Bağçasarayğa ğarptan Kemer Qapudan kirilir ve Dar Ağaçtan tüşülir… Bağçasaray – Ümer İpçi
Ümer İpçi
BAĞÇASARAY
(oçerk)
Bağçasarayğa ğarptan Kemer Qapudan kirilir ve Dar Ağaçtan tüşülir ki, bu eki kiriş yolu da
biri-birinen boy-boyuna kibidir. Kemer Qapudan kirgeniñiz kibi, solda şarqlıqtan bozma mimarlı
çeşme olıp, bu çeşmeniñ köksüne mıhlanğan mermer levhada şu beyit yazılıdır:
Padişahımız yol qazasından bulduğı içün necat
Ehl-i İslâm şükür idüp aqıttılar ab-ı hayat.
(Bazı rivayetlerge köre, iş bu beyit Seyid Abdulla Özenbaşlı tarafından yazılmıştır).
Çeşmeden soñra artıq Baş Cadde başlar ki, bu Dar Ağaç tübü, Yanğan Cami avuzı, Şeytan
Çarşısı, Tuz, Aşlıq, Soğan bazarları ve saire adlarle bir taqım çarşı ve bazarlarğa bölünir.
Baş Cadde Bağçasaraynıñ bir başından ekinci başına qadar biraz yılan qavimsi, yatqan bir
yılan kibi, boydan-boy sozulıp yatqandır ki, bu yılannıñ arqası da tüz olmayıp, enişli-yoquşlı ve
çuqurlı çaqırlıdır. Onıñ çuqurlı yerleri yazda bile tizden çamur, yoquş ve sair yerleri ise angidir
bir şairniñ degeni kibi:
Yazda toz boranı,
Qışta qar boranı…
Yahutta diger bir şairniñ degeni kibi:
Töpesi Çufut Qalesi,
Aşası ceennem deresi,
Bağçasaray bunıñ neresi?
Tasvirine pek uyğun olıp, aqiqaten, bu toz ve qar boranları vaqtında kündüz fenernen
araştırsañ, şeerni tapıştıramazsıñ. Bundan ötrü olsa kerek, vaqıtı ile: Bağçasarayda qırq yaşında
bir “sabiy” coyuldı, körgenge bahşış berilecektir! – dep, dellâllar bağırışıp keze ekenler. Em,
aqiqaten, Bağçasarayda olur olmaz “sabiyler” öz yollarını pek çabik adaştırırlar, çünki onıñ eki
tarafında yoldan keçkenlerge ya da biri-birine darılmış kibi, arqa çevirip turğan ya da biri-birine
baqıp, pencereleri özara köz qıpışır kibi, baqışqan evçikleri tizilmiş. Bağçasaray aralıqları
arasında yolnı adaştırmamaq içün çoq büyük bir maaret ve ustalıq kerektir.
Baş Caddeniñ eki tarafında biri-birine dayanıp, tirelip, yantayıp ve biri-birinen qoltuqlaşmış
kibi, eski tükânçıqlar, qaveler, furunlar tizilmiştir ki, bunlar hastahane ögünde nevbet beklegen o
zamannıñ hastalarına ya da, daa doğrusı, cami ögünde tilengen aqsaq, topal, çırpıq, solaq, soqur,
sağır ve sair türlü alil, saqat tilencilerge beñzerler. Olarnıñ içinde artıq bir ayağınen qabirge
soqulğan ve tayağına dayanıp: “Al-l kettim, al-l yıqıldım! Tutuñız, yıqılacağım!” – dep, soñ
künlerini yaşağan, üfürseñ yıqılacaq kibi, ihtiyarlarğa beñzegenleri olğanı kibi, “tiyme maña,
şimdi üstüne avanıñ!” – dep turğan tükânçıqlar da bardır. Bunlar tıştan körüniştir…
Olarnıñ içi qoba kibi qaranlıqtır, çünki bu tükânlarda pencere pek siyrek körülgen şeylerden
olıp, olğanları da közlerini yumıp yuqusırar kibi turalar, çünki onlarnıñ ekserisiniñ camları ya
asla qoyulmağan ya da qoyulsa da qırılğan ve bu teşiklerge rastkelgen şeyler, meselâ, ulpaqları
sarqqan yastıqlar, ceneviz kününden qalma çul-çuburlar ve buña beñzer şeyler tıqatılğandır.
