QIRIM FACİASI

Amet Özenbaşlı

QIRIM FACİASI

Müelliften bir qaç söz

• 

Kırımtatarlarınıñ çarlıq idaresi altında çekmiş olduğı zulum ve sıqıntılar meydan almış olan tatar icretleri öteden beri Qırım yaşlığınıñ diqqatını celp etip kelmekte.

Halqımıznıñ keçirmiş olduğı bu facialı alı aqqında inqilâbdan evel sai malümat toplamaq mümkün degil edi. Ta orta mektep ralelerinden tetviqatına başlayıp, universitetniñ büyük kütüphaneleriniñ zengin raflarında dahi bu hususta lâzim materialı bulamağan edik.

Ancaq inqilâbdan soñra Odessa general-gübernatorınıñ ve jandarm idaresiniñ qapıları üzerindeki ağır kilitler qırılması ile ve, niayet, vilâyeti arhiviniñ gizli köşelerine yaqında olması ile dedelerimizniñ çekmiş olduğı şu acınıqlı allarnıñ üzerindeki perde biz, torinlar içün köterile bildi. Bir sıra gizli dokumentler, saqlı evraq ve vesiqalar elge keçti.

İşte, ancaq bundan soñra bu künge qadar qaranlıqta qaldırılmış tatar icretleriniñ esas sebeplerini, şimdige qadar bu hususta rusça çıqqan maqalelerde yer alamağan gizli metnler ile aydınlatmaq imkânına nail olaraq sayğılı oquyıcılarımızğa taqdim ete bildik.

1911 senesinde başlağan tetviqatımıznıñ ancaq 15 sene soñra dünyaya çıqarılması hususındaki husurımıznıñ şu añılğan sebeplerden ötrü afu etilmesini rica eter ve kitabımızda körülecek nuqsanlarnıñ lütfen kendimizge bildirilmesini isterim.

Bazı kerekli malümatnı elde etmek yardımlarını körmiş olduğım A. M. Mihaylov, N. N. Rudnev, Ya. Mühlü, A. Refatov, Ş. Bektore, U.B. Çoban-zade ve Ya. Ğafarov arqadaşlarğa, niayet, kitapnıñ tab olunuvına iştirak etmiş Abibulla Odabaş, Üsein Baliç ve İsmail Lemanov arqadaşlara ayrıca teşekküratımnı taqdim iderim.

QIRIMDA TATARLARNIÑ

İLKİ PEYDA OLUVI

Krımda tatarlarnıñ ilki ayaq basışını bir çoq tarihçılar Subatay batırnıñ 1223 senesinde, Kalqa suvı yanında rus knâzlarını yeñip ileriledigi zamana bağlarlar. Lâkin, bundan evel XI asırda ruslarnıñ polovtsı dedikleri qıpçaq ve quşan halqlarınıñ Don özeninden Dunay özenine qadar olan çölliklerde üküm sürdikleri, bundan da evel yene türk qavımlarından biri olan peçeneglerniñ eppeyi zamanlar yaşadıqları közde tutulacaq olurse, Qırımda türk-tatar halqınıñ umumiy bir millet olaraq 1223 senesinden bir qaç asır evel şekillengeni ve üküm sürgeni añlaşılır.

Er nasıl da olsa, böyle ince tetviqatnı tarihnen oğraşqanlarnıñ üdesine bıraqaraq, biz Qırımnıñ tatarlar tarafından ilk istilâtını Subatay batırnıñ cenklerden boldurğan ordularını Qırımğa raatlamaq baanesi ile ketirip, o zamanlar ceneveller (genueztsı) ve italyanlar idaresinde bulunğan ve büyük, zengin bir ticaret şeeri sayılğan Sudaq ve onıñ vadiysini yağma ettigi künden saya bilirmiz.

Subatay Qırımda kendi komandanlarından birisini qaldıraraq, o zamanlar cenk etmekte olan Çingizniñ oğlu Cüci hannıñ imdadına gider.

1261 senesinden Or qapı – Perekopnıñ yuqarısındaki çöllerde qalmış tatarlar Noğay adlı bir batırnıñ idaresi altında Qrımdaki tatarlardan ayrılaraq, Noğay ordusı namı altında öz başlarına yaşamağa başlarlar. Noğay ordusı bu zamanlar Pedişkul, Cambulıq, Yedisan ve Bucaq (Bessarabiya) namlarında 4 bölükke ayırılır.

Saray tesiri

Kırımtatarları ise ayrı bir ulus sıfatile Altın Ordu tarafından tayin olunğan ve Solhatta (Eski Qırım) yaşamaqta olan tudunlarnıñ ükümdar idaresi altında bulundılar.

O zamanlarda Avropa, Asiya ve Afrika ticaret yollarınıñ birleştigi Kefe, Sudaq ve civarı italyanlar ve ceneveller elinde bulunırdı. Altın Ordu hanları bularnıñ din ve adetlerine üriyet bererek, olardan yalıñız vergi alır edi. Bazan vergini vaqtında bermedikleri taqdirde, yaki başqa türlü itaatsızlıqlarda bulundıqları zaman ücümlerini tazertir ve olarnı itaatqa çekerlerdi. 1323, 1327 ve 1338 tarihlarında Altın Ordu hanlarından Üzbek tarafından yapılğan ücümler işte bu cümledendir.

Başqa vaqıtlarda ise Altın Ordu hanları Qırımğa kelmezdiler. Yalıñız Üzbek Han kendisiniñ Qırımğa ayrıca bir diqqatı ve sevgisi oldığından Qırımda eppeyi bir müddet yaşamışdır. XIV asırda özü Qırımda musulmanlığı qabul etmişdir.¹

Altın Ordudan uzaqlığı yüzünden Qırım ulusında kendi başında bir padişalıq meydanğa ketirmek emeli öteden beri yaşap keldi. Kerek yuqarıda adı keçmiş Noğay ve kerekse tarihta meşur Mamay bu fikirge qatılaraq, Qırımda kendi hanedanlarını qurmaq isteseler de, Altın Ordunıñ daa quvetli olması ve Perekop arqasındaki noğaylarnıñ baş buzuqlığı buña musaade etmey edi.

