Cafer Seydamet: Gaspralı İsmail Beyniñ Qabri

“Nurlu qabirler” seriyasından

Cafer Seydamet Gaspralı İsmail Beyniñ Qabri Tarihiy nesir

1914 senesi sentâbr 11 aqşamı bütün qırımlar büyük qara haber eşittiler. Onı gece Dereköy cemiyeti hayriyesine Bağçasaraydan bir eyet alıp keldi. Bütün köylerde, bütün qonuşuvlarda er kes bir-birine İsmail beyniñ, “Tercümancı” babanıñ ölümi haberinden söyley. Er kes onı rahmetnen aña, er kes o bıraqqan boşluqtan accı duya, er qafa ve er qalb bir öksüzlik is ete edi.

Qurtvelini bu ölüm haberi ziyade sarstı. Qurtveli de babasını ğayıp etken, bu ğayıptan tolayı çoq accı duya. Faqat, İsmail beyniñ ölümi haberi oña bam-başqa bir şekilde tesir ete, bu ölüm onıñ bütün ruhunı, yüregini, qafasını qavrağan. O bu haberni eşitken soñ, başqa bir şey eşitmegen, başqa bir şey tüşünmez kibi olğan.

Anası ağır hasta edi. Onı bu alda bıraqıp ketmege bile qıymasa da, közyaşlarınen ellerini öpip, musaadesini alğan soñra, gece qaranlığında atına minerek, Bağçasarayğa yollana. Saba ezan vaqıtında şeerge kirgen Qurtveli bir qavede “Tercüman” gazetasınıñ soñki bir qaç künlik nushalarını közden keçirerek, bir qaç saat qadar yal ala. Bağçasarayda yalıñız tükânlar ve mağazlar degil, ağızlar bile qapanğan, bütün başlar töben engen, sesler tınğan. İsmail beyni sağlığında pek sevmegenler bile bu matemde samimiy iştirak etmekte ediler. Er qafa onı tüşüne, er yürek onıñ accısını duya, er közde onıñ yoqluğınıñ elemi ve istirabı oqula.

Qurtveli halqnı tedqiq etüvge tutunğan. Balalardan qartlarğace münevver, ya da cail, çeşit meslekte, çeşit tabiatta, çeşit fikirde er kesni ayrı-ayrı añlamağa areket ete. Er kes öz añlamına köre İsmail bey akqında baas ete, er kes onı Büyük baba dep aña, er kes onıñ yapqan qıymetli işlerinden bir qaçını hatırlamaqnı kendisine borc esap ete edi.

Bu devirge qadar yalıñız Bağçasarayda degil, bütün Qırımda körülmegen bir cenazenen merhum İsmail beyniñ tabutı öz evinden alınıp, “Tercüman” matbaasına ketirile ve o yerden eller üstünde Meñli Geray Han Dürbesi civarındaki qabrine qoyula. O yerde altı biñden fazla bir cemaatnen Namazı qılına, nutıqlar söylene ve bütün cemaatnıñ közyaşları arasında ebediy istirahgâhına, soñra qabriniñ ayaq ucuna çökelerek, bir Yasin-i şerif oquy ve uzun müddet İsmail beyni em de o bıraqqan boşluqnı tüşüne.

Bu yerden şeerge kelgen zamanı er taraftan kelgen musafirlerden bazılarınıñ aqşam bir toplantığa çağırılğanlarını eşite, bir yolunı tapıp toplaşuv yapılğan yerge kire. Toplaşuvda Qırım münevverlerinden, ileri kelgenlerinden otuz-otuz beş adam bar edi. Qonuşılğan mevzu — merhum bıraqqan boşluqqa nisbeten ne yapmalımız, meselesi edi.

Mektepler, cemiyeti hayriyeler, “Tercüman”, neşriyat ve diger meseleler ep baqıldı ve bazı qararlar qabul etildi. Meclis, muzakerelerini bitirip, qararlarını qabul etken soñ, dağılmaq üzre eken, oña qadar söylegenlerni sessiz ve tüşünceli bir şekilde diñlegen bir genç Qırımda 1905 senesinden berli boğulğan inqilâp sesiniñ yañıdan canlanuvına sebep oldu. Halqımız oğrağan büyük matem oña dünyanı unuttırğan kibi edi. Olar bugün ancaq büyük matemlerini tüşüne bilir, cenkniñ büyük neticelerini, oğraycaq furtunalarımıznı unutqan kibi körüne ediler.

