CENGIZ DAĞCI (1919- 2011) QIRIMTATAR ROMANCI VE ŞAİRI – ROMANCIERUL ŞI POETUL TĂTAR CRIMEEAN

Güner Akmolla

„Bır milletın ışınden tuvıp cetışken gazi – şehitler quyusı qurumadan can berse, o millet cöytılmaz! Menım keşifnamem.”

„Dacă din sânul unui popor continuă să se nască viteji și eroi, acel popor nu va pieri! Este  concluzia mea”.

Qırımtatar yazarın eserlerını bızge tanıtğan İsa Kocakaplan yaza:”Nihayet  5 Eylül 1967 de Qırım Türklerinin haksız yere sürüldükleri bir fermanla ilân edildi.Fakat ana vatanlarına dönmelerine izin verilmedi.” (Kırım’dan Londra’ya , Istanbul 1998, s.20).

9 Mart 1919 cılında Gurzuf’ta tuvğan Cengiz Dağcı 1937 de Aqmesçit Pedagoji Enstitutını pı   tıre, son Tarih fakultetıne yazıla, ama onda Qırım’ın tarihı yasaq, Hanlıq devırı yoq etılgen. 1939 cılında son defa Qızıltaş’nı ziyaret ete, Kişinev’ ge aynı cıl asker bola, marebe başlay ve 1941 ‘ın Agustosında almanlarğa yesır tuşe. 1945 te Varşova’da Recina’nı tanıy  53 cıllıq omırı uşın, ve son, Andres vapuruman İngiltere’nın Southamton rıhtımına cetışeler.

Asılında , Cengiz Dağcı Qırım’da 21 cıl yaşağan, 6 cılı marebe ve yesırlıkte geşken, 52 cılıda Londra’da devam etken. Romanlarını aqtarğanda anlaymız ki o er zaman Qırım’nı korgen kozlerın aldında.

Motto kıbı qullanabılemız polon yazarının, Czeslaw Milosz’ın sözlerını: “Anayurt degenın tildır asılında”.

 İsa Kocakaplan Qırım turkısınden hatırlay asretlıknı, onı Türkiye’ge baylay, mende Romanya’da vatan asretımen olgen qurbanlarnı hatırlayman:

“Qırım’dan çıktı bir bulut,

Hey yâr, Karşıya yağacaq…

    Aytır da ağlarım”

      ( İsa Kocakaplan, Kırım’dan Londra’ya, s. 37)

Bız, Dobruca’da qalğan qırımtatarları Vatan asret turkulerını eş unut

madan şalıp, balalıqtan olgeşık şalıp keldık em 53 gazi berdık Qırım Vatan davasının colında, Milli Şehitımız 5 kun mahpuste eziyetmen ottırıldı Ekim 22 1948 de cenazesı bolıp; ve ondan sonra 1952 Nisanda başlağan tutukqlamalar 150’ ge bardı, sade Vatan şehitlerının sayısı 53 ‘nı taptı terör senelerınde, yani 1948 – 1964 lerde. Zamanın ağırlığın romence, türkçe, tatarca,   o kop kitaplarımızda yazıp kelecek nesıllerge evraq kıbı bağışladıq: Tatarlar (2 cıyıntıq roman 2009); Tătarii ( 2 ciyıntıq roman, 2011), Aff Kitabı 3 basım(2002, 2003, 2025) romence ve türkçe, Qurtvelı oğlı Şayp, tatarca em romence roman, 2017, 2018; Azaplar -Tatar koyı, romence em tatarca eser, 2016, 2017) ve 4 beyitmen tanıtmağa ıstermen MERKEZİ Azaplar koyını:

“Azap degen Türk ordısı qurğan koyın sırtında

2012 de oturtamız tarih içün mermer qaya.

………………………………………………………

Bulut qara, carıq sondı, kun batar ep uzadı,

Bırıncıde, koy balası, Necip şehit qapaldı!

Mustecep’men col aşıldı, Salya, Mendu, Şevket, Sultan

Malık, Şayp, Teufik kiyevler, Anıs oca, Azaplardan!

Bızde bugun – bala, torun, tarih colında barmız,

Olar içün, millet içün, Vatan içün – Abidenı quramız!

       (G.Akmolla, Şanlı Azaplar, 2012, cı. Azaplar, Tatar Koyı, 2016, s.7)

Azaplar milliyetçilerın abidesı – 2012                             Kuneş olmez şeşeklerı, şair Abdulea

Cengiz Dağcı’nın meşhur romanlarının qısqadan tanıtamızİsa Kocakaplan beyin kitabından:

1.Ölüm ve korku günleri (1962) – Qırımtatarların surgunı ve Varşova ayaqlanmsı.

