AKHUN VE AVARLAR

Sənan Qılıncarslan Qacar/Azerbaycan

Selim Sarısoy ,Dr.Osman Karatay

Avrupa Hun Konfederasyonunun Attila nın ölümünü takiben MS 454 yılında dağılmasından yaklaşık yüzyıl sonra Avrupa da, Yunan telaffuzu ile Aors ,Türkçesi Avarlar olan Türk dili konuşan halkların oluşturduğu yeni bir Kağanlık, Avrupa Hunlarının yerini almıştır. Türk Devletlerinde, Kağan unvanını kuruldukları andan itibaren, Göktürkler, Avarlar, Bulgarlar ve Hazarların kullandıkları, bir dönem Uygurların, Uygur Kağanlığının dağılmasıyla Yabguluktan Kağanlık haline gelen Karahanlıların ve yine Yabguluktan sonra Şad daha sonra Kağanlık unvanını alan Kimekler in bu unvanı bir süreç/ gelişmeler sonunda kullanabilmeleri nedeniyle Kağan unvanının kullanılabilmesinin Asana/Asena ailesine ait olmakla mümkün olabildiğini ileri süren görüşler bulunmaktadır. Prof. Dr. Luo Xin gibi tarihçiler de, Kağan unvanını ilk defa Hun İmparatorluğunun kurucusu Mete Han ın babası Tümen in kullandığını belirtmektedir. Avrupa nın ortasında kurulan Avar Kağanlığı, MS 6. ve 9. yüzyıllar arasında 250 yıl varlığını sürdürmüş, dönemin Avrupa sının iki büyük gücü Bizans ve Frank ları defalarca mağlup ederek dönemin Avrupa sının en büyük güçlerinden biri haline gelmiştir. Avarlar bunu sadece kendi güçleri ile değil bölgedeki Kutrigur ve Slavları kendi etrafında toplayarak başarmıştır. [O. Karatay, Convergence – Türkic folks in European Milieu, 2003] Prof. M. Zakiev, Avrupa Avarlarının kim olduğu konusunda, Herodot un MÖ 5. yy da İdil (İtil-Volga) nehrinin kaynak nehri olan Aor nehrinden bahsettiğini, bu nehre Aor denilmesinin sebebinin o bölgede Aor ların yaşaması olduğunu belirterek, MS 1. yy Yunan kaynaklarının da Aor halkından [Latyshev V.V. 1893, 147] bahsettiğini yazmaktadır. Aor, Alan, Ases ve Kushanların bu bölgeden Türkistan ve Doğu Avrupa ya yayıldıklarını, Hazarların kendilerini Togarma nın yedinci oğlu, Avarları da Togarma nın 10 oğlundan biri olarak tanımladıklarını, MS 7.yy da yaşamış Theophilact Simokatta nın Ugorların antik liderlerini Uar ve Hunni olarak adlandırdıklarını [Simokatta Th. 1957, History, 160] antik Harzemlerin sadece Volga- Kama halklarından oluşmadığı, Alan, Ases ve Avarlar gibi Kafkas-Karadeniz steplerindeki halkları da kapsadığı ve birlikte Harzemliler olarak Parthia, Kushan ve Tokar larla yakın ilişkilerinin olduğunun [Simokatta Th. 1957, History, 342] kaynaklarda yer aldığını açıklamaktadır. Prof. M. Zakiev özetle; Aor/Avarların da, Kafkas-Karadeniz steplerinde (Pontic- Caspian Steppe) çok eski zamanlardan beri yaşayan Türk dili konuşan halklardan biri olduğunu belirtmekte, çoğunluğu göçebe olan bu boyların hem Kafkas- Karadeniz steplerinde, hem de Türkistan bölgelerinde yaşadıklarını, her iki bölgede bu boyların yerleşik bölümlerinin de olduğunu açıklamaktadır. Prof. M. Zakiev, bu nedenle Avarların, Göktürklerden kaçan Asya nın derinliklerinden gelen kabilelerden oluştuğu biçimindeki yaklaşımların, Türk dili konuşan halkların Doğu Avrupa topraklarının en eski halklarından biri olarak kabul edilmek istenmemesinden kaynaklandığını, her yüz yılda bir Türklerin Orta Asya dan bu bölgeye geldiği ve sonra kaybolup gittikleri, sonra yüzyıl sonra yenisinin geldiği hikâyelerinin yerini gerçeklerin alması gerektiğini ifade etmektedir.

