Azərbaycan türklərinin soyqırımları Azərbaycan bədii ədəbiyyatında.
Seyid Cabbarov
Azərbaycan türklərinin soyqırımları Azərbaycan bədii ədəbiyyatında.
Tarixin müxtəlif dövrlərində bəşəriyyətə qarşı etnik təmizləmə siyasəti və soyqırımı kimi amansız cinayətlər törədilmişdir. Erməni millətçiləri tərəfindən Azərbaycan türklərinə qarşı amansız qətliamlar törədilib, kütləvi soyqırımlar həyata keçirilmişdir. Azərbaycan türklərinə qarşı tarixin fərqli zamanlarında ermənilər tərəfindən soyqırım cinayətlər törədilmişm və ötən XX əsrdə bu faciələr ermənilərin havadarlarının dəstəyi ilə bir neç dəfə təkrarlanmışdır.
Ermənilərin Azərbaycan türklərinə qarşı törətdikləri soyqırımlara və qətliamlara dair kifayət qədər faktlar həmin dövrün mətbuat orqanlarında öz əksini tapmışdır. Əlbətddə ki, bu qanlı hadisələrin təfərrüatları Azərbaycanın, Türkiyə Cumhuriyyətinin ,Rusiya, İran və sair dövlətlərin arxiv sənədləri arasında da yer almışdır. Həmən faciəli hadisələrin nəticələri, onun mənəvi və fiziki qəddarlıqları barədə faktlar təkcə həmin dövrün mətbuatında deyil, həm də dövrün bədii ədəbiyyat nümunələrində təhkiyyə olunur. Görkəmli ədiblər tərəfindən bu kədərli hadislər bədii əsərlərdə də nəql olunur. Azərbaycan torpaqlarında baş vermiş bu faciəli hadislərin qurbanları təkcə sadə xalq deyildir, Azərbaycanın görkəmli ziyalılari,ictimai-siyasi,din xadimləri və dövrün tanınmış şəxsiyyətləri də onların arasında olmuşdur.
Azərbaycanın tanınmış şair, nasir və görkəmli söz sənətkarları,onların ailə üzvləri də 1918-ci il soyqırımlarına mərüz qalmışdırlar.Onlardan bəziləri isə yalnız təsadüf nəticəsində sağ qala bilmişdir. Sağ qalanlar içərisində böyük dramaturq Hüseyin Cavid ,tənqidçi, nasir, jurnalist Seyid Hüseyn və görkəmli ədib Cəfər Cabbarlı və onun ailə üzvləri olmuşdur. 1918-ci il soyqırımları barədə zəngin əsərlər yaratmış, faciənin şahidləri olaraq müxtəlif bədii üslublarda bu amansız qətliamları tərənnüm etmiş ədiblər arasında Cəfər Cabbarlı xüsusi bir yer tutur.
Məlum olduğu kimi 19 yaşlı gənc Cəfər Cabbarlı mart soyqırımının bilavasitə şahidi olmuşdur. On minlərlə insan onun gözləri önündə işgəncələrə məruz qalmış, xüsusi amansızlıqla qətlə yetirilmişdir. Görkəmli ədib Bakıda baş vermiş qanlı mart faciəsini, onun qəddarlığını çox təsirli və olduqca kədərli üslubda ifadə etmişdir.Ədibin “Əhməd və Qumru” hekayəsi onun bu qəbildən olan çox kədərli əsərlərindən biridir.
Hekayənin yığcamlığı, olduqca maraqlı süjet xətti və çox güclü bədii təzadları onu çox təsirli edir. Hekayə az sözlə yaradılmış yüksək kədər və həyəcan hissinin məharətlə bədii əksi ilə diqqəti cəlb edir. İlk baxışda əsər iki gəncin ülvi məhəbbəti və onların xoşbəxt gələcəkləri haqqında qurduqları xəyallardan bəhs edir. Bu kədərli əsər məhəbbət mövzusunda bir hekayə olmasına rəğmən, iki gəncin faciəvi taleyi fonunda Azərbaycan türklərinin kədərli faciəsi böyük ustalıqla ümumiləşdirilmişdir. Hekayədə gənclərin bütün gələcək arzuları, onları xəyalları puç olur.Bütün bunlar bircə anın içində və heç bir səbəb olmadan baş verən bir qətliamın nəticəsində baş verir.
Görkəmli ədib hekayədə amansız soyqırımı hadisələrinin səbəblərini, təffərrüatlarını təqdim etməyə belə ehtiyac duymur. Müəllif hekayədə xoşbəxt ikən bədbəxt, zəngin ikən son dərəcə fəqir, gün çörəyinə möhtac hala salınmış, sapsağlam vücuda malikkən bədən üzvlərini belə itirmiş iki insanın timsalında faciənin ağır nəticələrini yüksək bədii üslubda təsvir edir.Heç də təsadüfi olmayaraq, bu iki gənci bir neçə həftə öncə Azərbaycanın ən mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən sayılan, indi isə qapqara divarları qalmış məşhur “İsmailiyyə” binasının qarşısında görüşdürür.
Bu qətliam və talanları xalqın yaddaşənda əbədi həkk etmək məqsədilə hekayədə soyqırıma məruz qoyulan təkcə günahsız xalq, qadın, körpə, qoca deyil, həm də Türk-Azərbaycan xalqının mədəniyyəti, mədəni ocaqları, elm adamları, ziyalıları, hərbiçiləri olmasını bir daha yüksək bədii ustalıqla ifadə edir.
Əlbəttə ki, ən kədərlisi və bərpa oluna bilməyəni insanların başına gətirilmiş qəddarlıq əməlləri idi. Faciədən sonra hər iki gənc şikəst və başqalarının həm maddi, həm də fiziki yardımına möhtac vəziyyətində qalmışdırlar.Hekayənin Əhməd və Qumrunun dilindən verilmiş son cümlələr insanın ürəyini parçalayır:
“Bu aralıq cındır paltarlı, enli kürəkli bir oğlan daha… Ay qardaş! Yaralıyam! Şikəstəm! Şamaxı əsiriyəm! – deyə əlindəki əsaya dayanaraq durdu. Qızcığaz Şamaxı adını eşitdiyi üçünmü, nə üçünsə başın qaldırıb oğlana bakınca otəki də ona bakmış olmalıdır ki, hər ikisi birdən diksindi. Hər ikisinin yüzü ölü rəngi qəbul edib yalnız Qumru! -deyə inildəyib səndələyərək yıldırım mağazasının pilləsinə, eyni vaktda qız: veriniz! Veriniz ona, bən istəməm, bən keçinərəm! – deyə getmək istəyirmiş gibi döndüsə də, haman nələr düşündüsə bilməm, dönüb bərkdən ağlayaraq: “Əhməd! Atamı, anamı öldürdülər, evimizi dağıtdılar, yalnız bən qaldım” – deyə nə üçünsə bir qolunu qaldırdı. Kim bilir bəlkə də sevdiyini qucmaq istəyirdi. Amma bunu yapmadı. Daha doğrusu, yapammadı, zira yazıq Qumrunun martda bir qolu kəsilmiş, yalnız bir qolciyəzi varmış”.
