Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev müstəsna istedad, böyük fikir adamı
Nazım AHMETLİ
Kırımınsesi Gazetesi
Azerbaycan Temsilcisi
Mətanət Vahid
Filolologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev müstəsna istedad, böyük fikir adamı
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev – “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin əsas yaradıcılarından biri kimi Azərbaycan realist nəsri və satirik mətbuatımızın inkişafında müstəsna rolu olan yazıçı, pedaqoq, ictimai-siyasi və teatr xadimi, ədəbiyyatşünas, bir sözlə, çoxşaxəli fəaliyyətə malik böyük şuşalı. Məktublarından birində Nəcəf bəy Vəzirova müraciətlə yazdığı “Siz qırx il dərviş kimi ürəklərin qapısını taqqıldadaraq bizi intibaha çağırmışsınız” cümləsi eynilə Əbdürrəhim bəyin də haqqıdır…
Onun həyatını özünün yazdığı tərcümeyi-halından öyrənirik: 1870-ci ilin 17 mayında Şuşa yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində Əsəd bəy və Hüsnü Cahan xanımın ailəsində doğulmuş, 3 yaşında atasını itirmiş, üç il sonra anası ailə qurduğundan o, əmisinin yanında qalmışdır. Ə.Haqverdiyevin qardaşı nəvəsi Rizvanə Sadıqbəyova müsahibəsində (2015) qeyd edir ki, Əbdürrəhim bəy doğulanda onun şərəfinə valideynləri Ağbulağa bulaq çəkdirirlər; Qarabağ ermənilər tərəfindən işğal olunana qədər müəllimlər orta məktəb şagirdlərini “Bəy bulağı”na aparar, onlara Əbdürrəhim bəy haqda söhbət açarmışlar. Babasının adını daşıyan Əbdürrəhim bəy xatirələrində himayəsində yaşadığı əmisi Əbdülkərim bəyin diqqət və qayğısından razılıqla bəhs etsə də, əmisi anasının yeni izdivacından narazı olduğundan onlara görüşməyi qadağan etdiyini əzabla xatırlayır. Anası üçün darıxmağı azmış kimi, əmisi evdə olmayanda arvadı və qardaşı oğlu balaca Əbdürrəhimə “olmazın əzablar verirdilər”. 1875-ci ildə əmisi dünyasını dəyişəndən sonra bu evdə vəziyyəti daha da pisləşən Əbdürrəhim daha dözə bilməyib anasının yanına qaçır. Gözlənilənin əksinə, atalığı onu çox yaxşı qarşılayır və doğma oğlu kimi davranır. Əbdürrəhimin 8 yaşı olanda gözünün önündə bacısı Nabatı sel aparır, bu onun ağır travmasına çevrilir və özünə qapanır. Uşaqlığı, əmisi evində çəkdiyi acılar, anasına həsrət qalması, kiçik bacısının faciəvi surətdə həlak olması kimi ağrılar gələcəkdə Əbdürrəhim bəyin əsərlərinə də bu və ya digər dərəcədə yansıyır.
Əbdürrəhim digər altı bacı-qardaşı ilə birlikdə atalığı Həsənəli bəy Sadıqovun himayəsində təlim-tərbiyə alır, 1890-cı ildə Şuşada, 1891-ci ildə isə Tiflisdə real məktəbi bitirdikdən sonra ali təhsil üçün Peterburqa gedir. X.Məmmədov “Ə.Haqverdiyev Yol Mühəndisləri İnstitutunu bitirmişdirmi?” başlıqlı məqaləsində (“Azərbaycan gəncləri”, 16 yanvar, 1969, № 6) yazır ki, Əbdürrəhim bəy 1891-ci ildə ali məktəbə sənəd versə də, qəbul ola bilməmiş, Peterburqda qalıb şəhərin mədəni həyatı ilə yaxından tanış olmuş, sənədlərini 3 il sonra – 1894-cü ildə yenidən Dağ-mədən İnstitutuna vermişdir. Buradan onun sənədləri Yol Mühəndisləri İnstitutuna göndərilmiş və Ə.Haqverdiyev həmin ali məktəbə qəbul olunmuşdur. Lakin ədib institutu bitirməyib; 3 il sonra heç bir səbəb göstərmədən təhsilini yarımçıq qoyub və Peterburq Universitetinin Şərq fakültəsinə keçib. Özü bunu “bir para səbəblərdən” deyə şərh etsə də, tədqiqatçılar bu addımı ədibin humanitar sahəyə marağı ilə əlaqələndirirlər.
