AFAQ MƏSUD HEKAYƏSİ VƏ ƏDƏBİ TƏNQİD – Elnarə Qaragözova
Nazim Əhmədli şair-publisist
Kırımın sesi qazetesinin Azərbaycan təmsilçisi
Elnarə Qaragözova
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, aparıcı elmi işçi
AFAQ MƏSUD HEKAYƏSİ VƏ ƏDƏBİ TƏNQİD
(Məqalə müəllifin AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda 2 iyun 2017-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzinin direktoru, yazıçı, dramaturq, Əməkdar incəsənət xadimi, Xalq yazıçısı Afaq Məsudun 60 illik yubileyinə və akademik Nizami Cəfərovun “Afaq Məsud dünyası” monoqrafiyasının təqdimatına həsr olunan tədbirdə məruzəsinin tezisləri əsasında hazırlanmışdır.)
Afaq Məsud yaradıcılığı daim ədəbi tənqidin diqqət mərkəzində olmuş, ədibin əsərləri haqqında Vaqif Yusiflinin, Nizami Cəfərovun, Nəzmiyyə Axundovanın və digər ədəbiyyatşünasların maraqlı məqalələri işıq üzü görmüşdür. Nasirin yaradıcılığı xarici ədəbiyyatşünasların da diqqətini cəlb etmişdir. Bunun nəticəsi olaraq 2000-ci ildə Vyana Universitetində S. Dohanın “Avropa şərqşünaslığında qadın yazarlar” mövzusunda müdafiə edilmiş doktorluq dissertasiyasında Afaq Məsudun yaradıclığı geniş şəkildə tədqiq edilmişdir.
Afaq Məsud yaradıcılığı haqqında maraqlı tədqiqatlardan biri də Nizami Cəfərovun “Afaq Məsud dünyası” (Cəfərov N. Afaq Məsud dünyası. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2016)monoqrafiyasıdır. Monoqrafiyada yazıçının polifonik yaradıcılığı “dünya”lar şəklində araşdırılmışdır. Bu məqamda Nəsiminin “məndə sığar iki cahan mən bu cahana sığmazam” kəlamı yada düşür. N.Cəfərov yazıçının ilhamından yaranan bu cahanlari araşdırmaya cəlb edərək hər birinin özünəməxsusluğunu və digərləri ilə bağlantılarını oxucuya göstərir. Araşdırmada maraqlı cəhətlərdən biri də N.Cəfərovun mətni ilə Afaq Məsud mətninin hipertekstual bir şəkildə bağlanmasıdır. Tədqiqatçı öz mətnini yazıçı mətni üzərində elə məharətlə qurur, öz qənaətlərini bədii materialla elə əlaqələndirir ki, oxucu kitabı bütöv bir mətn-dialoq kimi qavrayir.
Afaq Məsud Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsusluğu ilə seçilən qadın yazarlarımızdandır. Ədəbi yaradıcılığa hekayə ilə başlayan Afaq Məsudun elə ilk qələm təcrübələrindən ədəbiyyata yeni yazı manerasına malik bir nasirin gəldiyi hiss olunurdu. Onun yaradıcılığı oxucunu sadə, aydın və eyni zamanda fəlsəfi təhkiyəsi ilə cəlb edir. Afaq Məsud dedikdə gözlərimiz önündə maraqlı, emosional, daxili aləmini səmimiyyətlə, komplekssiz şəkildə oxucuya açan və oxucunun özünə belə etiraf etməyə çəkindiyi duyğuları, yaşantıları cəsarətlə söyləyən obrazlar canlanır. Afaq Məsudun 70-80-ci illərdə qələmə aldığı “Üçüncü mərtəbədə”, “Həsən əmi”, “Bekar”, “Telefonda işıq”, “Şənbə gecəsi”, “Çovğun”, “Yataqxana”, “Oğru”, “Ədalət”, “Tutuquşu”, “Gün”, “Sərçələr”, “Mədət”, “Tək”, “Uydurma”, “Su”, “Dovşanın ölümü” hekayələri onu oxucuya “hekayə ustası” kimi tanıtdı. Bu baxımdan “Afaq Məsud dünyası” monoqrafiyasının “Afaq Məsudun hekayə dünyası” hissəsini xüsusilə vurğulamaq istərdik. Akademik N.Cəfərov Afaq Məsudun hekayələrinin tekstoloji təhlilini vererek bir neçə motivi vurğulayir və bunun əsasında yazıçının hekayələrinin klassifikasiyasını təqdim edir:
1.tənhalıq motivi
2. qadın dünyası; kişi dünyası – öz daxilinə səyahət motivi
3. ölüm motivi
Tənhalıq motivinin bariz şəkildə əks olunduğu hekayələrdən biri olan “Tutuquşu” hekayəsini təhlil edərkən N.Cəfərov bir hekayə daxilində 3 süjet –konstruksiya olduğunu bildirir: “Hekayədə oxucu təfəkkürünün nüfuz edə və ya fərqləndirə biləcəyi ən azı üç süjet-konstruksiya var ki, bunlardan birincisi İnci qarının normal tərcümeyi halıdır. … İkincisi, “dörd divar” arasındakı yaşantıları, qulağının eşitdiklərindən quraşdırdığı “həyat”ın təəssüratlarıdır. Üçüncüsü isə, özünə qeyri-adi həmdərd axtarışıdır ki, o da əvvəlkilər kimi uğursuz sonluqla bitir.”(s. 26)
Afaq Məsud yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçən tənhalıq motivi əslində daxili azadlığın, fərqliliyin proyeksiyasıdır. “Yataqxana”nın qəhrəmanı cəmiyyətin basıncından tənhalığa, azadlığa sığınmaqla qurtaracağını zənn edərək uğursuz bir cəhd edir və nəticədə artıq cəmiyyətdən, onun “qayğısından” qurtulmanın quruda balığın yaşaması qədər absurd olduğunu anlayır. “Mədəd” hekayəsində də qəhrəman öz tənhalığını – azadlığını və individuallığını qoruyub saxlamağa çalışır, lakin məğlubiyyətə uğrayır. Hekayədə Mədədin qəribə bir vərdişi var- hər şeyi iyləmək. Mədəd hər şeyi iyləyərək düşünür ki, görəsən onun özünün xüsusi qoxusu varmı? Və dəhşət içində fikirləşir ki, deyəsən özünəməxsus, fərqləndirici qoxuya malik deyil. Bu baxımdan Afaq Məsudun qəhrəmanı Patrik Züskindin “Ətriyyatçı” (“Parfümer”) əsərindəki Qrenuyu xatırladir. Qrenuyu da cəmiyyət məhz “qoxusu” olmadığına görə rədd edir, ona dəhşətli, iyrənc bir məxluq kimi yanaşır. Və Qrenuy ömrünü cinayətlə özünəməxsus təkrarsız qoxu yaratmağa həsr edir və yaratdığı qeyri-adi qoxu sayəsində insanlarda kannibal duyğuları hərəkətə keçirərək qətl edilir. Fikrimizcə, Patrik Züskindin əsərində olduğu kimi Afaq Məsudun bu hekayəsində də iy, qoxu, daha doğrusu iyin olmaması əslində özünəməxsusluğu, təkrarsızlığı simvolizə edir. Qoxusuzluq fərqlilikdir, anlaşılmazlıqdır. Və cəmiyyətdə qorxu yaradır. Akademik Nizami Cəfərov bu məsələyə fərqli rakursdan yanaşaraq yazır: “Fikrimizcə, qəhrəmanın öz hissləri, duyğuları ilə, ümumən öz aləmi ilə tək qalmaq istəyi azadlıq inersiyasının təzahürüdürsə, hər şeyi iyləməsi həmin inersiya hüdudlarında təhtəlşüur bir maraqla özünü axtarmaq cəhdidir.” (s.34)
Afaq Məsudun müstəqillik dövrü yaradıcılığı əvvəlki dönəmdən bir qədər fərqlənir. Daha öncəki yaradıcılığında yazıçı fəlsəfi notları sadə insanların, gündəlik həyatın təsviri ilə çox incə şəkildə, ustalıqla birləşdirirdi və bu sintezi oxucu çox təbii qarşılayırdı, sevirdi. Afaq Məsudun son dövr yaradıcılığına nəzər saldıqda aydın olur ki, yazıçı artıq gündəlik həyat lövhələrini təfərrüatlı təsvirindən bir qədər uzaqlaşıb daha çox fəlsəfi notlar üzərində köklənib. Lakin Afaq Məsudun