21 Şubat Dünya Anne Dili Günü ve Tehlikedeki Türk Lehçeleri

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), 21 Şubat‘ı Uluslararası Anadil Günü adı altında, uluslararası uzlaşıyı, kültürel çeşitliliği ve çok dilliliği desteklemek amacıyla 1999 yılında takvime aldı.

Unesco Yakın Gelecekte Yok Olacak Diller ve Türk Dillerinin Ahıska Türkçesi, Başkurtça, Çuvaşça, Hakasça, Kırım Tatarcası, Nogayca, Tuvaca, Yakutça olduğunu açıkladı.

UNESCO’ya göre 6 bin 700 dil yakın gelecekte yok olacak. Bunların önemli bir kısmını Türk dilleri oluşturuyor. Tofaca konuşan Sibiryalı Marta Kongarayeva , 2007’de köyüne gelen Amerikalı dil araştırmacısına ‘bir avuç kaldık’ demişti. Ankaralı bir grup akademisyen ‘Tehlikedeki Diller Projesi’yle onun serzenişini gündeme taşıyor.
Başlıktaki söz, Sibirya’nın köylerinden birinde yaşayan 1930 doğumlu Marta Kongarayeva’ya ait. 73 yaşındaki kadın, Türk dilleri ailesinden Tofaca konuşuyor. Amerikalı araştırmacı K. David Harrison, 2007’de kendisiyle görüşmüş ve onun bu serzenişine ‘Diller Ölünce’ adlı kitabında yer vermiş. 2002 yılında Tofacayı sadece 837 kişi konuşuyordu. Bugün kaç kişi kaldığı bilinmiyor, daha az olduğu büyük ihtimal. UNESCO’nun yaptığı araştırmaya göre yeryüzündeki dil çeşitliliği giderek azalıyor ve yaklaşık 6 bin 700 dilin büyük bir bölümü yakın gelecekte yok olacak. Aynı araştırmaya göre uluslararası literatürde ‘tehlikedeki diller’ olarak adlandırılan bu dillerin arasında Türk dilleri önemli bir yer tutuyor.
UNESCO’nun yaptığı araştırmanın vahametini fark eden Ankaralı bir grup akademisyen, ölüp gidecek olan Türk dillerine dikkat çekmek amacıyla Tehlikedeki Türk Dilleri (www.tehlikedekidiller.com) adıyla sanal bir dergi hazırladı. Yaz ve kış dönemi olmak üzere yılda iki kez yayımlanan derginin ilk sayısı 2012 kış mevsiminde çıktı. İkinci sayı ise önümüzdeki ay sonunda araştırmacıların ve meraklıların ilgisine sunulacak. Uluslararası hakemli derginin yayın kurulunda Hacettepe Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ülkü Çelik Şavk ve Prof. Dr. Nalan Büyükkantarcıoğlu, Başkent Üniversitesi’nden Doç. Dr. Süer Eker, Frankfurt Goethe Üniversitesi’nden Prof. Dr. Marcel Erdal ve TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi’nden Doç. Dr. Eyüp Bacanlı yer alıyor. Dergide yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan ya da yok olma riski altında bulunan Türk dillerine yönelik özgün makalelere yer veriliyor.
Kaybolan sadece Türk dilleri değil, insanlığın ortak kültür mirası. Dolayısıyla diğer dillerle ilgili araştırmalar da derginin gündeminde. İlk sayı “Türk Dillerinin Akrabaları/Komşuları” kapağıyla yayımlandı. Yeni sayıda Nogaylar, Nogayca ve Nogay kültürü ele alınıyor. Ayrıca Rusya’da ve Gürcistan’da dil politikaları, Teleütlerin durumu, Karaçayların müzik kültürü gibi konular var.
Tehlikedeki Türk Dilleri, sanal bir dergi projesinden ibaret değil. Yaklaşık 45 bölümden oluşan, dört cilt halinde Tehlikedeki Türk Dilleri El Kitabı da hazırlanıyor. Bir dilin yok olması kültürün yok olmasıyla aynı manaya geliyor. Yüzyıllar öncesinden gelen bilgi, birikim ve miras heder oluyor. Şavk, bu kitapla Türk kültürünün diğer kültürlere karşı direnme gücünü harekete geçirmeyi hedeflediklerini anlatıyor ve Türk dillerine dünyanın dikkatini çekmek amacıyla her iki kitabı Türkçe ve İngilizce olarak yayımlayacaklarını söylüyor. Kitap 31 Aralık 2013’te çıkmış olacak. www.tehlikedekidiller.com sitesinde derginin ara yüzü şeklindeki Son Sesler/Las Voice bölümünde, kaybolan dillere ait türküleri dinleyebiliyor, araştırmaya konu olan köylerdeki hayatı anlatan videoları izleyebiliyorsunuz.
Halaçlardan Molla Nasrettin Fıkraları Son Sesler sayfasının Yazılar bölümünde 33 Halaçça fıkra yer alıyor. Bunlar, Prof. Dr. Gerhard Doerfer ve ekibince 1969 ve 1972 yıllarında İran’da, Horasan ve Halaç bölgesine yapılan gezilerdeki derlemelerden alınmış ve Prof. Dr. Sultan Tulu tarafından yayıma hazırlanmış. Sitede fıkralar hem Halaçça hem de Türkçe olarak yayımlanıyor. Fıkraların benzerleri muhakkak ki Türkiye Türkçesinde veya diğer lehçelerde de var, ancak karşılaştırma işi Nasrettin Hoca uzmanlarına bırakılmış.