Niayet, 1420 senesinde Edigey Sultannıñ ölmesinden soñra, Altın Orduda baş kötergen buzğunlıq neticesinde, Qırımda istiqlâl mustaqillik fikri quvet aldı. Ve yavaş-yavaş Qırım ulusına mahsus olğan taraq tamğası (gerb) Altın Ordunıñ tamğası olan Zungiden ayırılıp çıqtı. Böylelikle, Qırım o zamannıñ tatar siyasiy ömürinde kettikçe ziyade emiyet qazanıp başladı. Mustaqil bir ükümet şekline kirmek üzre bulunğan Qırımnı elde etmek Altın Ordu sulâlesinden bir çoqlarınıñ iştaasını qapatırdı, bundan sebep Çingiz hanedanları arasında bir çoq intrigalar ve duşmanlıqlar yer alırdı.

Bu sıralarda Qırımda eki familiyanıñ çarpıştığı körünirdi. Bunlardan biri Qoñrat familiyası ki, Altın Ordu tarafdarlığını kütmekte olğan siyasiy fırqağa yolbaşçılıq idip, Qırımda Altın Ordunıñ soñki Hanı olğan Seydametke Qırım tahtına oturmağa yardım etkendir. Bu siyasiy ceryannıñ aksine çalışqan siyasiy fırqa ise Şirin familiyası tarafından idare olunırdı. Qoñrat Haydar mırza öldikten soñra Seydamet Hannıñ duşmanı olan Şirin Tegene mırzanıñ itibar ve nufuzı arttı. Kendi fırqasını ükümet başına ketirmek içün Tegene mırza vaqtı ile Seydamet Hannıñ taqibinden qaçqan hanzadelerni arttırdı ve böylelikle, niayet, bir çoq mahmuriyetler ve eşkencelerden soñra Çingizniñ 9-cı batımındaki torunı olğan Melek Acı Geray bu zamanlar bir padişalıqnı teşkil etken Polşa ve Litva ükümetiniñ yardımı ile Qırım hanlığını elge keçirip, 1428-de Qırımda Geray hanedanını tikti ve Qırımnıñ istiqlâl bayrağını çekti.

İstanbul tesiri

Lyakin bu istiqlâl az bir zaman balqıldap ğayıp olğan ziya kibi bir şey edi. Çünki Acı Geraydan² soñra ükümetni elge alğan Meñli Geray emcezadeleri tarafından devam etmekte olğan intrigalarnıñ eñ soñunda eyi bir netice çıqmaycağını kestirip, o zamannıñ ülema ve mırzalarınıñ da razılığını alaraq, İstanbul fatiyi Sultan Muhammedniñ imayesi altına kirdi. Sultan Fatih ise maaretli ve qaraman cenkçiler olğan qrımlılarnıñ kendisi içün işançlı ve sağlam bir arqa olacağını yahşı añlay edi. Onıñ içün Mengli Geraydan bu haberi alınca deral bir sıra paşalar ve yaverleri ile Qırım hanı ve zadekânına nişanlar ve ediyeler yollayaraq bu baglanmayı pekitti.

Lâkin Sultan Fatihniñ bu nişanları ve ediyeleri qırımtatarlarına pek paalıya oturdı!

Bu zamanğa qadar tatar hanları balalığını ve yaşlıgını çerkes qabilelerinden biriniñ arasında keçirip terbiye alaraq, ğayet sade ve adiy yaşav ile keçirdiklerinden, saraylarında debdebe, ihtişan (pışnost, blesk) ve saltanat bulunmazdı.

Lâkin, bu siyasiy bağlanmanıñ aqibetinde İstanbul ükümeti ile munasebet başlandıqtan soñra, hanlar İstanbulnıñ debdebe ve ihtişanlarını yavaş-yavaş öz memleketine keçirerek, ealiniñ evelki temiz ahlâqını ve yigitligini bozmağa zemin azırladılar. Diger taraftan, İstanbul sarayını sarıp alğan intrigalar yavaş-yavaş Qırım kibi zengin ve mamur bir ülkeni de onıñ qaraman halqı ile beraber bir oyuncağa çevirdi, hanlar ket-kete kino kartinaları kibi bir-biri arqasından deñiştirildi. Memleketniñ, ealiniñ maarif ve medeniyet yolunda ilerilemesi temin olunacağı yerine o, türk saltanatı içün ardı-sıra kesilmegen muarebelerde, mecul ve manasız yollarda qan tökmege mahküm etildi. Ve niayet, Vena etrafında, Kaçanik keçitlerinde türk ordusını büyük telükelerden qurtaran qırımtatarı Yekaterina ve Potömkinlerniñ esaret zıncırları ile buğavlanırken, Bab Aliden bazı Ayat Quraniye ve tatlı sözler ile teseliyetten başqa canlı bir tedbir, duyulacaq bir yardım körmez edi ki, 1766 senesinde qozğalğan türk cemaatı verdigi sıqıntı Qırımnıñ qaytarılması içün Türkiye ükümetini yeñi bir muarebe ilân etmege mecbur etmişti. Lâkin netice itibarı ile bu da soñ derece acınıqlı olmışdı.

Böylelikle, 1428-den 1783 senesine qadar üç asırdan ziyade devam etken “mustaqil” Qırımda 45 qadar han kelip keçmiştir (Qırım hanları silsilesi cedveline baq).³

1453-ten Sultan Fatih İstanbulı zapt ettigi tarihqa qadar Qırım asıl Asiya, Avropa ve Afrikanı birdemleştirgen dünya ticaret yolunıñ üzerinde bulunırdı.