özünəməxsusluğu ondadır ki, əsərlərində fəlsəfi məqamlar artdıqca, forma mürəkkəbliyi yarandıqca səmimilik azalmır, əksinə artır və bu da həmin əsərləri oxucuya sevdirir. N. Cəfərov A. Məsudun müstəqillik dövrü hekayələrini belə xarakterizə edir: “Afaq Məsudun bir sıra hekayələri Azərbaycan cəmiyyətinin tarixində məlum “keçid dövrü”nün sosial-siyasi mənzərələrini əks etdirir ki, həmin hekayələrdə konflikt milli (ənənəvi) dəyərlərlə ölkəyə labüd şəkildə müdaxilə edən, yerli intellektual, mənəvi-mədəni ukladı, fürsətdən istifadə edərək, qaba bir şəkildə öz eqoizminə tabe eləməyə çalışan xarici (beynəlxalq) iddialar arasındadır.Lakin yazıçı bu qədər ictimai mövzularda da mətləbi nəinki siyasiləşdirir, heç sonacan sosiallaşdırmır da… Kontekst yenə də insan fərdi, onun hissləri, düşüncələri, reaksiayalarıdır. (s.80)
Afaq Məsudun “Müvəkkil Vaysman”, “Dahi” və “S.V.A.C.O.” hekayələri Azərbaycan ədəbiyyatında hipermətnin ilk nümunələrindən hesab oluna bilər. Belə ki, bu hekayələrin hər üçünün qəhrəmanı eyni bir şəxs – Qulam Hüseynlidir. Nizami Cəfərov yazıçının bu hekayələrindəki üst qatın – sosial-fəlsəfi qatın altında qalan bir cəhəti – avtobioqrafikliyi məharətlə sezir: “Afaq Məsud müsahibələrinin birində qeyd edir ki, ictimai (əslində, ictimai-siyasi) mövzuda yazdığı hekayələrdə onun özü, yəni avtobioqrafiklik yoxdur. Bu fikirlə razılaşmaq çox çətindir. Olsun ki, (deyəsən,biz də Afaq xanımdan yaza-yaza onun yazı üslubunun təsiri altına düşürük, “olsun ki” yazıçının sevimli ifadəsidir) “S.V.A.C.O” yaxud “Müvəkkil Vaysman”da avtobioqrafiklik müəllifin dediyi kimi, “”Duyğular imperiyasında”kı qədər deyil, ancaq var, özü də kifayət qədər güclüdür” (s.91) Afaq Məsudun yaradıcılığında hipermətnlik yalnız bir janr üzrə deyil, janrlararası şəkildə də təzahür edir. Nizami Cəfərovun yazıçının “yaradıcılıq bioqrafiyasında xüsusi hadisə adlandırdığı” “Can üstə” adlı hekayəsi və eyni hekayə əsasında pyesin qələmə alınması buna bariz nümunədir.
“Alman kilsəsi” hekayəsində pianoya, klassik musiqiyə böyük marağı olan bir qızın və onun anasının yaşantıları qələmə alınıb. Əsərin qəhrəmanı Rəna Alman kilsəsindəki konsertdən sonra tamamilə dəyişir. Klassik musiqinin ovsununa düşən qız qısa zamanda “Rekviyem”i təkbaşına öyrənir və mükəmməl şəkildə çalmağa başlayır. “Konsertdən evə gələn axşam Rəna pianonun arxasına keçib ayrı-ayrı dilləri danqıldatdı. Səhəri gündən başlayaraq isə, saatlarla piano arxasından durmadı. Əvvəllər dillərin üzəriylə bataqlığın üstü ilə gəzəntək, ehtiyatla, barmaq-barmaq gəzişən Rənanın cəmi bir neçə aydan sonra ustalıqla çaldığı “Rekviyem”i eşidəndə gözlərimə, qulaqlarıma inanmadım”.