BUTA RƏMZİNİN TARİXİ
Adətən Atəşpərəsliklə əlaqələndirilən, Zərdüş təliminə əsasən günəşin, müqəddəs odun
rəmzi, insanı bədnəzərdən, xəstəliklərdən qoruyan pak alov dilinin stilizə olunmuş təsviri hesab
edilən “buğa/buta” rəmzi, daha qədim bir tarixə və tamamilə fərqli bir mənaya xidmət
etməkdədir əslində. Görünür, dünya mədəniyyətinin formalaşmasında böyük rol oynayan türk
mədəniyyəti, Atəşpərəsliyədə təsirsiz qalmamışdır. Belə ki, hələ Altaylarda “buta/nişan”
mənasının daşıyıcısı olan bu rəmz tarixin müxtəlif dövülərində, müxtəlif mənalar daşısada
mədəniyyətimizdən uzaqlaşmamışdır. Bu gün əksər Türk dövlətlərində izlərinə rastlanılsada,
Azərbaycan türkləri arasında daha çox mühafizə olunmuş, daha mühüm əhəmiyyət kəsb
etmişdir. Nəinki toxuculuq sahəsində, bir çox sahələrdə buta rəmzinə rastlamaq mümkündür.
Qız qalasının konturları buta şəklində inşa olunmuşdur. Bakı şəhərinin heraldik rəmzində də
buta təsvir olunub. Abşeron sahillərində Puta (Buta) qışlağı, Puta qəsəbəsi mövcuddur. Buta
əsrlər boyu xalçaları, ipək parçaları, qadı geyimləri və baş örtüklərini bəzəmişdir. Azərbaycan
xalçaçılıq sənətində onun “Hilə-buta”, “Muğan-buta”, “Bakı-buta”, “Naxçıvan-buta”, “Şirvan-
buta”, “Sarabi-buta”, “Gəncə-buta”, “Salyan-buta”, “həmli-buta”, “saya-buta”, “əyri-buta”,
“dilikli-buta”, “qıvrım-buta”, “şabalıd-buta”, “evli-buta”, “baba buta” və.s. kimi bir sıra forma və
növlərindən bu gü də istifadə edilməkdədir.
Səfəvi dövləti dönəmində, regionda oğuz mədəniyyətinin, incəsənətinin, adət və
ənənələrinin, mifoloji təsəvvürlərinin, türk dilinin, qədim hərb sənətinin bərpası və intibahı
dövründə buta təsvirləri memarlıqda, rəngarlıqda, zərgərlikdə, xalçaçılıqda daha geniş
yayılmağa başlamışdır. Araz Qurbanaov öz tədqiqatında qeyd edir ki, Şəki, Təbriz, Naxçıvan və
Şamaxıdan Qərb ölkələrinə ixrac edilən ipək parçaların üzərindəki heyrətamiz naxışlar
Avropanın kübar xanımlarının o dərəcədə zövqünü oxşamışdır ki, hətta 1800-cü ildə artan
tələbatı ödəmək məqsədi ilə Şotlandiyanın Peysli şəhərinin toxuculuq fabriklərində üzərində
Azərbaycan butaları olan parçaların sənaye üsulu ilə istehsalına başlanmışdır. Nəticədə, bu
Azərbaycan brendinin adı Qərb dünyasında təhrif olunaraq “peysli” kimi tanınmışdır.
Bəs buta necə yaranmışdır?
Qədim Türklərdə əsasən oxuçuların təlim üçün yaratdıqları nişangah, yəni buta, Tenqriçilik
dövründə daha müqəddəs bir forma almışdır. Belə ki, yeni doğulan körpəni bəd qüvvələrdən,
xəstəliklərdən qorumaq, mərhəmətli Humay ananın himayəsinə vermək üçün beşik başında
rəmzi yay-ox, buta asardılar. Ox kişilik, igidlik simvolu, yay qadın başlanğıcının rəmzi, buta isə
ailənin himayəçisi sayılırdı. Eyni zamanda buta, ailə səadətinin, xoşbəxt izdivacın, nəslin davamlı
olmasının rəmzlərindən də biridir. Bir çoxumuz bu rəmzin Zərdüştlüklə əlaqəli olduğunu
düşünsəkdə, folklorşunaslığımızda öz ilkin missiyasını qoruyub saxlamışdır. Azərbaycan
dastanlarında “buta” anlayışı bir-birini sevən iki gənc arasında ruhani körpü anlayışını, bu
izdivaca Tanrı tərəfindən xeyr-dua verilməsini təcəssüm etdirir. Məsələn, “Aşıq Qərib”
dastanında deyilir: “Rəsul (Qərib) yatmışdı, yuxuda gördü ki, göy libaslı bir dərviş behişt misalı
bir qızın əlini ona uzadıb deyir: Bu qız tiflisli Xacə Sənanın qızı Şahsənəmdir, bunu sənə buta
verirəm, çox çəkməz bir-birinizə çatarsınız”. Şifahi xalq yaradıcılığından onlarla bu cür misal
gətirmək mümkündür. Digər maraqlı məqamlardan biri isə butanın verilməsində vasitəçi olanın,
yenə Tenqriçiliklə əlaqəsi olduğu düşünülən Xızır peyğənbərin olmasıdır. Ümumilikdə uzun
müddət türk dilində tez-tez rastlanılan buta kəliməsi, sonradan ərəb dilindən götürülmüş
“nişan, nişangah” sözü ilə əvəz olunaraq arxaiqləşmişdir. Lakin günümüzdə də izlərinə
rastladığımız “buta atışı”, “buta vurmaq”, “buta vermək”, “buta göstərmək”, “nişanlamaq”,
“nişan taxmaq”, “nişanlı olmaq”, “ad eləmək” kimi arxaiq ifadələr qədim dini inancların, o
cümlədən ox-yay kultunun və hərb sənətinin sinezi kimi yaranan bu rəmzin tarixi haqqda
təsəvvür yaratmağa yetərincə əsas verir.
