həmin ərmən boylarının adını mənimsədikləri kimi, əlifba
düzəldib özlərinə tarix yazanda artıq onların qədim tarixini də özlərinə çıxmışlar.
Ona görə də, erməni adının mənşəyindən danışarkən vacib şərtlərdən biri
sonrakı psevdo–ermənilər (haylar) ilə əsl qədim ermənlərin fərqləndirilməsidir”.
Ağası oğlu tədqiqatının davamında bu adın mənşəyini bu cür izah etmişdir:” Bu
adın mənşəyindən danışmaq üçün onun hansı tarixi çağlarda, hansı coğrafi
məkanda və həm də hansı xalqın dilində və adında işləndiyini araşdırmaq lazım
gəlir. Əgər bu adın işlənmə tarixinə baxsaq, onun çox qədimdən mövcud
odduğunu görərik: işlənmə arealına baxsaq, onun izinə Altaydan Dunay çayına
qədər, Orta Asiyadan Anadoluya qədər müxtəlif coğrafi ərazilərdə, xüsusilə
qədim Azərbaycanda rast gələrik. Tarixin müxtəlif çağlarında Mitanni
dövlətinin, samidilli aramey tayfalarının, qafqazdilli hurri-urartu xalqlarının,
doğu-german (ostqot) boyunun və türkdilli subar, bulqar, mitan boylarının
birbaşa və ya dolayısı ilə bu adla olan əlaqələrinə aid məlumatları da bura əlavə
etsək və həm də vaxtilə (sonralar) Balkan yarımadasından Ərməniyə ölkəsinə
gələn hay tayfalarının da burada «erməniləşdiyini» nəzərə alsaq, onda zaman
və məkan ölçüləri çox böyük olan erməni adının mənşəyini aça bilən dil və tarixi
faktları toparlayıb, ümumi nəticə çıxarmağın o qədər də asan olmadığını
görərik.
Öncə, erməni adı ilə ilişgisi olan adlar kimi elmi ədəbiyatda verilən Arman,
Arme toponimləri və arameyetnonimi üzərində dayanaq, çünki əksər alimlər
«erməni» adının mənşəyindən danışarkən həmin sözlərə istinad edirlər. Arman
və Armi yeradları m.ö. III minillikdən üzübəri işlənməkdədir. Arman toponiminə
akkad çarı Naram-Suen (2236-2200) və onun babası Ulu Sarqona aid yazıda rast
gəlmək olur…”.
Firudin bəy öz tədqiqatı ilə bu mövzuya möhür vurmuşdur. Lakin eyni
zamanda onu da qeyd etmək istəyirəm ki, tarixi mənbələrdə Ərməniyyə,
Əməvilər sülaləsi dövründə inzibati bölgü üzrə Xilafət sistemindəki IV əmirlik
Cənubi Qafqaz ölkələrini əhatə edirdi. Paytaxtı Dəbil (Dvin) şəhəri olmuşdur
(Dəbil şəhərinin xarabalıqları Qəri Azərbaycanda, indiki Ermənistan
ərazisindədir). Abbasilər sülaləsi dövründə III əmirlik olub və 789-cu ildən
paytaxtı Bərdə idi. Ərəb müəllifləri (Əl-İstəxri, İbn Havqət, Əl-Müqəddəsi və.s)
çox vaxt bütöv Azərbaycanı (indiki Cənubi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan və
Azərbaycan respublikasını) və Şərqi Türkiyəni bir inzibati vahiddə birləşdirərək
Ərməniyyə və ya Azərbaycan adlandırırdılar. Bu günkü Göyçə, Van və Urmiya
gölləri arasında yerləşən Ərmən yaylası və Azərbaycan Respublikasının Oğuz
rayonundakı Ərmənət kəndinin adı böyük ehtimal həmin tarixin xatirəsidir.
Hayların “Böyük Ermənistan” xülyalarının belə vaxti ilə mövcud olmuş “Böyük
Ərməniyyə və ya Böyük Azərbaycan” anlayışının üstündə qurulduğu acı
həqiqətdir.
Bəli, Haylar “hay”adından əl çəkməyərək milli mənsubluqlarını unutmamağa
çalışdıqaları kimi, beynəlxalq arenada Ermənistan terminindən istifadə edərək
də tariximizə şərik olmaqdalar. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, qorxmaz, mərd,
igid adam anlamına gələn erməni terminini onlara işlədərək, onları
şanlandırmağımız nə qədər yanlışdırsa, dövlətlərinə də Ermənistan deyərək
onların necə deyərlər çörəklərinə yağ sürtməyimizdə böyük xətadır. Hətda bu
addan imtina etmələri üçün tədbir görməyimiz vacib şərtlərdən biridir.