Dramaturji irsi teatr mədəniyyətimizin yüksəlişinə yol açmış Ə.Haqverdiyev ilk əsərləri olan “Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini” (1892) və “Dağılan tifaq” (1896) pyeslərini Peterburqda yazır və ikincini şəhərin imkanlılarından alim Mirzə Maxsudovun xərci ilə çap etdirir (1899). İki il sonra təhsilini başa vurub Şuşaya qayıdır. Ana tərəfdən qohumu olan Mamo bəyin qızı Tükəzban xanımla evlənir. Neçə il evli olsalar da, övlad həsrətinə görə xanımı özünü günahkar bildiyindən illər sonra ayrılıq qərarını verir. Tükəzban xanım uzun ömür yaşasa da, ərindən sonra ailə qurmur. Əbdürrəhim bəy isə bir müddət sonra tatar qızı Yevgeniya Osipovnayla evlənir. “Ceyran” deyə çağırdığı, həyatının son anlarınadək yanında olan bu qadınla evlilikdən də Əbdürrəhim bəyin övladı olmur. Beləcə, daha bir böyük sənətkarın bu dünyada özündən sonra nəsil şəcərəsini davam etdirəcək bir varisi qalmır. Onun bütün mirası dəyərli əsərləri oldu, bir də teatr sahəsində xidmətləri sayəsində Azərbaycan mədəniyyətinə qazandırdıqları…
Əbdürrəhim bəy və teatr. Ə.Haqverdiyev 1901-ci ildə Bakıya köçür. Bir müddət müəllimlik edir, sonra isə teatrlarda rejissor kimi fəaliyyət göstərir. Onun teatr sevgisinin də bünövrəsi elə Şuşada qoyulmuşdu. Özü bu barədə “Ötən günlərdən” başlıqlı xatirəsində yazır: “Realni məкtəbdə оxuyarкən, yenə hər ay Yusif bəyin “коntоruna” gedirdim. Yusif bəy mütəəssib bir teatrо həvəsкarı idi. Yay fəsillərində Şuşaya cəm оlan кənd müəllimlərinin iştiraкilə neçə teatrоlar qabaqca Şahnəzərоvun evində və sоnra şəhər кlubunun zalında verirdilər. Оynanılan əsərlər ancaq Mirzə Fətəlinin коmediyalarıydı. Оnlardan savayı meydanda heç bir əsər yоx idi. Yusif bəy özü mütəəssib оlub şagirdlərini də teatrо tərəfinə həmişə təşviq edərdi. Və mənim teatrоya həvəsim, оnun təşviqi sayəsində başlanıb, gəldiкcə artdı.” Mükəmməl teatrın nə olduğunu isə ədib Tiflisdə öyrəndiyini yazır.
Maariflənmə və tərəqqidə teatrın böyük önəmini anlayan Ə.Haqverdiyev tələbəlik illərində daha çox o vaxtlar parlaq dövrünü yaşayan Peterburq Aleksandrinsk teatrının tamaşalarını izləmiş, böyük sənətkarlardan sənətin incəliklərini öyrənmişdi: “Aleksandrinski teatrosu bilmərrə məni öz kamına çəkdi. Bir həftə olmazdı ki, mən teatroya getməyəydim. Bəzən həftədə iki dəfə gedirdim.” Yay tətillərində Şuşada həvəskar aktyorlarla dram əsərlərinin səhnələşdirilməsində fəallıq göstərmiş ədib bu yolda hər cür fədakarlıqdan, hətta qapı-qapı düşüb obrazlar üçün geyim toplamaqdan da çəkinmirdi. Elə rejissor kimi ilk təcrübəsini də bu zaman qazanmışdı.