Qırımda bu ticaret kâ ceneveller, kâ venedikliler ve rumlar tarafından idare olunırdı. Manğup, Kirhir, Hersones Qırımnıñ bu devirine ait siyasiy merkezleri edi ise, Sudaq, Solhat ve Kefe dahi o zamannıñ dünyasınca malüm ticaret şeerleri ediler. 1453-ten soñra umumiyetle dünya ticaret yolunıñ deñişmesi ve Qara deñizniñ de türk deñizi sırasına keçmesi Qırımnıñ bu vaziyetini soñ derece sarsıtmıştır: Qırım artıq iqtisadiy ve yaki ticariy emiyetini teşkil etmeden ziyade siyasiy bir mevqiy işğal etmekte edi. Çünki defa onıñ vaziyeti Rusiye ve Türkiye kibi eki büyük devlet arasında sıqışma bir ükümet olmasını icap idiyurdı: nitekim, böyle de oldı. Bütün tarihları boyı bir-birlerine soñ derece duşmanane bir qullanıp kelgen Türkiye ve Rusiye imperatorlıq ükümetleri bir-birine qarşı duşmanlıqlarında arada qalğan küçük Qırımnı qurban etmişlerdir.

Bir tarafta çevre-çetinden Arbat, Kefe, Kezlev, Or, Kerç namlı bir sıra qaleler ile kendisini sarıp alan Qırımnı Türkiye ükümeti kendisiniñ duşmanı olğan Rusiyege qarşı bir avanpost (asker durağı) sıfatında körerdi.

Aqiqatta da öyle edi, çünki Türk Saltanatınıñ muvafaqiyetli ve muvafaqiyetsiz er yaptığı muarebelerde qırımtatarı iştirak eter edi. Ve çoqusı türk sultanlarınıñ şanı qırımtatarlarınıñ körünmez şecaat ve yigitligi esabına yükselirdi. Şu cümleden Büyük Petronıñ Prut üzerinde Bilgin degen yerde esir alınması da Devlet Geray Hannıñ komandası altındaki tatar atlılarınıñ yardımı ile olmıştır. Bir taraftan Prut, ekinci taraftan türk ordusı, üçünci taraftan tatar ordusı ile sarılıp, amansız bir alda qalmış Petro şu gece qadını Yekaterinayı qıymetli bağışlar ile serasker Baltacı Memet paşanıñ çadırına göndererek, sulh (aklaş) yapmağa muvafaq olmış ve ağır vaziyetten qurtulmıştı.

Rusiye tesiri

Kyerek Avropa maarifi ve bilgisini qabul ile qurıp orta asırlar qaranlığından ve uyuşıqlığından silkinip, teraqqiyat yoluna çıqması sayesinde ve kerekse siyaset qarciyesiniñ uyğun bir sürette kitmesi neticesinde Rusiye ükümeti bir taraftan Polşanı parçalamaq, diger taraftan Qırımnı yutmağa azırlanacaq qadar quvetli bir ükümet olğan edi. Çünki bu soñki eki memleket Türkiyeniñ Rusiye üzerine saldıra keldigi tazıyıqlar maqamında ediler ve Rusiyege ise bunlarnıñ çaresini baqmayınca Türkiyeden yaqayı qurtarmaq müşkül edi. Türkiye de aqiqaten qolay-qolay bu eki ükümeti horlatmazdı.

Nitekim, Polâk Milletçi Fırqasınıñ yayğaralarına baqmadan, Polşayı kendiniñ bir ülkesine çevirmek niyeti ile Yekaterina Polşa tahtına kendi tarafdarlarından Pototskiyni cebren qıral tıqmış ve bunıñ üzerine kendisine qarşı olması mümkün ücümden emin olmaq içün de İngiltere ile bir ticaret muqavelesi tizgen edi. Bunıñ böyle olmasına baqmadan, Polşanıñ içki işlerine kiriştigini sebep körseterek, Türkiye ükümeti oña cenk ilân etmişdir. Lâkin Türk ordusınıñ buzuqlığı yüzünden Hotin, Çeşme ve Qağul nam maallerde olğan muarebe Rus ordusınıñ yeñişi ile neticelendi.

Yekaterina devrinde canlanmış Rus imperializmi diplomatik ve arbiy cebelerde yaptığı muvafaqiyetleri üzerinde bir taraftan Prussiya ve Avstriya devletleri ile birlikte Polşayı parçalamaq içün muzakereye kirişmiş ve ilki taqsimi de yapmıştı, diger taraftan Türkiye ile 1774-nci senesiniñ iyül 10 tarihında yapılan Küçük Qaynarcı Muqavelesi ile de arzularınıñ eñ müimi olğan Qırımnı yutmağa azırlanmaqta edi.

Qırım Hanlığınıñ “istihlâliy” fikri

Bir qapım ötmekni bile çaynamadan yutmaq mümkün degil, Yekaterina ise Dunay özeninden Volga ve Kaspiy deñizine qadar uzanğan çöllerniñ halqına sözüni keçirgen büyük bir hanlıqnı yutmaq isterdi! İşte onı yutulacaq bir alğa ketirmek içün başta Türkiyeniñ tesirinden qurtarmaq lâzim edi. Bunıñ içün imperatritsanıñ diplomatları Qırım han-lığınıñ öz başına “mustaqil” olaraq yaşamasını idda etmişlerdi. Ve mezkür muqaveleniñ Qırımğa ait olğan üçünci ve 30-cı maddelerinde bu davalarnı qabul ittirmiştiler.⁴

Qırımda eki türlü siyasiy tarafdarlıq — türkçiler.

