Fazıl Ametov Qırımtatarlarnıñ Vatanğa qaytuv oğrundaki milliy areket iştirakçisi

Fazıl Meñliamet (Meñlâmet) oğlu Ametov Qırımtatar milliy areketi

ŞSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1956 senesi çıqarğan “Ulu Vatan Cenki devrinde sürgün etilgen ŞSCB grajdanları – qırımtatarlarnı, bulğarlar, türkler, kürdler, hemşiller ve olarnıñ qoranta azalarını mahsus belgilengen yerlerge yerleştirüv boyunca sıñırlavlarnı lâğu etüv aqqında”ki Qararı çıqqanınen qırımtatar ziyalıları Cebbar Akimov, Bekir Osmanov, Mustafa Selimov, Seitümer Emin, Bekir Ümerov, Yusuf Bolat, Şamil Alâdin yolbaşçılığında Qırımğa qaytuv ve aq-uquqlarnı ğayrıdan tiklev oğrundaki Milliy areketniñ esasına temel taşı qoyğan ediler. Fazıl Ametov da olar arasında degerli yer aldı. Lütfi Bekirov şöyle hatırlay: “Men Fazıl ağanen ilk sefer 1958 senesi mayıs 1-de tanış oldım. O meni Qırımda partizanlarnıñ Şarq birleşmesiniñ komissarı olğan Refat Mustafayevge musafirlikke alıp bardı. Sofra başında oturğanımızda Qırımğa qaytuv halqımıznıñ aq-uquqlarınıñ ğayrıdan tiklenüvi aqqında laf yürsetildi. Olarnıñ laflarından bu problem endi birinci kere muzakere etilmegenini añladım”.

• 

Fazıl Ametov, Cebbar Akim, Şamil Alâdin, Yusuf Bolat (cenkten evelki yazıci ve jurnalistler), on üç yıl devamında ana tilinde qonuşmaq, oqumaq ve yazmaq uquqından marum olğan halq onı zaten ğayıp ete bilecegini añlap, milliy gazetni meydanğa ketirüv meselesini aliy seviyede çezmek üzerinde çalışıp başladılar. Niayet, 1957 senesi mayıs 1-de “Lenin bayrağı”nıñ birinci sanı dünya yüzüni köre. Çoq yıl devamında gazetada “qırımtatar” degen sözni yazmaq qatiyen yasaq etilgenine baqmadan, bu neşir 34 yıl devamında bütün qırımtatar halqı içün em derslik, em mektep, em aliy oquv yurtu oldı. Aradan yigirmi yıl keçken soñ Fazıl Ametov qırımtatar tilinde mecmuanı meydanğa ketirüv meselesini köterip başladı. Çoqtan-çoq muracaatlar sayesinde başta almanah, soñra ise daimiy sürette neşir etilgen mecmua olaraq “Yıldız” peyda oldı. Fazıl Ametov ise ömrüniñ soñuna qadar gazeta ve mecmuanıñ sadıq ve işançlı yardımcısı oldı. Bu aqta onıñ “Lenin bayrağı” gazetasınıñ mühbiri şeadetnamesi delâlet bermekte.