Bakıda rejissorluq edərkən “Bəxtsiz cavan” və “Pəri cadu” əsərlərini yazır. 1902-ci ilin yanvarında Tağıyev teatrında hazırlanan “Şərq konsertləri”nə rəhbərlik edir. Bu konsertdə ilk dəfə 12 nəfərlik orkestr arazbarı ritmik muğamını ifa etmiş və Ə.Haqverdiyevin tərtib etdiyi toy məclisi göstərilmişdir. Böyük uğuru olan bu konsertdən sonra o, davamlı olaraq rejissor və teatr təşkilatçısı kimi fəaliyyət göstərir. H.Zərdabi, N.Nərimanov, N.Vəzirov, S.M.Qənizadə, S.S.Axundov, H.Ərəblinski kimi dövrün qabaqcıl ziyalıları ilə əməkdaşlıq şəraitində repertuar hazırlayan Əbdürrəhim bəyin C.Zeynalov, S.Ruhulla, H.Sarabski, A.M.Şərifzadə kimi ulduzların parlamasında, pərakəndə fəaliyyət göstərən aktyorların vahid truppada birləşməsində xidmətləri danılmazdır.
1908-ci il yanvarın 12-də Tağıyev Teatrında səhnələşdirilən, bütün İslam dünyasında ilk sayılan “Leyli və Məcnun” operasına rejissorluq edən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev xor və orkestri idarə edərək adını Azərbaycanın ilk dirijoru kimi də mədəniyyət tariximizə yazdırır. Operanın müəllifi Üzeyir Hacıbəyovun xatirələrindən bəlli olur ki, uşaq ikən izlədiyi Ə.Haqverdiyev tərəfindən Şuşada təşkil edilmiş “Məcnun Leylinin məzarı üzərində” tamaşası onda böyük təəssürat yaradıbmış. Tamaşada Məcnun rolunu o vaxtlar məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdı canlandırır, on üç yaşlı Üzeyir isə xanəndəni müşayiət edən oğlanlar xorunda çıxış edirmiş. Əsas personajların partiyaları Füzuli poemasının müvafiq hissələrindən mətnlərlə oxunan muğam improvizasiyalarından ibarət idi, hadisələr isə qısa xor fraqmentləri – həmin muğamlardan təsniflər vasitəsilə şərh edilirmiş. Ü.Hacıbəyov yazır: “Təxminən 1897-1898-ci illərdə… mən doğma şəhərim olan Şuşadakı həvəskar tamaşada “Məcnun Leylinin məzarı üzərində” səhnəsini gördüm; bu səhnə məni o qədər dərindən həyəcanlandırdı ki, … mən opera yazmağa qərar verdim.”
Ə.Haqverdiyev hətta gəmiçilik idarəsindəki qulluğu ilə əlaqədar bir il Həştərxanda yaşayanda da teatrı unutmamış, orada sürgündə olan Nəriman Nərimanovla birgə teatr truppası yaradaraq şəhərin ictimai-mədəni həyatında canlanmaya səbəb olmuşdur. Onların repertuarında azərbaycanlı müəlliflərin, həmçinin Ə.Haqverdiyevin özünün əsərləri əsas yer tuturdu. “Dağılan tifaq” tamaşasında Nəcəf bəy rolunu N.Nərimanov ifa etdiyinə görə tamaşa qadağan olunur və onun əvəzinə, repertuara “Kimdir müqəssir?” və “Ac həriflər” pyesi salınır. Tamaşalardan əldə edilə pullar xeyriyyəçilik məqsədilə xərclənir, kasıb müsəlmanlara paylanılırdı.