İnce, uzun boylu, keskin sesli bu gençniñ: “Cenkniñ soñu inqilâptır!” cümlesinen sözge başlağanı er kesniñ eyecanlanmasına, yerinden doğrulmasına, közleriniñ parıldamasına sebep oldu… “İnkilâp Rusiyeni temelinden sarsıtacaq! Ep inqilâp dalğası özüni doğurğan zulum qadar büyük, onıñ qadar şiddetli ve korqunçlı olur… Milliy meselelerimizniñ muzakere etilüvi, er işimizniñ üzerinde ciddiyliknen turulması, büyük merhum İsmail bey açqan yolnıñ kelecegini tüşünilüvi elbette taqdirlenecek işlerdir. Faqat bu kâfi degildir. Bütün yaşayışımız temelinden sarsılacaq, variyetimiz baas mevzusı olacaq. O künlerde ne yapacaqmız?”

Çarlıqnıñ ve istipdatnıñ bu qorqunç devirinde, alelhusus cenk zamanında bu gençniñ ortağa böyle bir fikir atması er kesni ayretke tüşürdi, cesareti ve ciddiyeti er kesni ayretlendirdi. 1905 senesiniñ inqilâbında az-çoq çalışqan bazı ziyalılar dayanamadılar, sözlerini bitirir-bitirmez turıp elini sıqtılar ve samimiyetle quçaqlayaraq közlerinden öptiler. Bu mesele muzakere etilmedi, iç bir kimse bu hususta bir söz aytmadı, faqat er kes matemnen qapanğan bu tarihiy künde yañı ve ümütli bir devirniñ yaqınlağanına şükür etti. Qalblerde yañıdan ümütler canlandı. Bu toplaşuvdan soñ inqilâpçı gençnen beraber daa bir qaç adamnıñ Bağçasaraynıñ tena bir maallesinde sabağa qadar muzakerelerde bulunaraq, bir taqım esaslar qararlaştırğanlarını Qurtveli o gece duyıp olamağan ise de, soñradan bunı tafsilâtınen ögrene.

Bu meclisten çıqqan Qurtveli Bağçasaraynıñ ölüm sükünetine kömülgen soqaqlarında yavaş-yavaş ileriley, o künü eşitkenlerini tüşüne, yorğunlıqtan ziyade tüşünceleriniñ tesirinen, kelecekniñ qorqusınen tizleri titrep-titrep kete. Artıq onı tüşündirgen ve qorquzğan eñ büyük mesele, kelecek furtunalar arasında, bizim biñ bir telükeden zedelengen gemimizni idare etüv meselesi edi.

İsmail beyniñ 1905 senesiniñ inqilâbında sol partiyalarnıñ bayraqlarına sarılğan gençlerniñ onıñ muqaytlıq siyasetine ücüm etkenlerine şaat olğan edi. Faqat şunı da bile edi ki, İsmail beyniñ fikirleri, tevsiyeleri, atta muhalefetleri o zamanlar boşqa ketmedi, davağa zarar ketirmedi, aksine inqilâpçılar cebesiniñ daa tedbirli areket etüvine, bilhassa inqilâptan evel halqımıznıñ ve milliy davamıznıñ tüşünilüvine hızmet etti.

“Tercüman”nıñ inqilâpçılarnı qanaatlendirmeyüvi “Vetan hadimi”ni doğurdı. “Tercüman” ilim yolunı ileriletüv printsipine sadıq olğan ise, “Vetan hadimi” inqilâpçılıq davasını menimsedi, “Tercüman” öz faaliyetinde toqunğan topraq, vaquf, diniy idare meselelerini “Vetan hadimi” aqqımız olaraq ortağa qoydı. “Tercüman” milliy meselelerimizni halqımızğa ve rus ükümetine, rus ziyalılarına añlatmaq içün areket etti. “Vetan hadimi” ise aq-uquqsızlıqnıñ temeli, istipdatnıñ yıqıluvı ve inqilâpnıñ müzeffer oluvı ve bunıñ neticesinde de aqlarımıznıñ tanıluvı içün küreşti.

İsmail bey rus inqilâpçılarına inanmay edi. O, olarnıñ iş yapacaqlarına ve devlet idare ete bileceklerine qani degil edi. İnqilâpnıñ çarlıqnı sarsacağına inana, faqat yıqa bilecegine itimal etmey edi. Bu sebeple mütedil bir yolda eñ ayatiy uquqlarımız toqtamay talap etilmesini tevsiye ete edi. 1905 senesiniñ inqilâbında er kes ümütnen tolıp-taşqanı alda, o, atta eyecanlanmağan edi. 1907 senesiniñ reaktsiyası tam manasınen ğalebege irişken ve er kes ümütsizlikke tüşken vaqıtta ise, “ümüdimiz istiqbaldedir, temellerimiz qaviydir” degen kene o oldu.