“Qobalar” içinde esnaflar yani: qırşavcı, qalaycı, tenekeci, kürkçü, qalpaqçı, kiyizci, çarıqçı,
qayışçı, ayaqqapçı, demirci, quyumcı, yipçi, beşikçi ve digerleri çalışırlar. Onlarnıñ içinde şergit
ve qalfası bulunğanları pek siyrektir, çünki esnaf öz keçinmesini zorğa çıqarır ve onıñ işlep
çıqarğan malı Bağçasaraydan çoq uzaq ketemez. Şöyle ki, fabrika em dülber, em ucuz qazanlar
yapar, baqırcınıñ yasağan qazanı onıñle boy ölçüşemez, çünki fabrika qazanı yengildir ve bu
yengilligi sayesinde küreşte o ağır esnaf qazanını yıqar ya da tübüni teşip taşlar…
Bu keyfsiz zenaathaneçiklerden çıqqan diger madenler de aynı bunıñ kibidir. Onlar orta
asırlarda keçseler de, lâkin yigirminci asırda keçmeyler, onıñ içün bu küçük esnafqa keçiniş
ğayet de ağır.
Bağçasarayda Qırım ve ondan tış bazarlarğa keçken mamulâtnıñ eñ birincisi – meşin,
sahtiyan olıp, bunı asıllap çıqarğan tabaq esnafı eñ quvetli bir esnaf sayılır…
İşte, tabanalar. Baş Cadde ile boy-boyuna Bağçasaray deresiniñ ortasından Çürük Suv aqar.
Çürük Suv bu şeerniñ “kanalizatsiyası”dır. Onıñ eki tarafına qurulğan künlerinden başlap, ta
yıqılğanğa qadar kün körmegen, avası ise soñ derece sasıq, özleri ise basıq, dım qaranlıq
tabanalar tizilgendir. Bu tabanalar bir taqım acılarnıñdır. Bu acılar özleriniñ baylıqları sayesinde
küçük esnafqa qarşı konkurentsiya açar, onlarnı harabiyetke oğratırlar ve niayetinde ise, bu
harabiyetke oğrağan küçük esnaf öz küçüni acılarğa satmaq mecburiyetinde qalır.
Esnaflar umumiyetle eki tabaqağa bölünir. Küçük esnaf ve ağniya tabaqası. Bu ağniya
tabaqası üç-beş ve daa ziyade qalfa ve şergitni istismar eterler. Onlarnıñ Qaçı ve Belbek özenleri
boylarında bağçaları da bardır. Bütün esnaflar maşina ne demek olğanını bilmezler. Tabaq
esnafınıñ eñ büyük “maşinası” – tabaq yaprağı dögülgen kediktir ki, bu ta tufan kününden qalma
eñ iptidaiy bir kediktir.
Er esnafnıñ bir “usta başı” olıp, bular esnafnıñ selefnamesiniñ ömürge keçirilmesine nezaret
eter ve selefnameden tışqa çıqqanlarnı “yolsuz” bıraqır yani cezağa oğratırlar ki, bu ceza
muvaqqat bir zaman işke çıqmamaq ve saireden başlap, “yolsuz” qalğan kişige boykot ve atta
onı esnaftan çıqarmağa qadar barır.
