İsmail Bey Gaspralı’nıñ Fikir Dostu Said Ünsizade’niñ Yazğan Dersligi “Talim-ül Etfal, Tahzib-ül Ahlaq “

Tiflis.1882.”Ziya” matbuat Balalarınıñ tahsili ve ahlaq terbiyesine ait bu dersliginiñ meraqlı çıqarma tarihi bar.

Türk dünyası ile büyük ictimai-siyasi, ilmi-edebi ve dostluq alaqaları olğan Zakafkaziya Ehl-Tesenni İdaresiniñ azası,1879-1884 yıllarda Tiflis’te Azerbaycan tilinde neşr olunan “Ziya” (bir müddetten soñra “Ziyayi-Kafkasiyya” adlandırılğandır ) gazetanıñ sahibi-imtiyazı ve müharriri Hacı Said efendi Ünsizade (1825-1905 ) mektep ve maarif meselelerine hala ilk genclik yıllarından ciddi meraq köstergendir.
Şamahi’da gaz işlegende Bakı valisi ile samimî dostluq münasibetlerinden istifade etip , 1874 senesi o, Şamahı’da “Meclis mektebi” adı ile ilk mektep açqan, balalarğa ders bermek içün Şamahı şeheriniñ eñ meşhur hocalarını yañı tahsil ocağında çalışmağa davet etkendir. Olardan ekisi–şair Seyid Azim Şirvani ve soñralar “Keşkül” gazetanıñ (1883-1891 ss.) muharriri ve baş muharriri olğan Celal Ünsizade (Said efendiniñ orta qardaşı) bu mektepte işler eken Şarq ve Ğarb alim ve pedagoglarınıñ derslikleriniñ, aynı de özleriniñ keçkenleri derslerin malümatları esasında faydalı derslik yazğanlar. Bu dersliklerden uzun müddet elyazma ve basılğan şeklinde mektep ve medreselerde şegird ve talebelerin esas tahsil kitabları kibi qullanılğandır.

1870. yıllarınıñ soñlarında Tiflis’ke Zakafkaziya Ehl -Tesenni İdaresine dini idareleriniñ işini teftiş etmek içün Şamahı’dan Bakı’ğa yollanılğan S.Ünsizade tapşırılğan işini muvaffaqiyetnen yerine ketirir. Bu hizmetlerine köre onu mühim işleri yerine ketirmek içün Tislis’te qaldıralar.
Said Ünsizade Zakafkaziya Ehl-Tesenni İdaresinde çalışsa da,uzun müddet vazife borscunu içtimai esaslarda yerine ketirir.Bir müddetten soñra onu Zakafkaziya Ehl-Tesenni İdaresiniñ azası vazifesine tasdıq ettiler.

S.Ünsizade işi vazife çerçivesinde ona berilgen bütün işleri mektep ve maarif inkişafına, yañı mektep ve medreseleriniñ açılmasına yöneltir.

Said Ünsizade Kafkaznı şeher-şeher kezgen yerlerde tahsilnen bağlı işlerl ile meraqlanır, bu yolda bir sıra leyhalar üzerinde çalışır, olarnı kerçekleştirmek içün inadıçılığı ,qalemine ve aqlına işanğan eyi ziyalılarını öz etrafına topladı.

Onuñ bu yönde ilk işi Tiflis’te- hristiyan şeherinde Azerbaycan tilinde taş basmahanesi (litografiya ) açmaq oldu. Said efendi bir müddetten soñra “Ziya” adlı gazetanıñ neşrine izin alır. “Ziya” nıñ ilk numarası 1879 senesi Ocaq ayında (İslam taqvimi ile sefer ayınıñ 16-nda) çıqar.