Heç təsadüfi deyil ki, Əbdürrəhim bəy yaradıcılığı boyu xüsusən ictimai-əxlaqi məsələləri müstəviyə çıxardığı pyeslərini səhnə üçün yazmış, “Dağılan tifaq”, “Bəxtsiz cavan”, “Pəri-cadu” və bu qəbildən onlarla dram əsəri ilə teatr repertuarlarının zənginləşməsinə səbəb olmuşdur.
İctimai-siyasi xidmətləri. Ə.Haqverdiyev həm də ictimai fiqur olaraq əhəmiyyətli işlərə qol qoyurdu. 1904-cü ilin mayında Şuşa şəhər bələdiyyəsinə üzv seçildiyindən doğma yurduna qayıdan Əbdürrəhim bəy 2 il sonra Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasından I Dövlət dumasına seçilmiş nümayəndə kimi Peterburqa yola düşür. Qeyd edək ki, Azərbaycan quberniyaları da Dövlət Dumasında təmsil olunmaq hüququ qazandığından Bakıda və Yelizavetpolda seçki keçirildi. Nəticədə nümayəndə heyətinin tərkibinə Ə.Haqverdiyevdən başqa, Məmmədtağı Əiyev, İsmayıl xan Ziyadxanov, Əsədulla bəy Muradxanov və Əlimərdan bəy Topçubaşov da olmaqla, Dövlət Dumasının azərbaycanlı deputatları seçildilər.
Duma dağılana kimi orada çalışan Ə.Haqverdiyev Vətənə döndükdən sonra Gəncədə yaşayır və 1908-ci ilə kimi “Nadejda” cəmiyyətində, daha sonra H.Z.Tağıyevin paroxodstvasında müfəttiş işləyir. Buradakı vəzifəsi ilə bağlı bir müddət (1913-cü ilədək) Zaqafqaziya və İranın müxtəlif bölgələrinə səyahət etməli olur. 1910-cu ildə Həştərxanda yaşayarkən N.Nərimanovun məsləhəti ilə xalqın qarşısında çıxışlar edir, insanlarda siyasi düşüncənin formalaşması və mədəni səviyyənin yüksəlməsinə çalışırdı.
Əbdürrəhim bəy 1911-ci ildə Ağdama köçür. Buradakı 5 illik həyatınn ürəyincə olmaması, şəhərdəki bahalıq, istədiyi güzərana nail ola bilməməsini ədibin məktublarından öyrənirik. Təsadüfi deyil ki, o, “Marallarım” silsiləsindən hekayələrinin bir qismini burada yazmışdı. Ə.Haqverdiyev Ağdamdan köçməyə çox can atırdı, nəhayət, 1916-cı ildə istəyinə nail olur. Tiflisə köçən Əbdürrəhim bəy burada rus dilində nəşr edilən “Şəhərlər İttifaqının Qafqaz şöbəsi Xəbərləri” jurnalında redaktor olur. Mütəxəssislər bu dövrü ədibin həyatında xüsusi mərhələ olaraq dəyərləndirirlər. Belə ki, o, 1917-ci il burjua inqilabından sonra Tiflis İcraiyyə Komitəsi və onun mərkəzi şurasına üzv seçilmiş, daha sonra Borçalı qəzasına müvəkkil təyin olunmuş, orada azərbaycanlı əhali üçün açılmış məktəbə inspektor təyin edilmiş və Gürcüstan Müsəlmanları Milli Şurası tərəfindən parlamentə üzv göndərilmişdir. Bu vaxt o həm də teatr sahəsindəki fəaliyyətini davam etdirmiş, Türk Dram Cəmiyyəti İdarə heyətinin sədri olmuşdur. Ə.Haqverdiyev Gürcüstan parlamentində cəmi 4 ay fəaliyyət göstərir – parlamentin fəaliyyətinin dayandırılması və Müəssisələr Məclisinin yaranması səbəbilə siyasətdən bir müddət uzaqlaşsa da, ictimai-mədəni sahədə faydalı olmağa davam etmişdir.