Prof. M. Zakiev in bu açıklamalarına benzer şekilde, Sovyet tarihçi Gumilev in iddiası olan, Avarların Göktürklerden kaçan Jujan lar ve Moğol oldukları iddiasının düzmece olduğu ve Avarların gerçekte yine bir Hun boyu olan Susan/Jujan larla da alakalarının bulunmadığı; Avarların, Barselt, Onogur, Sabir ve diğer Hun boylarının katıldığı Avar (Var/Uar) ve Hun (Chunni/Hunni) boyları oldukları belirtilmektedir. [M. & M. Whitby The History of Theophylact Simocatta, An English Translation with Introduction and Notes – Theophylact Simocatta On The Origin of The Avars Oxford, 1986] Türk dili konuşan halkların binlerce yıldır Sibirya nın doğal uzantısı olan Aral-Balkaş ve Kafkas Karadeniz stepleri ile Türkistan bölgesinde, yerleşik birimlerinin de olmasına rağmen, çoğunluğunun bu coğrafyada konar-göçer tarzında yaşaması yanında, tarihçiler, Attila nın ölümünden sonra Hunların önemli bir bölümünün de Avrupa dan geri gelerek Utigur, Kutrigur ve Sabirler adı altında Kafkasya ile Moldova arasındaki bölgelere yerleştiklerini, bir kısmının da gen araştırmalarından da görüldüğü üzere, İsveç ten Fransa ya kadar Avrupa nın her bölgesine yerleşmiş olduklarını belirtmektedir. Sözü edilen Avrupa Hunlarının bir kısmı, Avrupa Avarlarının bir bileşeni olmuşlardır. Avrupa Avarlarının oluşum sürecini başlatanlar Göktürkler olmuştur. Göktürklerin, Asya Hunlarının devamı olan Susan/Jujan hanedanının yönetimine son vermesinden sonra Susan/Jujan Hanedanı, yine bir Hun Devleti olan Akhunlara (Eftalit) sığınmış, dönemin güçlü devletlerinden olan Akhunların, kendilerine sığınan bu Hanedanı korumaları üzerine, Göktürkler, Akhun Devletine son vermiş, Susan/Jujan hanedanını da ortadan kaldırmıştır. Akhunları oluşturan boylar; Avnagur (Onogur), Avgar, Sabir, Burgar,Alan, Kurtargar, Avar, Hasar, Dirmar, Sirurgur, Bagrasir, Kulas, Abdal ve Eftalit isimlerini taşımakta olup, isimlerinden de anlaşılacağı üzere, esas olarak Bulgar ve Hun boylarından oluşmaktadır ve birinin adı da Avar dır.
Attila-Atilla Hun Devletinin kurulduğu yıllarda, Hun ve Bulgarların bir kısmı Attila- Atilla Hunları ile birlikte Avrupa ya giderken, bir kısmı da Afganistan bölgesine giderek, devletin de isminden belli olduğu üzere yine bir Hun Devleti, Akhun Devletini kurmuştur.
Attila-Atilla Hunları ve Bulgar boylarının yerleşim yerlerinden biri de tarihi kayıtlara göre İskitler döneminden beri, Kafkas-Karadeniz-Hazar stepleridir.
Akhunların, Göktürkler tarafından devletlerine son verilmesi sonrasında, Akhun boylarının bazıları Kafkas-Karadeniz steplerine geri dönmüştür.
Akhun boylarının bir kısmı da Türkistan bölgesinde kalırken, bir kısmı ise Kuzey Çin bölgesine giderek Tabgaç ismini almış, hatta Kore ye gidenleri de olmuş ve Börli ismini almıştır. [O. Karatay, 2003]
Göktürkler, Akhun boylarının Kafkas-Karadeniz steplerindeki boylarla, özellikle Attila Hunlarının bölgedeki boylarıyla birleşmeleri durumunda bunların büyük bir güç oluşturacaklarını bildiğinden bu boyların takibini sürdürmüş ve bölgeyi terk etmelerini sağlamıştır.
Bunun sonucunda, Akhunlar, kendilerine yol boyunca katılanlarla birlikte Avrupa nın içlerine yerleşmiş, Kağan olarak Avar boyundan Bayan’ ı Kağan seçmeleri neticesinde Avar ismiyle anılmışlardır.
Bölgedeki Kutrigurlar ile Slavları etraflarında toplayarak, Avrupa nın Bizans ve Franklarla birlikte dönemin en önemli üç süper devletinden biri olmuşlardır
*
[O. Karatay, Convergence – Türkic folks in European Milieu, 2003] Avrupa’da kayıp Türk kavimleri makalesinden alıntıdır.