Kırımnıñ sağlam tüşüngen devlet erbapları Qırım hanı üçünci Selim Geray olmaq şartı ile bu istiqlâlnıñ paalığa oturacağını evelce añlağan ediler. Olar pek yahşı bile ediler ki, Rusiye imperatorlığı tatarlarnıñ mustaqil olmasını bunlarnıñ qara qaşları ve elâ közleri içün istemedi. Aqiqaten 1770 senesiniñ 15 martında bu mesele Rusiye Ministrler Sovetinde baqıldıqta şu fikirler bar edi: “Qırımtatarları olsın, yahut onlara baqan diger tatar qalımları olsın, Rusiye içün iç bir zaman faydalı bir unsur olamaz. Bunı qayd etmeknen beraber tatarlarnıñ toqtav bilmegen ücümlerinden emin olmaq içün ve Türkiyeniñ sağ qolı olan bu orduyı ondan ayırmaq içün tatar hanlığını mustaqil tanıttırmaq siyasetini qullanmalı. Tatarlarda kendilerine berilecek bu istiqlâlnı saqlamaq içün Qırım qalelerinden birinde Rusiye ükümetiniñ asker tutması lâzim oldığını añlatmalı. Bu plannı meydana ketirmek Türkiye ile yeñi bir muqaveleni doğuracaq olsa bile ondan vazgeçmemelidir”.⁵

İşte, bu plannıñ tatfiqı demek olğan knâz Dolgorukiyniñ komandasında güya türk ücüminden Qırımnı qorçalamaq baanesi ile ta Kefege qadar kirgen rus ordusı ile Selim Geray ve tarafdarları bir qaç kere çarpışsalar da, niayet yeñilgen ediler. Selim Geray bundan soñra İstanbulğa qaçtı. Bunıñ üzerine Şirin mırzalarınıñ başı Ciangir ve Batır ağa Qarasuvda bütün devlet erkânını toplatıp, artıq Rusiye ile dost yaşaycaqlarına ve rus imperatritsasınıñ munasip körecegi hannı saylaycaqlarına ant eterek, belli erbaplarından 110 danesi tarafından imza etilgen bir sened (vesiqa) ile Saip Geraynı han, Şain Geraynı qalğay ve Batır Geraynı nureddin sayladıqlarını bildirdiler. Böylelikle, artıq Qırım tamamı ile rus tesiri altına kirmiştir, yalıñız bu daa resmiy degil edi. Faqat rus ordusı Qırımda kendi toprağı kibi yerleşmişti ve duşmandan muafaza baanesi ile Kerç, Yeniqale ve Kefe şeerlerini rus ordusı işğal etmege ıntıla edi.

Saip Geray 5 kün devam etken Divan meclisinde kerek rus askeriniñ Qırımda yerleşmesiniñ ve kerekse mezkür şeerlerniñ işğal olmasına protest qararını çıqarıp, Qırımdaki rus hususında tatar elçileriniñ israrını yeñmeyerek Yekaterinağa ayrı bir eyyet yollamaqnı tevsiye ete ve aynı zamanda “bu muracaatları ile imperatritsanı açuvlandırmaları ihtimal olıp, noğaylarnı Qırımdan ayıraraq, olarga ayrı bir han saylattıra bilecegini” de bildire.

Veselitskiy, tabiiy umumiyetle diplomatlarğa mahsus oldığı üzre kendi fikrini ve sözlerini söylemekten ziyade bu esnada imperatritsanıñ sarayında azırlanmaqta olğan planları añlatmaqta edi. Niayet, Rusiyeniñ Ministrler Soveti knâz Dolgorukiyniñ teklifine binaen, Qırımnı noğaylardan ayırmaq yolunı tutmaqta edi.

“İstiqlâtcılar” (istiqlâl – razı olmaq, razılaşmaq, sözge kelmek)

Bir padişalıqnıñ olsun, yaki bir milletniñ olsun böylece qomşu canavarlar ve umumiyetle yabancı quvetler tarafından yutulacağı zaman şahsiy menfaatlarına qapılaraq bu canavarlarnıñ haina-ne emellerinealet olmağa, onlara hızmet etmege, memleketini, milletini satmağa çapqan alçaqlar, memleketiniñ ve milletiniñ menfaatı ve istegini kendi acizve tar şahsiyetlerine faydalanğan degeneratlar er devirde, er milletniñ tarihında olıp kelgendir. Nitekim, Rusiye imperializmi Qırımnı kendi pancasına almaq maqsadı içün Qırımdan tıştaki nogay qabileleriniñ birinci başı olğan Canmambet beyni alet etmişti. Onıñ vastası ile noğaylarnı Qırımdan ayırıp çıqararaq kendilerine ayrı bir han saylatmaq planını azırlay edi. Bu plan yalıñız baş ministr Paninniñ teklifi ile gizlenmiş ve toqtatılmıştır. Canmambet beyniñ Qırımnıñ tışarındaki noğaylarğa han yapacağı namzet ise Şain Geray edi ki, bu sıma Qırım üzerinde künden-künge quvetlenmekte olan rus tesiriniñ canlı bir misalidir.

Elbet, Qırım hanlığınıñ soñ saifesini qapatmaq içün alet olmış bu “istiqlâlcı” kendi siyasiy ayatınıñ ilk adımlarını Rusiye tarafdarlığı ile başlamıştır. Daa Selim Geraynıñ hanlığı künlerinde knâz Dolgorukiy tarafından muqavele içün Bağçasarayğa gönderilmiş rus elçisi Mavruyev noğay beylerinden yuqarıda kördigimiz Canmambet beyniñ emcezadesi Melisa mırza ve Ali ağa ile han ükümetinen muzakerege kelgen ediler. Bunlar Bağçasarayda han uzurına kirdikte rus tarafdarlığını eşitmek bile istemegen Selim Geraynıñ muvaqqat qayımmaqamı (devlet başı) vazifesini muvaqqat eda etici qalğay Mambet Geray öz divanına: “Halqımıznı baştan çıqarmaq içün yollanılğan rusiye elçileri bundan soñra qabul etilmemelidir. Mavruyevni ise apske atmalı. Canmambet beyniñ emcezadesi Melisa mırza ile Ali ağayı da tirileyin yaqmalıdır!” – emrini berdi.