Selefname yarı diniy bir nizamnamedir. Onıñ baş hızmeti qalfa ve küçük esnafnı zulum ve
istismarğa oğratmaqtır. Usta başı esnafnıñ eñ zengininden saylanır ki, bu zengin tek öz
tabaqasınıñ menfaatını közde tutar. Selefname sayesinde iri burjuaziya öz monopoliyasını da
yaşatır. Pek çoq taqdirlerde küçük esnaf usta başınıñ musaadesi olmaqsızdan öz metasını
satamaz ve ilahre…
Bağçasarayda altmış beş qadar qave olıp, bunıñ sebebi eppi bir qısmı hanlı edi. Bu
qavelerden bir qaçı müstesna olmaq üzre, qalğanı episi tenbel yataqları olıp, bu qave saipleri
özleri de eñ tenbel kimseler ediler. Metası keçmey, işsiz qalğan esnaf bu qavelerde toplanır, boş
künlerini mında keçirirler. Onlar beklerler. Bu qave köşelerinde sigar savurıp, beklerler. Az
söyleşir, çoq susarlar. Bazan kârlıca bir alış-veriş yapsalar, içerler. Soñra kerek qavede, kerekse
öz “qobasına” çekilip, anda ımpıs-tımpıs oturır, tüşünir ve beklerler. Lâkin ne beklerler, ne
tüşünirler, bunı özleri de bilmezler…
Müstesna qaveler üç dane olıp, bunıñ birincisi Şeytan Çarşısındaki “Şarq” qavesidir. Bu
ziyadesile tabaq esnafı ağniyasınıñ ticaret ve siyaset klubudır. O zamannıñ bütün beynelhalq
meseleleri mında çezilirdi. Eñ büyük siyasetçisi ise Bağçasarayda “Stolıpin-2” namını qazanğan
ve tabaq esnafınıñ usta başı Acı Lömandır. Bu Acınıñ siyasetten ne derece dem urğanı şu
misalden añlaşılır. Meselâ, gazetada mürettip hatası olaraq “parohod” sözüniñ bir arifi baş aşağı
tüşer, Acı Löman ise etrafına toplanıp gazeta diñlegenlerge manalı-manalı baqıp: “Arfniñ baş
aşağı tüşmesi, şu parohodnıñ batmasına alâmettir!” – der.
Ekinci müstesna qave “Avropa” qavehanesi olıp, mında İsmail bey özü de teşrif buyurır. Bu
qave Türkiyede tasil körgen ve türk gazetaları oquğan “Fatih Camisi”nde ders alğan İstanbul
deñizelleriniñ klublarıdır. Mında “Qaraköz” de “Molla Nasreddin” de oqulır ve bu qızıl fesli
zatlar, ama Türkiyedeki “Mevlâna”, “Bektaşiy” ve sair tekiyeler kibi bir tekiye qurmaq ve onıñ
adını da “Ğor-Ğoriy” tekiyesi qoymaq istey ediler ki, adından da añlaşıldığı vecihle, tekiye
ibadeti ğara-ğuranen keçecek edi.
Üçüncisi Topal Azamnıñ qavesi olıp, mında Tarpi Asan, Acı Emir, “Zıncırlı” müderrisleri ve
sair din ve islâm vekilleri toplanırdı. Bu qave, bu suretle eñ mutaassiplerniñ klubu edi…
Bazan esnaf tükânınıñ aldından bir “maruşke” keçer, onlar avı içinde beklep de çibin ya da
bir qurtçuq qanatınen ilişip keçken biy kibi, tükânından başını çıqarıp, bu “maruşke”niñ artından
baqar ve o közden ğayıp olıp ketken soñ, başını burğalap, yene eski oturğan yerlerine qaytırlar.
Bu baş burğalavnı eki manada añlamaq mümkün: biri – oy da dızman maruşke!, digeri – hayır,
beklegenim bu degil… – demektir.
Bağçasarayda yüksek minareli camiler olğanı kibi, minaresi çoçamiy torğay kibi, çoçayıp
turğan ya da büs-bütün minaresiz camilerniñ sayısı qavelerniñ sayısından çoq az degildir. Bu
cami çoqluğı ve aynı zamanda bir qaç tekiye bulunması mında afuz, mazin, qayım, imam, hatip,
sofu, şeyh ve diger din hadimleriniñ nomaylığına delildir. Onlarnıñ keçinişleri pek raattır, çünki
halq onlarnı vaqıf, ev ve tükân kiraları ile besler. Doğsañ, onlar adıñnı qoyarlar, evlenseñ
nikâhıñnı qıyarlar, hastalansañ “oqurlar”, ölseñ ölüñni yuvar, cenaze namazını qılır ve mezarğa
qoyarlar…
Alış-verişçiler de çeşit qısımlarğa bölünirler. Onlarnıñ içinde qoyun işkembesini tayaq ucuna
taqıp satqanlardan başlap, Acı Mujdaba kibi millionerler bardır. Tabiy, bu alış-verişçilerniñ 90
faizini küçük alış-verişçiler teşkil eter.
