TURFAN AYAKLANMASI

TURFAN AYAKLANMASI ( 6 Ocak 1933) 
Turfan ayaklanması bir anlama Kumul’un devamıdır. Ayaklanma gittikçe büyüyerek Çin i çok zor durumlara itecektir . Genel Vali Çin šu –Jen Kumul Ayaklanmasının güneye sirayet etmemesi için bütün tedbirleri Aldı ama Çin şu-Jen,in Çabaları hiçbir sonuç vermedi Çünkü Kumul’da olup bitenler bütün Çıplaklığıyla tarım havzasına Kadar ulaşıyordu. Bunda da İngiliz diplomatik Kaynaklarının büyük rolü vardı, Peki Turfan İsyanını besleyen diğer etmenler nelerdi? Bunu sadece Kumul İsyanının uzantısı olarak geçiştirebilmek mümkün müdür? Öncelikle bu sorunların cevaplarını bulmaya çalışırsak kanaatimizce isyanı ve onu besleyen nedenleri daha net göreceğiz.Kumul isyanı ile Ruslar’ın bölgedeki nüfusları iyice arttı demiştik.Rusya ,Rus olmayan halklar üzerinde hakimiyet kurmak için enternasyonalizm yönetimini belirlemişti.Bu suretle halkı Rus kültürünün kontrolünden uzaklaştırmak isteyen milliyetçilik ve bağımsızlık taraftarlarına karşı acımasız bir mücadele başlatmıştı.Çünkü milliyetçilik ve istiklal duygusu Rus emperyalizminin karşısında en büyük engeldi.Bu engeller Doğu Türkistan’da da mevcuttu.İhtilalciler Çin kadar Rusya’nın da emel ve menfaatleri için büyük tehlike teşkil etmekteydi.Rusya bu yüzden hep Çin tarafında yer alıyor,gerektiğinde bölgede zulümler ve sömürülerde bulunuyordu. Turfan İsyanın sebeplerinden başta gelenlerden biri Rus emperyalizminin Doğu Türkistan Türkü’nü rahatsız etmesidir. İkinci bir sebep genel Vali Çin’in halk üzerine koyduğu ağır vergiler, paranın değerini düşürme çabalarıdır genel Vali Kumul isyanı’nı bastırmak için çok para harcamıştı. Bunu da bir şekilde telafi etmesi gerekiyordu. Üçüncü bir sebep, Kumul’da Çin zulmü gören sivil halkın Turfan’ a Kaçması’ Çin’ in yaptığı zulümleri Turfan halkına anlatmasıydı. Bu da doğal olarak Turfanlıları tedirgin ediyor, Çin tehlikesine Karşı teyakkuza ve infiale sevk ediyordu. Dördüncü bir sebep de, genel Vali’nin Kumul isyanı’nda kendilerine yardım etmeyen Torgut moğolları’nın dini lideri Tsetsen Puntsag Gegeen’ idam etmesidir. Bu da Moğollar’i Çin’i karşı tavır almaya itecek ve Turfanlılar’ın yanına çekecektir. Bütün bu sebeplere Kumul ayaklanması ve halkın kabaran bağımsızlık duyguları da eklenince bölge kaynamaya, kısa sürede bir barut fıçısı haline gelmeye başladı.artık ayaklanma kaçınılmazdı. Kumul isyanı’nda yaralanan General Ma, kısa sürede sağlığına kavuşup, tekrar harekete geçmeye hazırlanıyordu. Bu amaçla komutanlarından Ma ših- Ming’i Turfan’ a Yolbars han ve hoca Niyaz Hacı’ya gönderdi. Görüşmeler sonunda iki taraf da tam olarak anlaştı bütün bunlar olurken Turfan halkı 6 Ocak 1933’te Maksud, Mahmud Mevsul bay adında üç kardeşin yönetiminde Çin’e karşı isyan bayrağını çektiler. Olayların sıcak çatışmalara dönmesi kaçınılmaz haldeydi.isyanı bir an önce bastırmak isteyen Çinli Vali bunun üzerine Turfan’ a bir General Ma fu- Min’in askerlerince katledildi Tunganlar’ ın da desteğini arkalarına alan Uygurlar 10 gün içinde 4 şehirden ibaret olan Turfan bölgesini zaptettiler. İsyan tam bir ayını doldururken Kara şehir, Uşak ve Korlu gibi şehirler artık Turfanlılar’ın elindeydi. 6 šubat 1933 aynı zamanda ramazan bayramı’dır da İyice zorda kalan Çinliler bu durum Kumul halkının işine yarayacak, birleşik Müslüman kuvvetleri Kumul’ da hakimiyetlerini tekrar kuracaklardır. Çin kuvvetleri bütün ağırlığıyla isyancıların üzerine gidince isyancılar ve Turfan’ dan geri çekildiler. Çok geçmeden isyancılar Kara şehir’e kadar ricat edip burada Albay Timur ve Ma Çin-Sas ile birleştiler. ( 15 Mart 1933 ). Ardından da Kuça ve Aksu şehirlerine saldırdılar. Burada Kumul isyanı’nın kahramanı Hoca Niyaz Hacı ve Tungan Generali Ma sing-jin (ma şin-min diye de okunur.) bulunmaktaydı. Turfan ayaklanması burada bitiyordu.