İşte, bu zaman Şain Geray bu emirge qarşı çıqtı. Ve eger qalğay kendi emrini keri almasa, o kendi eli ile Mavruyevni qurtarıp Rusiye sıñırına qadar ketirecegini añlattı. Qadı asker efendiniñ de Şain Geray tarafına keçmesi qalğaynıñ emrini ükümsiz qaldırdı.

Kerek bu kibi areketleri ile ve kerekse Canmambet beyniñ teşviqatı ile elde etilgen Yedisan, Bucaq ve Cambulıq noğay ordularınıñ tarafdarlığı ile Şain Geray Rusiye sarayında kendisi aqqında eyi bir fikir azırlamıştır ki, yuqarıda Veselitskiyniñ ızım-sızım ile añlatmaq istedigi zaten bu mesele edi. Rusiyege Qırımnıñ başında ancaq böyle bir hannıñ olması elverişli edi.

Kendi namzetlerini daa yaqından tanımaq içün belki Şain Gerayğa Peterburgnı ziyaret etmek teklifi de olğandır. Bu hususta tarih saifeleri tilsiz qalmaqta. Lâkin er alda Peterburgğa Kerç ve Yeniqale şeerleriniñ Qırımğa keri verilmesi içün ketecek delegatsiyağa Veselitskiyniñ yuqarıda ketirdigimiz tenbiyesini verdikten soñra Şain Geraynıñ seyaatı bu hususta şübe uyandırmay qalmay.

Mezkür şeerlerniñ istenilmesi hususında muracaatname yollanmazdan evel Peterburgğa Şain Geray ketti, onı Rusiyege tarafdarlığından ötrü çoq memnunane qabul ettiler ve kündelik 100 kümüş tayii ettiler.⁶

Şain Geray Peterburgğa kelip tüşdikten soñra harciye ministrligi tarafından yanına qoyılğan memur Tiniyge oña ilk vizitni baş ministr Panin yapmaq kerekligini añlata. Bu mesele Ministrler Sovetinde baqılıp, ilk vizitni Panin degil de Şain Geraynıñ yapması şart ekeni kendisine añlatıldı. O zaman Şain Geray Tiniyge şöyle dey: “Ben ne han tarafından ve ne de tatar halqı tarafından yollanıldım. Ben kendi irademle aramızdaki dostlıqnı qaviylemek içün keldim. Şübesiz ben aqiqatta bir avuç toprağım, lâkin şurasın unutmañız ki, ben adiy Çingiz hannıñ nesilindenim. Bab Alide ise birinci vizitni hanlar degil, baş ministr yapar. Onıñ içün ben eki talabım üzre israr eterim:

Birincisi: Panin maña ilk vizitni yapsın.

Ekincisi: İmperatritsa tarafından uzura qabul merasiminde baña qalpaq çıqarmaq teklif olunmasın!”

Ministrler Soveti Şainniñ bu ultimatumını uzun uzadiye – muşaverege qoydıqtan soñra, “Saray musafiriniñ talaplarına köre, ananesini deñiştirmez. Aksine, musafir Saraynıñ ananesine tabiy olmalıdır”, – cevabını berdi.

Şain Geray meseleniñ uzadığını körince, niayet, vizit meselesinde talabını keri alıp, iç bir sürette qalpaq çıqarmayacağını qatiy olaraq bildirdi. Şainniñ bu istegi üzerine tatar halqınıñ merasimde qalpaq ile oturmalarına “musaade fermanı” verildi. Ve kendisine qıymetli bir qalpaq taqdim olundı.

Selânik (Solonik, Gretsiya) ve Venediktde (İtaliya) italyan tilinde terbiye almış ve Avropa medeniyetini menimsemiş Şain Geray çoq keçmeden, Yekaterinanıñ ayrıca nazar diqqatını celp etmiş olmalıdır ki, o Fransanıñ meşur ülemalarından Belke ve Volterge yazdığı mektüplerinden birisinde şöyle dey: “Şimdi bizde mustaqil Qırım hanınıñ beraderi qalğay sultan (naslednik) musafir olmaqta. Bu zat 25 yaşında, soñ derece aqıllı ve medeniyleşmege avesli bir sımadır, bu Qırım vekili soñ derece eyi terbiyeli bir tatar oğlu yaqışıqlı, aqıllı ve er alda ilmiy bilgisi tatarca degil! Er şeyni körmek ve bilmek istey…”

Şain Geray qaytacaqta Paninniñ Moskva seraskeri knâz Volkonskiyge yazdığı bir mektübinde hanzade aqqında şu sözleri de bunı taqqid etmekte. “Bu tatar asılzadesi soñ derece aqıllı ve azırcevap olmaqnen beraber, o qadar da kibbar ve kendine ürmet sever bir şahsiyet ki, maña bile ilk viziti uzun-uzadiye resmiy uzlaşuvlardan soñ yaptı. Onıñ içün kendisine lâzim olan ürmeti körsetmede qusur etmeñiz!” Ebet, Şain Geray o künki halqara siyasetni körmeyecek qadar aqılsız degildi. Bu hannıñ tarihta bıraqtığı ızları tedqiq olundıqta, bir taraftan orta asırlar qaranlığı ve fanatizmi içerisinde boğulmaqta olğan Türkiyeniñ siyasetçe kevşemekte olduğını ve onıñ tesiriniñ devamı Qırımnı medeniyetten uzaqlaştırmaqtan ğayrı bir şey vermeyecegi añlaşılır. Diger taraftan Rusiyeniñ kettikçe quvetlenmekte olduğını ve Avropa medeniyeti tatar yasaqçıları olğan Rusiyeni biraz evel quvetli bir ükümet alına ketirdigi körünir. Şan ve şeref aveskârı olan Şain Geray Solovyovnıñ söyledigine köre: “Rusiyeniñ soñ derece hatalı olğan mustaqillik teklifini qabul ile Qırımnı Türkiye tesirinden ebediy olaraq qurtarmaq ve Qırımnıñ mustaqil hanı olmaq isterdi. Aynı zamanda, Şain Geray Türkiye tesiri yerine Rusiye imayesiniñ de tarafdarı degil edi. O, Avropa medeniyetini de bu istiqlâl ile birlikte qabul eterek, kendi memleketiniñ refa ve seadetini temin etmek ve olduqça quvetli olmaq isterdi. Qırımnıñ küçükligi içün o aslı qasevet etmez edi. Çingiz ve Timurlenk kibi küçükten başlayaraq, soñundan büyük bir ükümet quracağını o er vaqıt hatırında tutardı. Cenkâver halqlar ile meskun (zaselennıy) Kavkaznıñ qomşulığı, Kavkaz ve Qırım dağlarınıñ tüplerindeki gizli yatqan hazinelerniñ medeniyet anahtarları ile açılmaq ihtimalı zengin Geray padişalığı qurmaq içün işançlı bir zaman oldığını körerdi.