Medeniy işler pek aynorlıdır. İşte sizge maqtavlı bir “Usul-ı cedit” mektebi: Basıq bir bina.
Bunıñ esnaf tükânçığından büyük bir farqı yoq. Farq tek şurasında ki, mında esnafnıñ tezyası
yerine uzun raleler ve bir de qara tahta bardır. Ocanıñ minberi üstünde, divarda, falaqa asılı turur.
Falaqa orta asırdan qalma bir ceza aletidir. O ucları qoşulıp bağlanğan eki tayaq olıp, oca efendi
“qabaat işlegen” balanıñ ayağını tayaqlarnıñ arasına qıstırır ve tabanlarını töpege köterip, bar
quvetinen çubuq ya da örme qamçınen bu tabanlarnı haşlar… O küçük “caniyler” quyruğından
tutulğan bir kesertki kibi, burğalanırlar, niayet, oca yorulğan soñ, falaqadan azat olurlar.
Bu mekteplerde oqulğan dersler: Quran, tecvit ilmihal, hovace-i sübyan ve biraz daa
yazısızıdır.
Usul-ı qadimnen usul-ı cedit arasındaki esas farq tek şekilde olıp, mündericesinde balaban bir
farq yoqtır. Yani usul-ı qadimde bala dört yılda qara tamsa, usul-ı ceditte eki yılda tanır. (Men
usul-ı ceditnen oqudım, falaqağa oğramasam da, lâkin Bağçasaraynıñ Kör Afuzı az qala
qulağımnıñ birini çıqarıp ala yazğan edi).
Bağçasarayda aliy mektepler, yani “vuz”lar dahi olıp, bunlarnıñ eñ meşurı “Zıncırlı
Medrese”dir. Bu medreseler yuqarıda sayıp keçtigimiz diniy hadimlerniñ yañı kadrolarını
azırlarlar…
Bağçasaraynıñ acaibat ve ğaraibatı daa pek çoq ise de, lâkin biz bu qadarnen iktifa etip, onıñ
merkezindeki Tuz Bazarında biraz toqtayıq…
– İşkembeler!
– Ballı-buzlu maqsımam bar! Otuz eki tişiñ Allağa emanet!!!
– Sıcağına buyurıñ, ağam, ey!
– Köydeş, çarıqlarım çoq qaviydir, qırq yıl kiyseñ, teşemezsiñ!
– Cenaze namazınıñ sevabına qast etkenlerge, sevap azimdir!
– Menden de alıñ!
– Oy, ayaçıqlarım bar ey!
– Dal bastı kiraz, topu eki sağa!
…İşte, Yaşlavnıñ deli Seyiti. Abdulvaapnıñ qavesi ögünde davlusını yerge qoyıp müşteri
beklegen çiberekçi onıñ kim ekenini bilmey, davlusınıñ qalpağını açıp: “Buyurıñız, köydeş!” –
dey. Seyit “buyura” ve otuz-qırq çiberek aşağan soñ, turıp kete yata. Çiberekçi:
– Köydeş, parasını bermege unuttıñız – dey.
Seyit ise ondan ciddiy bir çıraynen:
– Cennette davulnı kim çalacaq ya? – dep soray.
Mesele añlaşqan soñ, çiberekçi celkesini qaşıy…
İşte, Taz Osman.. . Tükânında sekiz quman, altı çanaq, yedi qoşqulaq ve saire. Müşteri
közley…
İşte, onıñ tükânı üstünde Acı Mujdabanıñ tükânı… Acı ağa daa yañı sarğan sigarını
parmaqları arasına qısqan, o yerden tütünini savurıp birisi keçmesini bekley. Niayet, sigarını
dumanlatıp, sögüne-sögüne deli Emir Ali keçe.