Tərcümeyi-halından oxuyuruq ki, Əbdürrəhim bəy 1919-cu ildə müsavat hökuməti tərəfindən Bakıya çağrılaraq Dağıstana göndərilib. Lakin oradakı işi Denikin soyadlı rəhbər şəxsin xoşuna gəlmədiyindən əmrlə 24 saat içində onu Bakıya sürgün etdirir. Bir müddət sonra Ermənistana göndərilsə də, oradakı fəaliyyəti də yarımçıq qalır: “Laкin оrada mənim xətti-hərəкətim höкumətin xətt-hərəкətinə müğayir gəldiкdən və Xanxоysкi ilə uzun-uzadı mübahisədən sоnra istefa verdim.”
Azərbaycanda yeni hakimiyyət yarandıqda o, bir ay “xariciyyə коmissarlığı”nda işlədikdən sоnra maarif коmissarlığına кeçir. Ə.Haqverdiyev burada incəsənət şöbəsinin müdiri vəzifəsində olmaqla yanaşı, “hökumət teatrоlarına коmissar” təyin edildiyini yazır. Bu idarədə işləyərkən də Əbdürrəhim bəy mədəniyyətimizin, milli teatrımızın inkişafı naminə zəhmətini əsirgəmir, yaxşı tamaşalar hazırlamağa, zövqlü tamaşaçılar yetişdirməyə səy göstərir.
Müxtəlif illərdə plenum və qurultaylarda iştirak edən, mədəni tədbirlərin təşkilində yorulmadan zəhmət çəkən Ə.Haqverdiyevin 1922-ci ildə ədəbi-ictimai fəaliyyətinin otuz, 1927-ci ildə isə otuz beş illiyi geniş miqyasda təntənə ilə qeyd edilir, 1928-ci ildə çoxsahəli xidmətləri nəzərə alınaraq “Əməkdar incəsənət xadimi” adı ilə təltif olunur.
Gözləntidə keçən son illəri. 1931-ci ilin qışında Əbdürrəhim bəy Tiflisdə sürüşüb yıxılır, bir neçə günə sağalsa da, bu hadisə onda psixoloji izini qoyur: “Ancaq küçələrdə nəmişlik görəndə ayaqlarım titrəyir – ilan vuran ala qarğadan qorxar… Mən öz müəllimliymdə varam. Deyəsən, oktyabrda istefa verəcəyəm; doğrudan da, daha kifayətdir, kənarda durub gənclərə yer vermək lazımdır…” Bu sözləri dostu Əziz Şərifə yazanda Əbdürrəhim bəyin 61 yaşı vardı. Yəqin ki, “qocalığı” fiziki deyil, daha çox mənəvi yorğunluqdan idi.
Ədəbi-ictimai fəaliyyətinin 40 illiyini, yubileyin böyük təntənə ilə keçirilməsini həsrətlə gözləyir, “Bu münasibətlə güman edirəm ki, mənə Xalq ədibi namını versinlər; belə olarsa, o vaxt üç yüz manata qədər təqaüd almalı oluram; belə olarsa, sentyabrdan istefa verib bir guşəyə çəkilib axır günlərimi istirahətlə keçirmək istəyəcəyəm…” deyə planlar qurur və bu barədə məktublarında təkrar-təkrar yazırdı. Bu sətirlərdən də göründüyü kimi, Əbdürrəhim bəy yorulmuşdu – yaşadığı qaynar həyat, səfərlər, müxtəlif yer və iş dəyişmələri, həmişə cəmiyyətin aparıcı qüvvəsi olmaq kimi qayğılar zahirən məqsəd və məramı yolunda əzmlə addımlayan, güclü görünən ədibi mənən yormuşdu.