60-ncı senelerniñ soñlarında ve 70-nci senelerniñ başlarında aliy mertebeli memurlar, devlet erbapları, Ulu Vatan Cenkiniñ iştirakçileri devletten adalet tikleycegine ümütlerini coyıp, ğayet sıqı dairede toplanaraq, halqımız sürgün etilgen bütün yerlerinde Qırımğa qaytuv oğrundaki areketni başlamaq qararına keleler. Özbekistannıñ Bekabad şeerinde “Qızıl Qırım” gazetasınıñ sabıq muarriri Cebbar Akimovnıñ evinde Fazıl Ametov ve Yusuf Bolat toplandılar. Lütfi Bekirov da anda yaşay edi. Onı Cebbar Akimniñ evine çağırıp, qoluna mektüp tutturıp, partizanlarnıñ Baş ştabınıñ qorqubilmez razvedkacısı Bekir Osmanovğa alıp barmağa muracaat ettiler. Lütfi Bekirov Bekir ağanı arbiy gospitalde tapa. Mektüpte qırımtatarca tek bir söz yazılğan edi: “Başlaymız!”. Bekir ağa eñ sadıq teşebbüsçilerni etrafına toplap, soñuna qadar areketke sadıq olacaqlarına ant etmege mecbur etken. Er kes yemin etti. Fazıl Ametov itibarlı şahıslarnıñ ğayet tar dairesiniñ keçirgen toplaşuvında yolbaşçı ya da yetekçilerni tayin etmemek teklifinen çıqışta bulunğan. Onıñ bu teklifine er kes qol tuta ve arekette yolbaşçılar olmaycağı, o umumhalq areketi olıp, sürgünlik yerlerinde yaşağan bütün qırımtatarlarnı qavrap almaq kerekligi aqqında qarar qabul etile. Bundan ğayrı, Fazıl ağa qırımtatarlar yaşağan bütün yerlerde eñ faal teşebbüsçilerni saylap alaraq, olarnı Moskvağa yollap turmaqnı teklif etti. Delegatsiyalarnı Moskvağa yollav, anda yerleştirüv ve aşnen teminlev, bazıda atta bütün masraflarnı o öz üstüne ala edi. İlk delegatsiyanıñ 1964 senesi Moskvadaki işi hususındaki esabatnı diñlegende, közleri yaş tolu edi. Fazıl Ametovnıñ Özbekistandan Rusiyege köy hocalığı mahsulatlarını yetkizüvnen daimiy sürette oğraşqanı sebebinden Orta Asiyanıñ er angi vilâyetine iç bir türlü manialarsız barıp kelmek içün mahsus şeadetnamesi bar edi. İşte, bu oña memleketniñ çeşit köşelerinde yaşağan areket iştirakçilerinen bağlanmaq imkânını bere edi.

Tercimeial

Fazıl Ametov 1917 senesi dekabr 27 de Keriç civarındaki Aqtaş köyünde, İstanbulda tasil alğan Meñlâmet efendi ve Vasfiye hanımnıñ qorantasında doğdı. Babası Kefe şeerindeki Büyük caminiñ imamı olğan. Qızıl terror yıllarında Meñlâmet efendi NKVDniñ apishanesinde vefat etti. Fazıl aileniñ üyken balası edi. Köy mektebini, soñra Keriçteki istimalcılıq kooperatsiyası tehnikumını muvafaqiyetnen bitirip, Moskvadaki Plehanov adına halq hocalığı aliy oquv yurtunıñ (şimdi Plehanov adına Rusiye iqtisadiyat universiteti) ticaret-iqtisadiyat fakultetine oqumağa kire. 1939 senesi onı Qırımnıñ Aqşeyh rayonınıñ Rayon istimalcılıq cemiyetine reis olaraq tayin eteler. Aradan olğanı-olacağı bir yıl keçken soñ ise Qırım MŞSCniñ Ticaret Halq komissariatınıñ yetekçi vazifesine keçireler.

Ulu Vatan Cenki başlanğanda Fazıl Ametovnı Qubandaki kolhozlarnıñ birisiniñ reisi olaraq tayin eteler. Soñra kene Qırımğa qaytarıp alıp, partizanlarnı erzaqnen teminlemek avale eteler. 1944 senesi aprel 19-da Fazıl Ametovğa Qarasuvbazar rayonında istimalcılıq kooperatsiyasını teşkilâtlandırmaq avalesi berile. 1944 senesi mayıs 5-te Fazıl ağanı Moskvağa çağırtıp, Moskva vilâyet istimalcılıq kooperatsiyasınıñ reis muavini vazifesine tayin eteler Fazıl ağa qırımtatarlar sürgün etilgenlerini eşitken soñ bu aliy vazifesini red ete ve tuvğanlarını qıdırmağa kete. Tek eki yıldan soñ açlıq ve azaplar çekkenlerinden tamamınen taqatsızlanğan anasınen qız qardaşlarını Samarqand vilâyetindeki Milütino qasabasında tapa. Fazıl Ametovnıñ aqlı, iş tecribesi, istimalcılıq kooperatsiyasını teşkilâtlandıruvda olğan büyük iqtidarı Özbekistanda kerek oldı. O tuvğanlarını Ferğana vilâyetindeki Quva qasabasına köçüre. Mında da 1947 senesi Zekkiye Şamilevanen tanış ola ve biri-birini sevgen yaşlar evlenip, qoranta tizeler. Dört evlât östürip terbiyelediler. Puşkinniñ pek çoq eserlerini ezberden ve tuvğan edebiyatımıznı pek yahşı bilgen Zekkiye hanım, ömür arqadaşına da sadıq yardımcı ve mesleatçı olğan. Şunıñ içün de yazıcılar, şairler Ametovlarnıñ evinde daima eñ aziz musafirler olğan. Fazıl Ametov o zamanda icat etken bütün belli yazıcılar ve şairlernen tanış, Rasul Gamzatov ve Çingiz Aytmatovnen büyük dost edi.