– Emir Ali, qana berçi ateşçigini!
Deli Emir Ali titrek elinen ateşini uzata ve Acı sigarını dumanlata. Yaşlardan biri Acı
ağadan:
– Acı ağam, seni çoq zengin bir adam deyler, doğrumı şu? – dep soray.
Acı medine fuqaresi kibi bir çıray yasay ve fuqare bir adam ekenini añlatmağa başlay:
– Yoq, qardaşçığım, meni zengin deyler amma, bu yalan. Menim nem bar? Demir ve baqqal
malları skladçığım, elli biñ pud qadar boğday alğan anbarçığım, Aqmescit yanında bir köyçigim,
Aqmescitte bir kvartalçığım, beş desâtina qadar küçük bir bağçaçığım, mında ve Foti Salada
birer tükânçığım, evçiklerim ve sair ufaq-tüfek şeyçiklerim bar…
Şay ya, Acı ağa çoq “fuqare” bir adam. Eger biraz allı-taqatlı olsa edi, iç o deli Emir Ali kibi,
bir tilenciden ateş tilenirmi edi?
Siz onıñ nasıl bayığanını sorarsıñız. Baylar nasıl bayırlar? Üçke alır, beşke satar. Halqnıñ
ihtiyacınen faydalanır, halqnı talar, köpekten de fena ağırtıp talar. Aldatır, işletir ve çalıştırdığı
kimseniñ aqqınıñ büyük bir qısmını kesip alır…
Onıñ qomşusında sofu Aliniñ tükânı bar. Sofu işkembeciden alğan dört salıq işkembeni
parçalap azırlaqan soñ, eski bir legenni ala da, onı bir tayaqnen davul kibi çoqmarlay. Tuz
Bazarınıñ bütün mışıqları bu davuşqa miyavlaşıp kele ve sofunıñ bergen işkembelerini aşap
dağılalar. Bundan soñ, sofu Ali yigirmi sajen avlağındaki qaveci Qadırğa bağıra: “Qadır! Qadır!”
Qadır qavesi ögüne çıqa ve başını uzatıp baqa. Sofu şaadet parmağını kötere, soñra elinen
ocaqqa cezve tıqqan kibi yapa, yani bunıñle “bir qave” demek istey. Qadır bu “telefonnı” añlay
ve icrasına baqa…
Tuz Bazarınıñ üstündeki Acı Ablanıñ “öz padişasınıñ közüne kirmek içün” yaptırğan
kazarmaları, onıñ astındaki çarıqçı tükânçıqlarını ezer kibi, basıp turalar. Acı Abla çoq zengin ve
“merd” bir adamdır. Onıñ adı ta “Gülbün-i hanan” eserine kirgen!
…Yuqarıdan bir atlı fayton kele, onıñ içinde İsmail bey Gasprinskiynen Acı Emir efendi
yaslana berip oturğanlar. Onlar Sankt Peterburgğa keteler. Gasprinskiy anda Acı Emir efendini II
Nikolaynıñ uzurına çıqaracaq…
…İşte, aşağıdan eki atlı faytonnen Bağçasaray galavası Suleyman bey Qırımtayev çıqa, o
upravağa kete, anda onıñ işi bar. Yani küçük ev saipleriniñ üstüne qoyulğan nalognı arttırıp
baylarıñkini eksiltecek, oraza tutmağan yaşlarnı “tıymaq” içün bu hususta Bağçasaray ulemasına
instruktsiya berecek ve saire kibi “hayırlı” işlerde bulunacaq…
…İşte, yuqarıdan okolotoçnik Kuzmanen bir de pos mıyıq gorodovoy kele. Onlar tükân
ögleriniñ sipirilip-sipirilmegenini teftişleyler. Kuzma çarıqçı esnafınıñ eñ fuqarelerinden
sayılğan Patoş Ablanıñ tükânı aldında toqtay, yolnı teşkere. Patoş Abla tükânı aldını sipirip
suvarsa da, lâkin bunı yolnıñ ortasına, yani öz sıñırına qadar yapqan. Oña yolnı ta Acı
Mujdabanıñ qaldırımı tübüne qadar sipirmek kerek eken… Şay, ya niçün Patoş Abla öz tükânı
aldını sipirgende, Acı ağa kibi bir fuqareniñ tükânı aldını da sipirmesin?