Arzu və planlarına baxmayaraq, vaxtı gəlib çatanda – (1933-cü il 3 may) ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyi özünün istəyi ilə təntənəsiz, dəbdəbəsiz keçir: Bakıda Türk Teatrında “Pəri cadu” tamaşasından 3 pərdənin nümayişi və yığcam konsertlə yekunlaşır. Ona “yaxşı təqaüd” vəd olunsa da, Əbdürrəhim bəy bu gözlənti ilə gözünü yola diksə də, işdən çıxıb dincəlmək istəyi gəlməyən təqaüdlə birgə puç olur. Şuşadan başlanan 63 illik ömür yolu Bakıda sona çatır: 1933-cü il dekabr ayının 11-də ürək xəstəliyindən vəfat edən Ə.Haqverdiyev Fəxri Xiyabanda dəfn edilir.
Əbdürrəhim bəyin “marallar”ı. “Marallarım” silsiləsini yazmağa ədib 1910-cu ildə başlamış, ayrı-ayrı hekayələri “Molla Nəsrəddin” jurnalında çap etdirmiş, 1927-ci ildə isə həmin silsilə kitab halında işıq üzü görmüşdür. Kimdir bu marallar? Müəllif bu sualı belə cavablandırır: “Şükür olsun Allaha, yer üzündə mənim marallarımın hesabı üç yüz milyona çatıb. Gedərsən İrana, Hindistana, Türküstana, Ərəbistana, Buxaraya, Əfqanıstana, İrəvana, Naxçıvana, Qarabağa, Lənkərana, Salyana, Bakıya, Batuma, Dərbəndə, Dağıstana… hər yer mənim marallarım ilə doludur. Gözəl marallarım, göyçək marallarım…” “Marallar” nə qədər geniş ərazini “zəbt edirmiş” və məsələ yalnız bu coğrafi arealın genişliyində deyil; “Marallarım” silsiləsi – milli gerçəklərə, ictimai həqiqətlərə, tarixi gedişata bütöv bir yanaşma tərzidir.” (T. Əlişanoğlu)
Ə.Haqverdiyevin hekayələrinin cərəyan etdiyi məkan və zaman əsas etibarilə maksimal dərəcədə lokallaşdırılması ilə xarakterikdir. Milli “marallar”ın “paytaxtı” – əsas mərkəzi Dəccəlabaddır – ərazicə uydurma olsa da, ideyaca bünövrəsi, zəmini olan; fiziki mövcudiyyəti gerçək olmasa da, mahiyyətcə reallaşan bir məkandır. Burada o qədər fırıldaq və haqsızlıqlar olur ki, “Dəccal bu şəhərin qarşısında dənizin təkində dustaqdır.” – Dəccalın özünü belə, dustaq edə bilən, şərin “abad” etdiyi şəhər və onun “marallar”dan ibarət əhalisi toplum olaraq açıq-aydın satiraya məruz qalır. “İnsaniyyət”, “mürüvvət”, “həmiyyət”, “ittihad”, “namus”, “qeyrət”, “mədəniyyət”… və habelə sözlər”in ortalığa gəlməsinə qadağa qoyulan bir məmləkətdir Dəccəlabad. Fantastik məkan olsa da, onun qəhrəmanları bizlərdəndir, aramızdan çıxanlar, yaxud elə biz özümüzük. Dəccalabad sakinlərinin, əksər “marallar”ın əməlləri də, kimliyi də güldürmür, satirik pafos yalnız ifşa və qəzəb fonunda meydana çıxır. “Tənqid” (1913) hekayəsindəki mühərrir Mirzə Mahmudun məzmunca bir-birini inkar edən iki fərqli rəy yazaraq, eyni tamaşanı əvvəl tənqid edib, sonra tərifləməsi; “Acından təbib”də (1913) çarəsizlikdən yalan danışan və bu yalanı hələ uzun müddət davam etdirməli olan Kərbəlayi Məhəmmədin “tədbir”i; “Həmşəri pasportu”nda (1917) bir təsadüf nəticəsində başqalarının sənədlərini cibinə qoyub Rusiyaya yollanaraq, müxtəlif şəhərlərdə dinini dəyişmək istədiyini dilə gətirib yerli camaatın avamlığından istifadə etməsi… kimi əhvalatlar hər biri “marallar”ın əməlləri olaraq satirik gülüşün müxtəlif çalarlarına məruz qalır. “Pir”, “Acından təbib”, “Dəccalabad”, “Şəbih” və digər bu kimi hekayələrdə tənqid pafosu yalnız savadsızlıqları üzündən aldananlara deyil, bütövlükdə cəhalətə; haqqını tələb edə biləcək bilgiyə malik olmağa imkan vermədiyi, yalançı dini ayinlərlə aldatdıqları üçün ayrı-ayrı “dindarlara” yox, ümumən xürafata yönəlikdir. Beləcə, ilk baxışda əhəmiyyətsiz görünən nəsnələrin arxasında milli gerçəkliyin neqativ çalarları çözələnir, ayrı-ayrı obrazlar dövrün, cəmiyyətin qüsurlu ruhunu özündə ümumiləşdirən tiplərə çevrilir.
“Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən?”. Ədibin orijinal üslub və milli koloriti ilə seçilən, nəsr yaradıcılığının zirvəsi olan “Xortdanın cəhənnəm məktubları” ideya-məzmun xüsusiyyətləri ilə yanaşı, bədii-sənətkarlıq keyfiyyətlərinə görə də fərqlənir. Ə.Haqverdiyevin bu ən iri həcmli nəsr əsəri 1906-cı ildə Molla Nəsrəddin jurnalında çap olunsa da, 1930-cu ildə “Odabaşının hekayəsi” də əlavə olunaraq ayrıca kitab halında oxuculara təqdim edilib. Müəllifin “Ön söz”də qeyd etdiyi kimi, bu, ““Marallarımın” mabədi оlaraq bir para mənfi tiplərdən və mövhumatdan bəhs edən bir əsərdir.”
Povestin “Müqəddimə”sində müəllif Qarabağın timsalında bir sıra ictimai-siyasi və sosial məsələləri qabardır: baxımsızlıq üzündən bərbad olan yollar, qonaq evlərindəki acınacaqlı vəziyyət, şəraitsizlik, savadsız müəllimlər, din ilə pərdələnən mənfəətgir, fırıldaqçı mollalar yazıçının eyhamlı kinayəsinə tuş gəlir. Əsərdə Əsgəran qalasının timsalında çarizm imperiyasının 1905-ci ildə törətdiyi erməni-müsəlman davası ürək ağrısı ilə xatırladılır; bu qırğınların, faciələrin millətçilik toxumu səpən Şeytan – rus imperiyasının qanlı əlləri ilə törədildiyinə eyham vurulur. “Xortdanın cəhənnəm məktubları”nda ədib şeytan xislətinin murdarlığını, Şuşanı xarabazara çevirən məkrli cinayətlərini ifşa edir: “Burada şeytan özünə doqquz gün, doqquz gecə toy elədi. Şəhərin evlərindən məşəllər qayırmışdılar. Gecə-gündüz tüfəng səsləri kəsilmirdi. Hətta şeytan tərəfindən gəlmiş bir yaranal şəhərin içində top da atdırdı. Toy çox şükuhlu keçdi. Camaatdan çox qırılan oldu. Ancaq nə etməli, şeytan əməlindən xata çıxmasa, olmaz.”