Qurtveli İsmail beyniñ o zamanlarda çıqqan bir şiirini oquğan edi. Bu şiirde:

Oqum nişan ursa edi,

Atım qoşu ozsa edi,

Çapar edi Çora Batır…

Oqum nişan urmağanda,

Atım qoşu ozmağanda,

Ayt, nişlesin Çora Batır…

denile edi. Qurtveli bu şiir üzerinde çoq tüşüne. 1905 senesi inqilâbınıñ coşqun künlerinde yazılğan bu şiirniñ yüksek manası zamanınen daa eyi añlaşşa. Aceba, yañıdan canlanacaq inqilâpnıñ oqu bu defa duşmannı yüreginden uracaqtırmı? İnqilâp ğalebege irişecekmi? Bu furtunada ve bunıñ soñunda qurulacaq yañı nizamda bizim halqımıznıñ aq-uquqları tanılacaqmı? Bu tarihiy künlerde bu tarihiy işlerni nasıl başara bilecektik? Bizni er şeyden haberdar ete bilecek olğan büyük adamnı da er şeyni yutqan topraq artıq öz bağrına alğan edi.

Qaranlıqta ilerilegen Qurtveli İsmail beyniñ qabirine yaqlaşqan edi. Birden yüregi ümütlerine irişkendeki kibi sevinçke toldu. Közleri yaşardı, yüregi şiddetle urıp başladı, ruhunı sıñırsız bir sevinç qapladı.

İsmail bey qabiriniñ baş tarafından nurdan yüksek bir direk asıl oldı. Bu nur onıñ merhum aqqındaki fikirleri, qanaatleri, onı ürmet etüvi yerli olğanını tasdıqladı. Bundan ise büyük bir neşe ve sıñırsız sevinç duydı. Zaten bu nurnı körecegine emin olaraq bu yerge kelgen edi. Faqat nurnıñ körünüvi keç qala bilir, belki o şerefke özü nail ola bilmez.

Qurtveli sevinçnen büyük ölüni bağrında saqlağan bu taliyi yüksek meydanlıqnıñ kenarındaki tereklerniñ astında oturdı. Yorğunlığını, yuqusızlığını unuttı. Eyecandan siñirleri kerginleşti, miyi büyük bir uyanıqlıq içinde ve bütün suratınen çalışa, közlerinden yaşlar aqa.

Qurtveli merhumnıñ ölüm haberini alğan daqqadan berli müttesil bir meseleni tüşüne edi. Köylerinden Bağçasarayğa kelgenge qadar ve bugün bu yerde qafası daima bir sualniñ cevabını tapmaqnen oğraşa edi: “İsmail beyniñ halqımızğa yapqan eñ büyük hızmeti angisi edi? Onıñ eñ büyük degerligi ne edi? Şimdi de onı erenlik derecesine kötergen ne oldu?”

Qırım istiqlâli yıqılğandan tamam yüz yıl soñ halqımız İsmail beyniñ eseri olğan medeniy bir silânen, “Tercüman”nen ruslarğa qarşı ve bizni içten kemirgen duşmanlarğa qarşı küreş başladı. Bu, elbette, tarihay bir muvafaqiyet edi. “Tercüman” yalıñız Qırımnıñ degil, bütün türklerniñ taqdiri içün çalıştı ve bütün islâm alemine faydalı olmaq içün areket etti.

İsmail beyden evel Qırımda usuli cedidni yaymağa areket etken bir-eki fedakâr insan çıqa ve bu oğurda ayatlarını feda eteler. Faqat olarnıñ muvafaqiyetini temin etken, olarnıñ fikirlerini halqqa qabul ettirgen, bu fikirni yalıñız Qırımda degil, Rusiyede yaşağan bütün türklerge menimsetken o oldu. Davanıñ tarihiy ve milliy manasınıñ büyükligini köstergen ve bunı yüksek istidat ve fedakârlıqnen ömürge keçirgen, elbette, o edi. Otuz yılda usuli cedid mektepleri sayısınıñ otuz biñni keçüvi elbette, bilhassa onıñ hızmeti edi. Onıñ yapqanlarını bu yerde, mezarı başında söz aytqan hatiplerden birisi neqadar güzel bir şekilde ifade etti: “Büyük babanıñ ayatı bir ğaye oğrunda yanmaqnen, halqımıznı sağlam medeniy ve yüksek bir millet alına ketirmek maqsadınen keçti. Bugün bizni quvetlendirgen, yükseltken nemiz bar ise, olarnıñ temeli onıñ mubarek ellerinen qurulğandır”.