“Ziya” gazetası S.Ünsizadeniñ öz basımhanesinde litoqrafiya üsulu ile basılır. Bu süreç bir yıldan ziyade devam eter Litoqrafiya üsulu ile çıqqan gazeta , çeşitli neşir materialları oquyucularını memnun etmegeni içün Said Ünsizade matbuat yaratmaq qararına kelir. Bir qaç yaqın aqraba matbuat işini ögrengeni ötrü İstanbul’ğa yollar.

S.Ünsizade basım donanmasını da Türkiye’den alır. Lakin kiçkene ve rize harfler ve harf birleşmeleri oquyucularınıñ hoşuna ketmez; S.Ünsizade yañıdan Türkiye’ge yol alır,donatmasını deñiştirir.
“Ziya” matbuasınıñ küçü artqanından soñra bunda kitap basımı içün keniş imkanlar yaratılır, ülkeniñ Türk tilli bölgelerinden, Zakafkaziya ve Rusya müslümanlarından siparişler alınır, matbuatqa kerek ve yararlı kitapların basımı tezleştirir.
Böyle kitaplardan biri de Said Ünsizadeniñ özünüñ “Talim-ül Etfal, Tahzib-ül Ahlaq” adlı 128 sayfelik dersligidir. Kitabınıñ her sayifesinde 18 satır bar.Burada bir sıra noqtalama işaretlerinden,qavus ve yıldızlar qullanılğan, yañı fikir ve farqlandırılması lazım bilingen cümleler yañı satırdan yazılğandır.Eser ciddi teşkerilgen,tüzetme işi yahşı keçirilgendir.
Söz yoq ki, bütün bu işler Ünsizade qardaşlarınıñ birlikte faaliyyetiniñ neticesi kimi
qiymetlendirilmelidir; Celal Ünsizade hala (öz şahsî matbuat organını açılğanğa qadar) qardaşı Said efendi ile bir yerde işley, muharrirlik işiniñ çoqunuñ ağırlıq ve mesuliyyeti işte onuñ vüzerine tüşürdü.
Eseriniñ ”İlham ve tahririniñ tamam olmanı Kafkaznıñ Baş Reisi knyaz Dondukov-Qarsaqofun( burada dersliginiñ orfografiyasını maqsadqayönlü şekilde aynen saqlaymız-N.N.) öz memuriyeti olğan Tiflis şeherine teşrif olğan künge tesadüf etkeni içün” maddeyi- tarih kimi “Kafkaz(288) Baş(303) Reisi(281) knyaz (168) Donduqofa(255) Qarsaqofa (553) “hediye(34)” sözlerinden qullanılğandır ki, bu da 1882. yılğa uyğun kelir. Eseriniñ ekinci sayfesinde yazılma tarihi titizlik ile berilgendir: 6 Ocaq 1882 ( 27 sefer 1299). Aslında dersliginiñ materiallarınıñ muayyen hissesi müellifin “Ziya” gazetasında basıla edi bazı maqaleleriniñ mündericesini yada salır,hatırlatır,müellifiniñ bu eser üzerinde 1870. yılınıñ soñlarından işlegeni malüm olur. Dersligin soñunda -128. sayfeden izin berilgeni kösterilir.Böyle çıqar ki, eser çoq ciddi teşkerüvden keçken, ziyanlı olmağanı tespit etilgenden soñra onuñ neşrine başlanğandır.
Oquyucuları intizardan qurtarmaqtan ötrü kitabınıñ bazı yarımbaşlıqlarınıñ adlarını sıralayıq:
”Ana”,”Baba”,”Qardaşlıq lazimesi”,”Bir bülbülünüñ qarışa ile olğan hikayesi”, “Çalışmaq”, “Bal arısı ile eşek arısı hikayesi”, “Meyveli ağaclar ile meyvesiz ağaclar”, “Her grubunuñ tilini ve yazısını bilmek”, “Talim ve terbiye”,”Mektepke ketmek ve oqumaq”…
Başlıqlardan körüngeni kibi , müellif balalarını ilimge,maarifke çağıra,olarnı hayatta faydalı işlər körmege çağırır.