– Ah tı merzavets, Patoş! Ah, tı tatarskaya lopatka! Ah, sukin tı sın!
Bu munacatnıñ niayetinde Kuzma defterini çıqarıp, on beş ruble ştraf yaza… Patoş Abla içün
on beş ruble bermek, tükânındaki bütün “malını” kediklerinen birge ğayıp etmek demektir. O
ağlaycaq kibi bir çıraynen, özünden eki qat boylu ve sekiz qat mazallı Kuzmanıñ betine külip
baqa ve qoynunı aqtarıp, sermiya dep saqlağan beşlikni onıñ avuçına qıstıra… Kuzma defterine
yazğan şeylerniñ üstüni qaralay ve başqalarını ıştraflamaq içün yolunı devam ete….
Patoş Abla özüniñ arıq caqlarını ve arıq yumruqlarını sıqa… Kuzmanıñ peşinden baqa-baqa
da soñra em caqlarını em de yumruqlarını boşatıp, başını burğalay. Bu burğalavnı da eki manada
añlamaq mümkün, yani bu baş burğalav ya “seni padişanen beraber yerge batqanını ne zaman
körer ekenim?!”, ya da “kene de olsa, Kuzma yahşı adam, on beş kümüş ıştrafnı bozdı da, beş
kümüş qapar aldı, amma pristav özü olğan olsa, yigirmi beş kümüş ıştraf yahut da on kümüş
qapar alır edi” – demek ola…
Soñra Patoş Abla barbos köpekniñ tişinden qurtulğan bir taraş kibi, öz “qobasına” çekile ve
tezyası başına oturıp közlerini tışqa tikip, tüşüne ve bekley…Tükânı ögünden keçken er kes oña
Kuzma olıp körüne…
İşte onıñ tükânı ögünde birisi peyda oldı… Kuzma!.. Hayır, Kuzma degil, “Terciman” satıp
kelgen çolaq Sadıq eken.
– Abla ağam, gazet alacaqsıñızmı?
Patoş Abla başta almaycaq ola, lâkin soñradan “Rusiyege qarşı cenk yoqmı eken?” yahut da
“belki, Nikolaynıñ tahtını devirecek kibi bir şeyler bardır” – dep, ümütlenip, “Terciman”nı ala ve
ecelemege başlay…
Onıñ “Terciman” alğanını körgen Acı Mujdaba, yavaş-yavaş hırsız mışıq kibi, Patoşnıñ
tükânına kire ve bedava gazet haberlerinden diñley. Patoş ecelep:
“Resmiy. Buhara hanı cenap azret münever Mir Seyid Abdullahat hannıñ asar-ı
diyanetperverlerinden olmaq üzre qalem yazısı Bağçasaray basmahanesine büyük qıta kelâmşeriflerden
biñ adet azırlanmasını sımarış buyurdılar. İşbu kelâm-qadimler Maverannahr
mekteplerine vaqıf etilecektir”…
Patoş gazetni bükley… Acı Mujdaba sigarını yaqmaq içün ateş qıdırıp kete…
Esnafta iş yoq, alış-veriş yoq… Onlar, bu patoşlar, arada-sırada Kuzmalarğa qapar berip, Acı
Mujdabalarnıñ sigarlarını yaqıp, arada-sırada Qadırğa “telefonnen qave sımarlap, öz qobalarına
çekilip bekleyler… Arada-sırada “Terciman”nı ecelep, onda beklegen şeylerini araştıradar. Ve
eñ soñu öleler… Dellâllar çarşı boyu: “Cenaze namazınıñ sevabına qast etkenlerge sevap
azimdir!” – dep bağıra, onlarnı biribiriniñ cenazesine çağıra, mazinler qayımlarnıñ: Alla ramet
eylesin degenlerge, aq ramet eyleye!” – degen davuşları şeer aralıqlarını ve Bağçasaraynıñ