Qırım hanlığı bu zamanlar bir diplomatı meraqlandırmayacaq qadar küçük de degil edi. 1784-ci senesinde baron Todnıñ “Türkler ve tatarlar aqqında hatratım” namında basılıp çıqqan Fransanıñ Qrımdaki konsulı eseriniñ Qrımğa ait olğan 2-nci qısımında Qırım hanlığınıñ büyükligi aqqında şu malümatnı köremiz: “Qırım hanlığına Qırım yarımadası, Kuban, Çerkezler ile meskun olan yerlerniñ bir qısımı ve Rusiyeni Qara deñizden ayıran bütün topraqlar kirer. Bunlar Moldaviyadan başlap Taganrogda biterler. Uzunlığı 800 verst qadar, kenişligi ise 120 versten 160 verstke qadardır. Bu topraqlar Şarqtan Ğarpqa doğru Yedige gölge, Cambulıq, Yedisan ve Bucaq keseklerine bölünir”.

Qırım hanlığı ealisiniñ mıqdarına kelence Tod şu malümatı veriyur: “Burada nufus yazması (perepis) olmadığından ealiniñ miqdarı muayyen bir sürette esap olunmaz. Lâkin Qırım hanınıñ köy ve çöl hızmetlerini toqtatmayaraq bir kereden 200 biñ, zora qaldıqta ise bunıñ 2 qatını teşkil iden bir atlı ordusı çıqara bildigini közge alacaq olursaq, onıñ Fransa qadar olduğını añlarmız.

Qırım Geray muarebege azırlandıqta teşkil ettigi 200 biñ kişilik ordunı er dört qorantadan bir atlı almaq üzre yapmıştır. Eger bir qorantanıñ orta olaraq 4 candan ibaret olduğını közde tutsaq, o alda .Qırım hanlığında bu 200 biñ atlını çıqarmaq içün 3,5 million tatar halqı olduğına üküm etermiz”.

Şurası bar ki, o zamanda sağlam tatarlarnıñ bir qaç qadın alaraq yaşadıqlarını tahırlasaq, er qoranta 4 can degil, eñ azdan 6 candan ibaret olmış olır ki, böylelikle, Qırım hanlığınıñ ealisi 5 milliona varır. Er alda bu aqiqatqa daa yaqın olur.

Bunıñ içün olmalıdır ki, bu esnada imzalanğan Rus ve Türk muqavelesinde halifeniñ Qırımnıñ diniy ve mahkeme işlerine temin olundığını körer-körmez Şain yanındaki Tutâtinge: “Bu kene evelki kibi Türkiyeniñ Qırım üzerinde buyundırığı etmek demektir. Bir dinden olmaqle Qırımnıñ Türkiyege bağlanması neden lâzim kelmiş? Dünya yüzünde daa çoq müsülman ükümetleri bar, albu ki, bunlar Türkiyege bağlı degildir”, – dey. Kerek bu sözlerinden ve kerekse hannıñ uzurında divan ortasında işte gizlemeyerek Rusiye vastası ile istiqlâl alaraq Türkiye tesirinden qurtulmaq istedigini közge alırsaq Şain Geraynıñ aqiqaten muayyen bir emel oğurında qattı adımlarda giden bir siyasiy diplomat olduğını köremiz.

“O, Qırımıñ Büyük Petrosı olmaq niyetine qapılmış edi, (Solovyev tarihı). Lâkin, kerek han kendisi ve kerekse yaqın erkânı memleketniñ taqdirini, diniy ve milliy issiyatlarından ayrı sürette añlap olamay ediler. Ve, kim bilir, belki olar bir derece aqlı ediler. Çünki Geray er ne qadar qurnaz, aqıllı ve uzaq körgen bir diplomat olsa da, teren körip olamazdı. Yekaterinanıñ Volter ve Monteskyo yaldızı dibindeki gizli maqatlarını körüp olamadı. Körse bile bu küreşte o kendisiniñ yeñilecegini añlayalmadı. Diger taraftan tarih bizge şunı körsete ki, memleketniñ böyle can alıp bergen (krizis) zamanlarında onıñ taqdirine, az da olsa, üküm idenlerniñ eñ birinci tarihiy vazifesi milletniñ, memleketniñ varlığına balta urmağa qasd etmiş er angi yabaniy ve ecnebiy quvetniñ fitnelerine alet olmamaqtır. Bu suiqast qarşısında milletniñ yekvucutlığını (qaviy birdemligini) saqlaya bilmek eñ yüksek mearettir ki, buña çalışmaq eñ muqaddes bir fedakârlıqtır! Çünki bu yekvucudlıq böyle zamanlarda yolbaşçılar içün yekâne bir cesaret menbaı ise, milletni de ağır vaziyetten qurtarğan selâmetlikke alıp barıcı bir quvettir! Faqat… ileride körecegimiz sürette Qırım hanlığınıñ soñ devresini canlandırmış sımalar tarihnıñ bu accı aqiqatlarından ders alamamıştır! Er nasıl da olsa, Şain Geray kendine tarafdar bulamadıqtan soñra, Rusiyege berile ve Poltava şeerine köçerek, Rusiye ükümetinden kendisine bağlanğan 5 biñ ruble maaş ile öz taliyiniñ ne olacağını beklep vaqıt keçire.