Eseriniñ kirişinden soñrakı ilk hikayesiniñ ana haqqında olması tesadüf degildir; Said Ünsizade balalarınıñ terbiyesinde ana rolünu çoq yüksek qıymetlendirir, balalarını analarınıñ zahmetine qıymet bermege yönlendirir:

“Aybalalar, köremiz ki, dostane ve merhametli olğan analar ne qadar zahmet ve meşaqatlar ile evlatlarını doğğandan soñra kene olarınıñ ne mertebede zahmetiniñ çekip emizdirmek ve qundalamaq ve qucağında saqlamaq , qıyafelerini yuyup sıcaq veya suvuqtan muhafaza etmeketen başqa, gece ve kündüz olarınıñ istirahatında öz istirahatını terk etip ,uzun geceler yuqusuz qalırlar”..

Derslik müellifi balalarınıñ sağlam büyümeleri içün çoq mühim meselelerden de söz eter, olara kiyim ve tüzgün ğıdalanma medeniyetini baş meselelerini başqa salır.

Derslikteki “Yemek ve içecek haqqında”, “Su”,”Hava”,”Ğam ve keder”,”Devlet ve milletke hizmet” kimi ögretici materiallar mekteb yaşlı balalarınıñ tahsil ve terbiyesinde mühim ehemiyet taşıy.

Said Ünsizade’niñ diger derslik,risalу ve tercümeleri haqqında diger yazılarımızda söz açacaqmız.

S.Ünsizade’niñ 1882 senesi Tiflis’te nazm ile yazğanı Aqaid ve hesah dersligi haqqında Davam az-ın 10.02.2016 sene tarihli yayınında oquyucularğa keniş malümat bergen edik.
S.Ünsizade’niñ bir qaç dersliginiñ taqdiri hala da qaranlıq qalır. Yahşı ki, müellif özü buna aydınlıq getirir. Bu cehetten onun iri hacimli ders kitabınıñ -“Talimül-atfal, tahzibül – axlaq” dersliginiñ soñuncu- 128. sayfesindeki qaydler diqqatını celp ete:
“Hifzi-sehhet ve tehzibül -ahlaqa çalışmaq haqqında kerçek yazılması.

münasip olğan ÇEŞİT-ÇEŞİT HİKAYELER ve NASİHATLAR var ise de,amma balalarınıñ mecazına siqlət(ağırlıq, sıqıntı -N.N.) ketirmemekten ötrü bu qadar cem ve tertip etmek ile iktifa ( memnuniyet N.N.)olundu. Bu halda “Tefhimul-Etfal” (balalarını başqa salma) risalesi ile QIZ BALALARINIÑ oquması lazım olğan ”Vezaiful-Nisa” (Qadınlarınıñ vazifeleri) risalesiniñ tertibine mübaşir olğanımızdan umut etemiz ki, olardan soñra ÖZGE SALİQA ile hikayelerge qasevet olğan səyaqda mahsus bir risaleniñ dahi tertibine hümmətgüzar olayıq. (S.Ünsizade bu sözleri 1882 senesi Mart 15 künü yazğandır – N.N.)S.Ünsizadeniñ meraqlı edebi miras da bardır. Olarnıñ bazı nümunelerini yaqın künlerde oquyucularğa taqdim . etecem.

Nazim Nasreddinov,

Azerbaycan Cumhuriyetiniñ nam qazanğan hocası, 
Tahsil Nazirliginiñ İlmi-Metodika Şurasınıñ bölük azası , 
Cumhuriyet Prezidentiniñ Siparişi ile keçirilgen EÑ YAHŞI HOCA yarışmasınıñ ğalibi, 
Avropa Azerbaycan Mektebiniñ sabıq kafedra müdiri ve müallimi, Azərbaycan Jurnalistler Birliginiñ azası, 
Türkolog.