cenübindeki mezarlıq boyunı yañrata. . . İmam onıñ mezarı başında yasin oqıp hatime ete, telqin
bere. Mazin cenazege kelgenlerge sadaqa dağıta. Usul-ı cedit mektepleri “Zıncırlı”ğa, “Orta
Medrese” ve “Han Medrese”sine sohta, bu medreseler ise, esnanıñ cenazesini qılmağa, “üçü”ni,
“qırqı”nı, “yılı”nı bermege imamlar, mazinler yetiştire…
Tuz Bazarında ve bütün Bağçasarayda ömür kene evelki kibi kete. Acı ağa sigarını yaqmağa
dep tükânı aldına çıqıp bekley… Esnaf iş, ve iş tapqanda alış-veriş bekley…
Niayet cian muarebesi başlay. Esnaf balları, köylüler Nikolaynıñ süngüsi altında cenkke kete
ve Karpatlarda, German sıñırlarında öleler…
Halqta daa büyük bir kesatlıq başlay, anaylar oğulları içün ağlaylar…
Ah, siz anaylar, anaylar! Sizden daa hor, daa mazlum, daa cail barmı eken? Siz ne özüñizni
künge kösteresiñiz, ne de özüñiz kün köresiñiz. O aq qaşlarda başlarına fes kiysetilgen qabir
taşları bu horluq içinde veremden ölgen siz, anaylarnıñ, qabirleri degil de ne?! Kuzmalar siziñ
qocalarıñıznı eze, qocalarıñız sizlerni eze, amma siz er şeyge qatlanasıñız, candan sevgen
evlâtlarıñız yerge batsın Nikolay oğrunda ölgenden de, siz susıp ağlaysıñız ve baştan ayaq
ferece, marama kiyip, mezardan qaçqan kefinli mevtalar kibi, sanki ayaqlarıñız astında
köpçeçikler bardayın salmaqnen tayıp, özüñizniñ yürügeniñizni belli etmeyip, sessiz-soluqsız
Bağçasaraynıñ tena aralıqlarında yüresiñiz… Qocalarıñız öle… tul qalasıñız, açlıq çekesiñiz,
arıqlap çantırlaşasıñız. Dellâllar bayram namazlarından soñ: “Qapanıp qalğanlarğa beriñ
sadaqa!” – dep vekâletten tilene… Siziñ eliñizden ise, sessiz-soluqsız ağlamaqtan başqa, iç bir
şey kelmey. Bu ne, bu? Ayatmı, ölümmi?
Ah siz anaylar, anaylar! Küneşke darılıp oña ters çevirilgen evleriñiz içinde doğurgan
qızlarıñıznı da özleriñiz kibi yapasıñız. Başlarını qapudan çıqartmaysıñız. çıqarsalar, sögesiñiz,
daa da olmasa, saçından çeke ve niayet, sümsükleysiñiz! On dört yaşına kelgende, qızlarıñızğa
ferece, marama kiysetesiñiz, onlar da siz kibi, ne özleri kün köre, ne de künge özlerini
körseteler… On altı yaşında onlarnı qocağa beresiñiz, onlarnıñ yaş qocalarını Kuzmalar horlay,
onlar da siziñ qızlarıñıznı horlay. İçe kele. Dögeler. Özleri öleler, qızlarıñız da tul qala, öz
qızlarını tamam anasından körgenleri kibi östüreler.
…Er bala doğurasıñız… olar da, o ğaripler de, Patoşlar olıp yetişeler… Zulum ve horluqlardan
qurtaracaq, raat bir ömür berecek sizni künge ve künni sizge kösterecek bir kün kelmeycekmi?!!
Bağçasaraynı qurtaracaq, oña can, ayat berecek saat ne zaman çalacaq?
1931 s.