[2,20] Oxucuya elə gəlir ki, hekayə qızın qeyri-adi istedadının kəşfi ilə nəticələnəcək. Lakin Afaq Məsud yenə də özünəməxsus, novellavari bir süjet xətti yaradır. Musiqi məktəbinin direktoru Rənanın qabiliyyətinə heyran qalır. Oxucunun qələbəyə inamı pik həddə çatanda yazıçı əsərin süjetində kəskin dönüş edir. Musiqi müəllimlərinin bu istedadı görməzdən gələrək sadəcə bir vərdiş kimi qiymətləndirməsi, Rənanın musiqi təhsili üçün gecikməsini deməsi ilə qızın musiqi karyerası başlamamış sona çatır. Daha sonra yazıçı depressiyaya düşən Rənanın ruhi vəziyyətini təsvir edir. Qeyd edək ki, hekayənin ananın dilindən qələmə alınması da yazıçının ustalığının nişanəsidir. Yazıçı məhz ananın gözü ilə qanadı qırılan, xəyalları puç olan insanın mənəvi-ruhi vəziyyətini təsvir edir. Yazıçı ananın kədərini, çarəsizliyini gurultulu sözlərlə, şablon ifadələrlə deyil, sadə və real ifadələrlə göstərir. Bu sadəliyin özündəki fəlsəfilik də əsərin koloritini artırır, oxucunu inandırır. Axı həqiqətən də insan güclü duyğular axınına düşəndə, ağır məqamlarda şablon ifadələrlə, bədii ibarələrlə danışmır. Əksər hallarda bu güclü duyğu axını, ağrı, qəm sadə sözlərdə, çox zaman isə sükutda ifadə olunur. Bəlkə də bu insan şüurunun özünü qoruma instinktidir. Emosional ifadələrlə qıcıqlanmadan qaçaraq sadəliklə, cariliklə ruhunu ovutmağa, baş verənlərin ağırlığını azaltmağa çalışır. Afaq Məsud yenə hekayəni mistik bir qeyri-müəyyənliklə tamamlayır. Qızının Rekviyemin sədaları altında yoxa çıxdığını görən ana onu tapmağa çalışır lakin cəhdləri uğursuzluqla nəticələnir.Əsərdə qəhrəmanın cismən itdiyini göstərən yazıçı əslində onun mənən qeybə çəkildiyinə işarə edir. Cəmiyyətin tanımadığı, qiymətləndirməyə qabil olmadığı istedadlı şəxs cismən var olsa da artıq mənəvi cəhətdən itirilir, qeybə çəkilir. Nizami Cəfərov isə hekayənin tam fərqli bir qatının da olduğunu diqqətə çatdırır: “Yazıçının hansı mistik mətləblərə toxunduğu, nəyə işarə etdiyi məlumdur…. “Qəlbləri intiqam və məkr dolu qəzəbli rahibələr”in həmişə canlı ruhu dünyanın heç bir yerində susmur. Və heç zaman da susmayacaq…. Nə zamansa boğulmuş, həyatdan məhrum edilmiş qadın (insan!) enerjisi nə vaxtsa, haradasa “layihə” gücü ilə ortaya çıxıb sərf olunmamış bu dünyadan əl çəkməyəcək… “İntiqam”ın ən “münbit” obyekti isə sadəlövh (günahsız) yeniyetmə qızlardır…” [ 85]
Nizami Cəfərov Afaq Məsud yaradıcılığında xüsusi yerə malik olan “ölüm motivinin ” təzahürü düsturunu tapa bilmişdir. Əslində Afaq Məsud yaradıcılığının digər qeyd edilən motivləri məhz əlahəzrət “ölüm”ə doğru gedən yoldur. Məsud ayardıcılğında ölüm son deyil, transformasiyadır. Bəs qəhrəmanlar bu yolu necə keçirlər? N. Cəfərovun monoqrafiyasında bu yolu aydın göstərir: tənhalıq – öz içinə səyahət -ölüm.A. Məsudun son dövr hekayələrində alim “qəribə casus israrlığını” sezərək yazıçının həyat-ölüm dillemasına dair fəlsəfi, mübhəm fikirlərinin cığırına düşür və sonda oxucuya yeni bir qapının açarını verərək sirrin davamı müjdəsini verir: “harda “casus” varsa, orda “ölüm” də var… Özü də ən müxtəlif təzahürləri ilə…” (s.105)
Akademik Nizami Cəfərov Afaq Məsudun yaradıcılığına həsr etdiyi “Afaq Məsud dünyası” kitabı ilə sanki oxucuya deyir: al aç bu aləmin qapılarını! Aç bütün qıfılları! Tap ölümü də, tənhalığı da, casusu da! Tut əllərindən get sonsuzluğa, ölümdən sonra başlanan yeni həyata, gizli aləmlərə, daxilindəki işığa doğru!