Türkiye’de 15 Dil Tehlike Altında
Rusya’da konuşulan Tatarca dışındaki tüm Türk dilleri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğu biliniyor. Aşağı yukarı bu dillerin sayısı 131. Bunların içinde özellikle Çulım Türkleri ile Baraba Tatarlarının dilleri yok oldu olacak. Ülkemizde 15 dil tehlike altında. Kapadokya Yunancası, Aramice ve Ubıh dilleri çoktan yok olmuş.
Tehlikedeki Türk Dilleri dergisinin yaptığı araştırmaya göre risk altındaki dillerin bazıları: Ahıska Türkçesi, Başkurtça, Çuvaşça, Hakasça, Kırım Tatarcası, Nogayca, Tuvaca, Yakutça. Kritik eşikteki diller: Afşar Dili, Çalkanca, Dolganca, Gagauzca, Halaçça, Kumandı Türkçesi, Pamir Kırgızcası, Sibirya Tatarcası, Şorca, Telengitçe, Teleütçe, Tofaca, Tuba Dili Ölüm derecesindekiler: Çulım Türkçesi, Dayı Dili, Duha Dili, Horasan Türkçesi, Fu-yü Kırgızcası, Kırımçakça, Karayca, Lopnor Türkçesi, Salarca, Sarı Uygurca, Sungur Türkçesi, Truhmence, Urumca. Ölü diller: Kumanca ve Soyatça.

Ana dil nedir?

Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlükte (2005: 93) “ana dil”: “Kendisinden başka diller veya lehçeler türemiş
olan dil.”olarak yer almaktadır.

Dil Bilim Terimleri Sözlüğünde “ana dil” için: “Başka diller türetmiş olan eski dil.”denmektedir.

Chris Molesey, “Rüya gördüğün, düşündüğün, hatta başka dillerdeki düşünceleri bile fark etmeden çevirdiğin dil anadilindir” diyor.

Almanca “Hauptsprache (ana dil)” kavramının tanımı Wiki sözlüğünde: “1) Eski dil anlayışına göre kendisinden başka dillerin geliştiği, türediği önemli dillerden biri, 2) Çok dilli bir çevrede özellikle önemli olan, öne çıkan dil, 3) Çok dilli bir kişinin düşüncelerini, kendisini ifade ettiği dil.” şeklinde yer almaktadır.

Anne dili nedir?

Celik’e göre Anne dili: Başlangıçtan itibaren Anne – baba ve yakın aile bireylerinden duyulup taklit edilerek öğrenilen dildir. İnsanoğlu konuşma yeteneği ile doğar. Söylenenleri duyup taklit eder. Tümceleri, sözcükleri hatta sesleri “fonemleri” duyup tekrarlayarak öğrendiği unutup, anımsamalarla ve zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak üzere kullanmak istediği araçtır. Anne dili doğuştan bilinemez. Uzun bir zamanda, duyup taklit etme uğraşından sonra öğrenilir. Bu duyup, taklit ederek öğrendiği dile de doğal olarak “anne dili” denir.

Doğan Aksan,  Anne dili kavramı yerine  ‘Ana dili’ olarak verir ve şu şekilde açıklar: “başlangıçta anneden ve yakın aile çevresinden, daha sonra da ilişkili bulunulan çevrelerden öğrenilen, insanın bilinçaltına inen ve bireylerin toplumla en güçlü bağlarını oluşturan dildir.. Adından da görüleceği gibi, bu dilin anne ile ilgisi, küçümsenemeyecek niteliktedir. … Bununla birlikte kimi bilginler, anadili kavramında annenin temel olarak alınmaması gerektiği görüşündedirler.. Ancak bu bilginlerin de anadili tanımlarında yakın çevreye önem verdikleri görülür ki, ananın bu çevrenin odak noktası olarak düşünülmesi doğaldır.” 

Tehlideki Türk Lehçeleri

İnsanlığın en önemli değerlerinden biri ve binlerce yıllık maddi ve manevi kültür ürünlerinin taşıyıcısı ve aktarıcısı olan dillerin büyük bir bölümü, küreselleşme ve küresel güçlerin dillerinin ve kültürlerinin yoğun etkisi sonucunda hızla yok olmaya doğru sürüklenmektedir. Yapılan bilimlik çalışmalardan elde edilen veriler yeryüzündeki dil çeşitliliğin giderek azaldığını ve yakın bir gelecekte UNESCO’nun saptamalarına göre yaklaşık 6700 dilin büyük bir bölümünün 21. yüzyılın sonunda konuşurlarının tümünü yitireceğini ortaya koymaktadır. Uluslararası literatürde “tehlikedeki diller” olarak adlandırılan ve konuşur sayısı giderek azalan bu diller arasında Türk lehçeleri önemli bir yer tutmaktadır. Aşağıda yer alan veriler http://tehlikedekidiller.com alınmıştır.

 
 

• Ahıska Türkçesi
• Başkurt Türkçesi
• Çuvaş Türkçesi
• Hakas Türkçesi
• Kırım Tatar Türkçesi
• Nogay Türkçesi
• Tuva Türkçesi
• Saha Türkçesi

 
 

• Afşar Türkçesi
• Çalkan Türkçesi
• Dolgan Türkçesi
• Gagauz Türkçesi
• Halaç Türkçesi
• Kumandı Türkçesi
• Pamir Kırgız Türkçesi
• Sibirya Tatar Türkçesi
• Şor Türkçesi
• Telengit Türkçesi
• Teleüt Türkçesi
• Tofa Türkçesi
• Tuba Türkçesi

• Çulım Türkçesi
• Dayı Türkçesi
• Duha Türkçesi
• Horasan Türkçesi
• Fu-yü Kırgız Türkçesi
• Kırımçak Türkçesi
• Karay Türkçesi
• Lopnor Türkçesi
• Salar Türkçesi
• Sarı Uygur Türkçesi
• Sungur Türkçesi
• Truhmen Türkçesi
• Urum Türkçesi

• Kuman Türkçesi