Fazıl Ametov çalışmağa bilip, yahşı para qazanaraq, bütün variyetini Areketniñ ihtiyaclarına masraf ete, istidatlı yaşlarımızğa qoltuta edi. Taşkentteki köy hocalığınıñ irrigatsiyası institutında onıñ yardımı sayesinde qırımtatarlar cümlesinden studentler içün mahsus kvota kirsetilgen. Soñra bu aliy oquv yurtu Areketteki yaş faalcileriniñ özüne has ştabına çevirildi. Qırımtatarlar arasında Server Ömerov, Seitmemet Tairov kibi nazirler, Müzeir Kerimov kibi prokuror ve bir çoq digerleri olğanında Fazıl Ametovnıñ issesi büyük.

O pek bol yürekli, Metsenat degen sözniñ eñ yüksek manasında adam edi. Büyükten-büyük itibarı olğan, aliy devlet hızmetlerinde çalışqan adamlarnen bağı olğan Fazıl Ametov özüniñ bütün bu imkânlarından tek Qırımğa qaytuv, milliy meselemizniñ muvafaqiyetli çezilmesi içün faydalandı. İstidatlı yaşlarımızğa qoltutuvı büyük edi, olarğa oquvlarında da, işke yerleştirüvde de yardım ete edi.

Bularğa baqmadan, Fazıl ağa iç bir vaqıt bu qolundaki imkânlarınen kibirlenmedi, daima taldada qalmağa tırışa edi. Meditsina hızmetiniñ polkovnigi, Kuybışev (Samara) şeerindeki Volga boyundaki gospitalniñ bölük müdiri Eskender Qaytazov Fazıl ağa aqqında şöyle yaza: ” Men Fazıl Ametovnı er zaman cenk yıllarındaki cesür razvedkacılarnen teñeştirem. Bugün baqasıñ Moskvada, yarın ise – Almaatada, bir daa baqsañ, Samarqandda… Müimden-müim meselelerni çeze, amma öz işleri aqqında kimsege aytmay edi. Ömürimde çoq adamlarnı rastketirdim, amma Fazıl kibi sadıq, samimiy dostnı rastketiralmadım”. Aqiqaten de, Fazıl ağa dost olmağa bile edi. Partizanlarnıñ Şarq birleşmesiniñ sabıq komissarı Refat Mustafayevnen onı samimiy dostluq duyğuları bağlay edi. Fazıl Ametovnıñ ricasınen “Lenin bayrağınıñ” mühbiri Safter Nagayev Refat ağa aqqında “Komissar” adlı öçerkni yazdı. Bu öçerk 1982 senesi gazetanıñ 6-nci – 18-nci sanlarında derc etildi.

Fazıl ağanen Zekkiye apte özleri kibi istidatlı balalarnı terbiyelediler. Teessüf ki, eki oğlu endi rahmetliler. Üyken oğlu –Rustem Ametov iqtisadiyat ilimler namzeti, oqutuv vastalarnıñ müellifi edi. Aliy oquv yurtlarında çalıştı. Riza Ametov – Moskvadaki Bauman adına Aliy tehnika universitetiniñ mezunı, Vatanğa qaytqan soñ Voykov adına zavodnıñ direktor muavini, Kerç şeer icra komiteti yanındaki milletlerara münesebetler bölüginiñ müdiri, Sürgün olunğan halqlarnıñ fondunıñ Ker bölüginiñ direktorı vazifelerini eda etti. Kence oğulları – Nuri Ametov – ASU saasındaki mütehassıs, SSSR Devlet planında çalıştı, şimdi Moskvada yaşay. qızı Emine–filologiya ilimleri doktorı ve himiya ilimleriniñ namzeti, Rusiye tabiiy ilimler Akademiyasınıñ akademigi, Rusiyeniñ Lingvistika ilimi Akademiyasınıñ prezidenti, Moskvadaki ecnebiy tiller institutınıñ rektorı, “Filologiya meseleleri” mecmuasınıñ baş muarriri.

Halqı Qırımğa qaytması içün qolundan kelgenini de kelmegenini de, er şeyni yapqan Fazıl Ametov özü ebediyen ğurbette qaldı. O 1984 senesi fevral ayında vefat etti, Taşkente defn etildi.