Bu esnada edi ki, Qrımnı güya türklerniñ tecavuzından saqlamaq baanesi ile Qırımnıñ müim noqtalarını işğal altına almaqta olğan hınzırane Rus quveti ile Qırımtatarları tekrar çarpışmaqta ediler. Bu defa umumiy hoşnutsızlıqqa “Türkiyeden ayrılmaymız” nidası da qoşulırdı. Türkler de vira etek dibinden soñki ğayretleri sarf etmekte ediler. Ve böylelikle, Qırımnı isyanğa celp etmeknen qanmayıp, Bucaq ve Yedisan noğaylarını da para ile bu ceryana qoşmağa muvaffaq olmıştılar.

Şain Geray bu qalabalıqtan çetlenerek, Rusiyeden aldığı 100 biñ ruble para ile Kuban tarafına keçmişti. Canmambet beyniñ teşviqatı ve para yardımı ile bu yerde kendisini han saylatmış ve niayet Qırımtatarınıñ istegine qarşı, iç de tarafdarı olmadığı alda, 1776-cı senesi Qırımda kendisini han olaraq tanıtmıştır.

Evelleri Qırım tahtında Saip Geray ve yaki Devlet Geraydan başqasını körmek istemegen Türkiye ükümeti, Avropa devletleriniñ tazıyıqı ve Rus ükümetiniñ vira kendisine celp etmekte oldığı ükümetler aldında buña razı olmağa mecbur olmıştır.

Şain Geray ükümet idaresini elge keçirdigi kibi beylerniñ evelki ükümini qırmaq niyeti ile kendisine yemin ettirdi. Rusiye vastası ile Qırımğa Avropa medeniyetini yerleştirmek istey. Bir taraftan diger Avropa saraylarında qabul olundığı üzre Polşa qıralı Pototskiyniñ yolladığı mayor (Troyanovskiy)niñ terbiyesi altında polâk ve nemse yaşlarından ibaret bir gvardiya teşkil etti. Qırımlılarnı da askerge kirsetip, yeñi bir tabor teşkil etti. Buña “seymen” askeri adı verilmiştir. Bunlar, hanğa qarşı isyan kötergenlerge qarşı qullanılır edi. Bundan başqa “besli” nam askeri de var edi. Bunıñ başında Memetşa bey bulunıp, yılda 70 biñ aqça maaş alırdı. Diger taraftan kendisine sadıq memurlardan 30-40 danesiniñ çocuqlarını kendi emcezadelerile beraber Peterburgğa arbiy mekteplerge ve gvardiya polklarına yollamaq planını qurıp, vaquf topraqlarını imamlarnıñ, hatiplerniñ elinden alaraq, ayrı bir idarege keçirdi. Bunlara ise maaş bağladı.

Aqça kesmek içün davet ettigi Dering, defterdar Qutlaşa ağa ve hazinedar Abdulhamid ağa ile beraber Kefede Taşlıq nam maallede yañı bir darıbhane yaparaq yañı şekilde para kesmege başladı. Atta bu iş içün Rusiyeden 50 pud kümüş, 300 pud qurşun aldırttı. Divanını yeñi bir biçimge qoydı. Yeñi nazaret de icat etti. Esap-kitap usulını soqtı. Er küçük masrafnı bile yazmağa emir etti ki, böylelikle Qırım hanlığınıñ büceti yapılmışdı. (345612 ruble kelirden, 138561 ruble memuriyetniñ, 85 biñ ruble saray masrafı, qalğanı da ordu ve saire). Ealisiniñ mıqdarını bilmekçün halqnı esapqa almağa başladı. Paytahtını da Bağçasaraydan Kefege köçürdi ki, böylelikle, çağırdığı ecne6iyler vastası ile orada sanayı ve idare merkezi qurmaq isterdi. Qısqası, memleketniñ idaresinde ealiniñ körmedigi, alışmadığı bu kibi bir taqım yeñiliklerle beraber Şain Geray er bir areketinde, tüşüncesinde, atta yemeginde bile Avropa usulını tedbir etmege başlamışdı. Es cümle, yemegi fransızca donatılmış bir masada yer edi.

Ealige ağır alım qoyıp, kendisine Kefede yeñi bir saray yaptırmağa başladı. Eski hanlar kibi atqa minerek gezmeyip, kareta ile gezer, ecnebiylerle körüşir, onları memuriyetke hızmetke çağırır, mağiyetinde ingliz alimi Rubertson, tabibi İvan İvanoviç ve saire kibi ecnebiyler bulunırdı.

Kendisi Peterburg polkınıñ üniforması qiyafetinde kiyinirdi. Bu noqtağa taacip etmeden keçalmaymız. Çünki yuqarıda kördigiñiz kibi, uzurğa qabul merasiminde qalpaq çıqarmamaq hususında o qadar qattılıq körsetken Şain Geray Peterburg polkınıñ küçük bir zabiti (kapral) rutbesi ile iftihar eter ve gizliden-gizliye elçi Veselitskiyge impe-ratritsanıñ bir nişanını kendisine büyük bir şeref sayacağını añlatırdı. Kim bilir, Şain Geraynıñ bu adımları belki imperatritsağa hususiy bir diqqat yapmaq qabilinde edi.

Onıñ içün biz onıñ bu tarzda areketlerinden başqa şunı qayd etmege borclumız ki, Şain Geray tuttığı siyasetke başından ahırına qadar muayyen bir maqsatlarnı yöneliş taqip etti ve memleketine Avropa medeniyetini aman-aman ruslarle birlikte kirsetmek üzre bulunırdı. Lâkin, ey-at!..

