Devlet Giray Han, Kırım Hanı, Taht-Algan

Kırım hanlarının ikincisi Mengli Giray Han’ın torunu, Mübarek Han’ın oğlu olan Devlet Giray Han 918 / 1517 tarihinde dünyaya geldi. Babası, Yavuz Sultan Selim zamanında Mısır fethinde 30 yaşında şehit oldu. Bundan sonra Devlet Giray’ın annesi sırasıyla amcası Mehmed Giray ve Saâdet Giray ile evlendi. Saâdet Giray, han olduktan sonra Devlet Giray taht varisi anlamına gelen kalgay ilan edildi (İnalcık 2001: 259). Sâhib Giray’ın hanlığı süresince Saâdet Giray’la birlikte İstanbul’a geldi. Burada Osmanlı yönetimi teşkilatını yakından inceleme fırsatı buldu. 953/1546 tarihinde Safâ Han’ın ölümü üzerine boşalan Kazan hanlığına Sâhib Giray tarafından aday gösterildi. 1 Şevval 958 / 2 Ekim 1551 tarihinde Kazan hanlığına geçiyor gibi görünen Devlet Giray Osmanlı ordusu ile, Gözleve’de karaya çıktı ve Bahçesaray’ı ele geçirdi. Kanunî’nin fermanını göstererek Kırım ileri gelenlerine otoritesini kabul ettirdi. O sıralar bir seferden dönmekte olan Sâhib Giray’ı ve beş çocuğunu öldürüp Kırım hanlığındaki yerini de sağlamlaştırdı (Türk Ansiklopedisi 1966: 158.; İnalcık 1994: 241). Bu durum Kırım’da Osmanlı etkisinin artmasını sağladı. Devlet Giray, diğer Kırım hanları gibi Rus karşıtı bir politika izledi. Ruslar 958/1551 tarihinde Kazan ve 963 / 1556 tarihinde ise Astrahan’ı işgal ettiler. Bu işgalleri engelleyemeyen Devlet Giray, Moskova üzerine seferler yaptıysa da bu seferler sonuçsuz kaldı. 977/1569 tarihinde Astrahan’ı almak için Osmanlılar doğrudan burayı işgal etmek istediler. Bu sebeple Sokullu Mehmed Paşa tarafından, Don ve Volga nehirlerini birleştirecek bir kanal için çalışmalar başlatıldı. Devlet Giray, kanalın tamamlanması ile alınacak Kazan ve Astrahan’ın Osmanlı idaresine geçebileceği endişesi ile isteksiz olarak katıldığı savaşın ortalarında askerlerini çekti ve Aşağı Volga bölümü Rus kontrolüne girdi (Fischer 1978: 45). Devlet Giray, bu yerlerin kendi kuvvetleri ile alınabileceğine inanıyordu. Aşağı Volga bölümünde hakimiyet kaybeden Osmanlılar buraların alınmasını Devlet Giray’a bıraktılar (İnalcık 1991: 179).979/1571 tarihinde Devlet Giray Oka suyu yakınlarındaki Rus müdafaasını yarıp Moskova’ya kadar geldi. Moskova’yı ateşe verip geri döndü. İstanbul’da büyük bir sevinç yaşatan bu başarıdan sonra Devlet Giray Han, taht alan anlamında “taht algan” ünvanına sahip oldu. Moskava’yı ateşe verdikten sonra Çardan Kazan ve Astrahan’ın yönetimini istemesi olumsuz karşılandı. Bunun üzerine 959 / 1552 tarihinde Moskova üzerine tekrar sefere çıktı. Rus ordusuyla yaptığı savaşı kaybetti. Bu arada Lehistan’ın krallık seçimiyle ilgili Osmanlı tarafında yer alması başarı ile sonuç verdi. Bu olaydan bir süre sonra 985 Safer / 1577 Mayıs’ında 67 yaşında vefat etti (İnalcık 1994: 241). Şemsettin Sâmî (1341: 2184), Devlet Giray’ın vebadan öldüğünü söyler. Devlet Giray, Bahçesaray’da Han Camisi haziresine defnedildi. Kırım hanlarının altıncısı olan Devlet Giray (Sâmî 1307: 2184), Kanunî Sultan Süleyman’ın tahta olduğu dönemde Kırım hanlığını yönetti. 958 -1551/ 985-1577 tarihleri arasında tahta olan Devlet Giray, 26 yıl hanlık yapmıştır.

Devlet Giray Han’ın altı oğlundan dördü: Mehmet Giray, İslam Giray, Gazi Giray ve Fetih Giray Kırım hanı oldu (Akbayar 1996: 419). 979 / 1571 yılında Gözleve’de büyük bir cami ve pek çok çeşme yaptırmıştır.

 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde (1977: 279) mahlası Devletî olarak verilmiştir. Müjgan Cunbur (2003: 161) Devlet Giray’ın bir divanı olduğunu söylese de bu divan hakkında da biyografik kaynaklarda bir bilgiye rastlanmadı. 

Kaynakça

Ahmed Refik (1333). “Bahr-i Hazar-Karadeniz Kanalı ve Ejderhan Seferi”. Târih-i Osmânî Encümeni Mecmuası 8 (43): 1-14.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî. C.2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Cunbur, Müjgan (2003). “Devlet Giray Han”. Türk Dünyası ve Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C.3. Ankara: AKM Yay. 160.

Fischer Alan W. (1978). The Crimean Tatars. California: Hoover Institution Press.

İnalcık, Halil (1991) “Dawlat Giray”. The Encylopedia of Islam. V.II. Fourth Impression The Netherlands: E.J. Brill. 179.

İnalcık, Halil (1994) “Devlet Giray Han”. İslâm Ansiklopedisi. C.9. İstanbul: TDV Yay. 241-242.

İnalcık, Halil (1994) “Kalgay”. İslâm Ansiklopedisi. C.24. İstanbul: TDV Yay. 259.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.)  (2001). Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Şemseddin Sâmî (1308). Kâmûsü’l-A’lâm. 3.C. İstanbul.

Türk Ansiklopedisi (1966). “I. Devlet Giray”. C. XIII. İstanbul: MEB Yay. 157-158.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). “Devletî, Giray Han”. C.2. İstanbul: Dergah Yay. 279-280.

Madde Yazım Bilgileri

• 

Yazar: ARAŞ. GÖR. VOLKAN KARAGÖZLÜ