Povestdə mənfur əməlləri ilə başqalarının həyatını cəhənnəmə çevirənlər öz günahlarını Şeytana aid etməklə təmizliyə çıxmağa çalışan mənfi obrazlar qarşılaşdırıldığında əsl iblisin insan əməlində gizli olduğu üzə çıxır, İblis fəğan edir ki, ondan əl çəksinlər: “Mənim yaxamı düşmənlərim bir dəfə sizin əlinizə veriblər. İndi hər bir dünyada törənən bəd əməli mən bədbəxtdən görürsünüz. Dоğrudur, məndən yaxşı əməl baş verməz, amma yenə sizi inandırıram кi, dünyada baş verən bəd əməllərin çоxundan nə mənim xəbərim var, nə də mənim övladımın. Gedin öz içinizi axtarın, görün nə qədər şeytanlar taparsınız кi, mən оnların əllərinə su töкməyə yaramaram.” Bu məqam – İblis obrazının insanın pis əməlləri kimi rəmzləşməsi Hüseyn Cavidin İblisi ilə səsləşir.
Əsərdə Xortdan səfər boyu izləyici məqamında qalan, müşahidə aparan səyyahdır, gördüklərini bitərəf olaraq nəql edir və onun söhbətləri əsasında keçib getdiyi ərazilərin topoqrafik rəsmi – xəritəsi cızılır. Müəllifin qarabağlı olması, bu yerlərə bələdliyi bədii məkanın yaradılmasında əhəmiyyətli rol oynayır: Şuşa, ətraf kəndlər, dağalar, çaylar detallı təsvir olunur, bir-birindən maraqlı, rəngarəng obrazlar, onların simasında, situativ məqamlarda üzə çıxan xarakterik cəhətləri sayəsində cəmiyyətin yaşayış tərzi, məşğuliyyətləri əks edilir. Rüstəm Kamalın dediyi kimi: “…Yusif Vəzirin və Əbdürrəhim bəyin əsərlərində Şuşa landşaftının bədii, tarixi və mifoloji mətnini oxudum – Cıdır düzünü, Topxananı, Xəzinə qayasını, Daşaltını, üzü meşələrə baxan imarətləri, şeir kimi bir-birilə qafiyələnən yolları və məhəllələri xəyalən gəzib-dolaşdım – bunlar Şuşanın zamanın poza bilməyəcəyi ən etibarlı yaddaş mətnləridir.” Burada mətbəxindən tutmuş, əhalinin geyiminə qədər Şuşanın – Qarabağın mədəniyyətindən bəhs olunur, ətraflı təsəvvür yaranır. Yeri gəldikcə Qarabağın Tiflislə müqayisəsini də görürük – pisinə pis, yaxısına yaxşı: “Mənə çоx dadlı bir çığırtma verdilər, yedim. Həqiqət о ləzzətdə çığırtmanı mən Tiflisdə də yeməmişdim. Tiflisdə gedərsən restоrana, çığırtmanın adını çexоxbili qоyub gətirib verirlər adama. Nə yağı var, nə dadı, nə də duzu. Bir manat yarım da adamdan alırlar.” Başqa bir epizodda Qərvənddə qaldığı ikimərtəbəli qonaq evində “оğru-əyri çоx оlduğundan” müştəriləri nərdivanla otaqlara çıxarıb sоnra nərdivanın götürüldüyünü görəndə Tiflis mehmanxanasındakı bir oğurluq hadisəsini xatırlayıb “Əgər Tiflis nömrələri də Qərvənd qaydası ilə saxlansa idi, yəqin xanın mənzilini yarmazdılar”, – deyə ironiya edir və s. Ə.Haqverdiyevin hekayələrində olduğu kimi, povestində də obraz və situasiyaların açılmasında bədii detallar əhəmiyyətli, həlledici rola malikdir. Bütün bu və digər xüsusiyyətlərinə görə “Xortdanın cəhənnəm məktubları” və bütünlüklə nəsr, dramaturgiya yaradıcılığı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Azərbaycan ədəbiyyat tarixində müstəsna mövqeyini təmin edir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1. Haqverdiyev Ə. Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə, 1-ci və 2-ci cild.
2. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev. Həyatı və yaradıcılığı. (Kollektiv toplu). Bakı, Elm və təhsil, 2018.
3. Babayeva G. “Xortdanın cəhənnəm məktubları”: mifik aləmdən gerçək dünyaya. 525-ci qəzet, iyul, 2020.