İsmail beyge bütün bir milletniñ tarihını deñiştirecek esaslarını buldurğan ve onı bu esaslarnıñ işnen ömürge keçirilüvinde muvaffaq etken eñ büyük amil ne edi?

Qurtveli teren bir sükünet içinde bularnı tüşünirken, qarşısındaki daa eki mezardan nur yükselgenini kördi. Olardan birisi İsmail beyniñ refiqası Zore hanımnıñ qabiri edi. Qazannıñ meşur ailelerinden Aqçoralarnıñ qızı olğan Zore hanımnıñ “Tercüman”nıñ doğuvı ve yaşaması içün nasıl çalışqanını Qurtveli bile edi. Bu oğurda yapqan fedakârlıqlarını, malını ve sağlığını nasıl sarf etkenini ve bütün quvetinen İsmail beyge nasıl eyecan ve cesaret bergenini de añladı. Bunıñ içün de o mubarek qadınnıñ qabirinden nur körüngenine ayretlenmedi. Ekinci qabir Qırım Hanlarından Meñli Geraynıñ mezarı edi. “Zıncırlı medrese”ni yaptırğan ve atta bu ilim ocağı temeliniñ qurucılığında şahsen özü qum ve taş taşıp çalışqan büyük Hannıñ dürbesinden de nur körüngeni Qurtvelini şaşırmadı.

Qırımnıñ bu nurlı köşesinde, etrafnı qoyu qaranlığınen örtken gece neqadar ükümsiz edi… Nurnıñ qaranlıq üzerinden ğalebesi bu yerde neqadar manalı, güzel, canlı bir şekilde berilgen edi. Yüksek tereklerniñ altında tarihımıznı ve onı nurlandırğanlarnı tüşüngen Qurtveli İsmail beyniñ eñ müim rolüni, eñ esaslı faziletlerini bulmaq içün qafasını yorğan bir vaqıtta, Meñli Geraynıñ dürbesinden yükselgen nurda ilim, Zore hanımnıñkinde sevgi kelimeleri yazılğanını kördi. İsmail beyniñ qabiriniñ başında ise: “Mefküre yolunda sebat…” cümlesini oqudı…

Büyük babanıñ mefküresini ve bu saadaki sebatını, bütün ayatını maqsadına bağışlağanını Qurtveli bile edi. Bağçasaraydan çıqmazdan evel tesadüfen büyük babanıñ sebatkârlığını da eyi ögrendi. O bulunğan qavede bir qaç ziyalı yaş baas ete ediler. Gençlerden birisi merhumnıñ “Tercüman”daki işini ayatta iç bir şeyge deñişmegenini, Rusiye musulmanlarınıñ özlerini Peterburgda ferah içinde yaşatmaq istegenlerini nasıl red etken olsa, genç türklerniñ özlerine teklif etken senat azalığını da öylece qabul etmegenini añlata ve bunıñ sebeplerine izaa bere edi.

Artıq Qurtveli mefküre yolunda sebatnıñ. yahut da tabiat quvetiniñ ayatta temel olğanına, ilim, zekâ, servet beralmağan neticeni bunıñle elde etilgenini añladı…

Qurtveli digerlerinden farqlı olaraq, bu ikâyenin soñuna ancaq bir qaç cümle yazğan. Biz bu cümlelerni aynen qayd etecekmiz:

“Milletimizniñ milliy, medeniy ceryanı quvetlengeninen onı bu yolğa doğrultqan, oña bu temelni buldurğannıñ qıymeti de añlaşılmaqta devam etecektir.

Bütün dünya türkleri bir millet olğanlarını añlağanlarınen bu büyük fikirniñ añlaşılmasına ve canlanmasına bağışlağannıñ em büyükligi daa esaslı talil etilecek, em de onıñ muqaddes olğan “Dilde, fikirde, işde birlik” türklerniñ Amentusı ve türk tarihınıñ temeli olacaqtır.

Bir kün kelecek ki, bütün dünya türkleriniñ gazetacıları, ocaları, siyasetçileri, iş adamları, student gençleri… bu qabirniñ etrafında, bu nurnıñ quveti ögünde birleşecekler ve ruhuna tarihnıñ büyük mücdesini berecekler. Bir olğan milletniñ birligi, seniñ amentuñnen ilimge, milliy vicdanğa bazanaraq canlandı. Türklerge artıq zeval yoqtur!..”.

Memba : Leylaemir