2.Dönüş (1968) – Niyazi ve onın hayatı, uruşmaları, 1917 ihtilalı, sovyet sisteması 1932 llerde.

3.Genç Temuçin (1969) – Moğolların dünyayı fethetmeleri ve Ulu Cengiz Han(1155/62 – 1227)

4. Badem dalına asılı Bebekler (1970) – Qırım’da sovyet kooperativa ve surgun devırı

5.Üşüyen sokak (1972) – Qırımlı caşların marebe vaqtında ağır omırlerı.

6.Anneme mektuplar ( 1988) – annesıne yazğan mektupların romanı.

7. Benim gibi biri (1988) – sovyet devırıne qarşı kelgen adam ve onın dramı.

8.Yoldaşlar (1991) – 1941 de rus ordısının cenılgen askerlerının dramı.

9. Biz beraber geçtik bu yolu (1996) – II -cı dünya savaşında qırımlı bır ailenın dramı.

10. Bay Markus Burton’un köpeği (1998) – II-cı dünya savaşında Londra da vaziyet ağırlığı.

11. Yansılar 4 seri (1987- 1990 ) ve qalğan hatıralar – Ben ve içimdeki ben – 1944 surgunı; Ha

luk’un defterinden –hikâye ve mektupları.

12. Korkunç yıllar ( 1956; 1975; tarihımıznı putunlegen zaman qırımtatarlarının deren ve sönmez dramı.

13.Yurdunu kaybeden adam  ( 1957; 1972;Türkistan ordısı  ve Sadık Turan); 1946 senelerın  dramı.

14.Onlar da  insandı ( 1958; 1974) Qırımın koy hayatı ve Qızıltaş . Mekân probleması.

15. O topraklar  bizimdi ( 1966;  1972) Qırım da koyler, kolhozlar, cenkler.

Topraq suygısı onday al ki, romen yazarı Liviu Rebreanu Yion’nı sala opsın topraqnı, vaziyet

bızım yazarımızın romanlarının sayfalarında bar: topraqnı aşq tolısıman obıp yaşamaq!

“Qırım’ın tragedyasını yazar bolay kostere: “Akşama yakın, şosenin ortasından doğru biri koşa koşa gelerek:-Geliyorlar, diye bağırdı.  (…)

…Sonra dualar ( b.n.yasaq olarak kanunda)ağlamalar, boğuk sesler, çığlıklar. …Daha demin sessizce duran Hacı Mustafa’nın karısı şosenin ortasına boylu boyunca uzanmış, saçlarını yolarak, başını yerlere vura haykırdı:

-Mustafa’m…Mustafa’m…Ne suç işledik? Neydi kabahatimiz, Allah’ım…(…)

…Şimdi Hacı Mustafa’nın karısının sesine, başka sesler, başka çığlıklar karışıyordu:

-Huseyin’im…Ahmet’im… Evlâdım… Ne kabahatimiz vardı… İmdât…”(s.17)

      (İsa Kocakaplan, Kırım’dan Londra’ya Cengiz Dağcı, Ist.1998, s.130)

Cengiz Dağcı’nın yazdığı şiirler ve romanlar Vatan Qırım’ın tarihı ve  trajik baqtını anıy, nasıl bo fıkrada:“Toprak sevgisi romanların hepsinde vardır.”Yurdunu kaybeden adam, “Onlar da insandı” ve “O topraklar bizimdi” romanlarında kuvvetle hissedilen iki fikirden biri sürgün, digeri kolhoz fikridir. ( ayt.es. s.288)

Dergıcılıq çalışmalarımızda Cengiz Dağcı’nı Emel – Ideal mecmuamızın ekı sayısında tanıttıq, 2005 te 8 – no. sayıda ve 2012 de 33 no- sayıda. Son dergıde onın şairlıgını “Sevdigim Yalta”, “Yıldız”, “Beriniz atamnın qılıçın mana” ve “Qırım, meni anasınmı?” şiirlerımen :

“Kun doğmadı Qırımnın semasında,

Ağlaysınmı, kederlenip, yanasınmı?

Qırım! Qırım! Boyle suvıq gecelerde

Sen de meni yahşı söznen anasınmı?”

                  (London, 1946 s.)

       ( Emel (Ideal) tatarca-rumınca kültür jurnalı, 33 no.2012 (82) s.3-5)

Ve Ağamız Riza Fazıl (1929-2016)  Cengiz Dağcı’nın eserlerını 22 kitap dep sayğanson hatıraunı qapay  yazar nın olımsız sözlerımen:

“Umumen, men Qırımnen beraber doğdım, Qırımnen beraber olecegim;tek Qırımnen yaşaycam.”