Qırım ealisi ise soñ derece dindar, ata ve dedelerinden qalma adetlerine pek ziyade riayetkâr halq edi. Kendileri cenkçi bir qavm eken, alâ orta asırlardan qalma yeñleri dizlerine qadar sarqıq bol ve uzun anterler kiyer, yemege çatal, piçaq bir yaqta tursun, atta qaşıqle degil de, elleri ile yer ediler.⁷ Asılında millet ile ükümdar arasında teren bir uçurım bulunırdı. Tabiy, eali Şain Geraynıñ bu yeñiliklerini çekemedi. Efkârı umumiye (cemaat fikri) qabarmağa başladı. Vaqıflarını bol-bol qullanmaycaqlarını añlağan molla taqımı er fırsatta ateşni körüklerdi. Türkiye tarafdarları ise Şain Geraynıñ 6u kibi yañlış, yabaniy areketlerinden kendi maqsatları yolunda faydalanmaq isteyerek bu ateşke kerosin tökmekten keri turmadılar. Üçünci bir taraftan hutbinane emellerine hoca bir memleketni qurban ketirmek hainane maqsatqa, delicesine qapılmış knâz Potömkinniñ casusları da durmadan alçaqçasına vazifelerini yapar ediler. Niayet, ülemalar Şain Geraynıñ dinden çıqıp, kâfir olduğına ve öldürilmesine dair “fetva” neşir ettiler. Bu fetvanıñ maneviy tesiri tamamile ealiniñ sabırını tügetti. Bu aralıq Kuban tarafındaki noğaylar Türkiyeden kelmiş Suleyman ağanıñ teşviqatı ile zaten isyan etmiş ediler – bu isyanğa qırımlılar da qoşula berdiler. Ve “Yañı han saylayacaqmız!” talabı ile Peterburgğa bir eyyet göndürerek, Şainniñ adaletsiz, zalım bir han olduğından şikâyet etmek istediler. Faqat olarnı Potömkinniñ elçileri yoldan qaytardılar. Ve o ancaq Şainni tanımalarını emir etti. Potömkin, iç şübesiz, bu areketi ile Qırım işlerine, kasayı taştıracaq soñki tamlayı tamlattığını bilirdi. Lâkin küçükliginde uzaq bir müddet burğanlar (şumnaya jizn) arasında terbiye almış hristian yürekli bu komandan memleket idaresinde toymaq bilmegen bir siyasiy akimlikke malik olmaqçün bir müsülman memleketiniñ varlıgına yekün çekecek bu kibi munafıqlıqlarğa (provokatsiya) defalarca muracaat etmeden çekilmemiştir.

QIRIMNIÑ İSTİLÂSI VE BUNDA POTÖMKİNNİÑ ROLÜ

Kırım faciasına Yekaterinadan ziyade rol oynamış bu toreme, hain aramzat Şain Geraynı asıl istemez edi. Onı gizliden gizlige aqsımlar ve mısqıllardı. Çünki Şainniñ çıqarmaq istedigi siyaset kendi şahsiyetine sevda olmış Potömkinniñ niyetlerini amelge keçirtmeycekti. Potömkin eppeyi bir müddet Avropanıñ gizli siyasetlerini teşkil etmiş Yunan prujesi (Vizantiyskiy proyekt) sevdasına tutulmış ve bütün Qara deñiz sailini türklerniñ elinden qurtarıp, eski rum imperatorlığını tiriltmek ve onıñ başına da rus hanedanından birini qoymaq fikrini ortaya atmışdı.⁸

Potömkinniñ rus sarayında tarafdarları yoq degil edi. Şunıñçün böyle parlaq bir emel oğrunda Potömkin bu kibi provokatsiyalarnı şübesiz emiyetsiz bir şey dep añlay edi.

Kel kelelim, bulanıq suvda balıq avlamaq ve er angi bir vasta ile olursa olsun, ükümetni elge keçirmek emeli ile yaşayan siyasiy fırqalar bu fırsattan faydalanmaq fikrinden vazgeçmemişdiler. Es cümle, Abaza içinde yaşamaqta olğan Türkiye tarafdarlarınıñ Han namzetleri Batır Geray ve Arslan Geray sultanlar da Qırım ealisiniñ Şain Gerayğa nefretlerini añlayaraq bu nefretten faydalanmaqnı tüşündiler. Çerkez, Abaza ve tatarlardan mürekkep bir taqım tarafdarları ile olar Tamandan Qırımğa keçtiler. Qırım ealisi aman bu eki sultannı öglerine alaraq, Şain Geraynı tahttan tüşürmek ve öldürmek maqsadı ile Sarayğa ücüm ettiler, Şain Geray bu süiqastnı evelce añlap, qaçıp qurtuluvda küçlik çekmedi. Yanına on ekilerden⁹ bir qaçını alaraq, gemi ile Yeñiqalege ketti ve rus generalına sığındı. Zaten general o künlerde böyle bir vaqianıñ çıqacağını bekley edi ve endi özleriniñ adamı sayılğan Şainge samimiy bir usnu qabul körsetti ve tahtınıñ tekrar tiklenecegini vaad ile Şain Geraynı tınçlandırdı. Şain Gerayğa askerleri ile on dane gemi berip, Qırım saillerini dolaşaraq ealiden imza toplamasını tenbiledi ve özüniñ dahi qaradan askeri ile Qrımğa ketecegini vaad etti. Böylelikle, Şain Geray Qırımğa doğru areket etti ve saillerni bir-bir dolaşaraq, ealige cebren “Biz Şain Geraynı han isteymiz!” sözleri yazılı kâğıtnı imza ettirdi. “Bu imza meselesi bir soy iylekârlıq edi ki, bunıñle ruslar kendilerine: “Muqaveleni ne içün bozdıñ?” — diye itiraz etkenlerge özleriniñ bu areketlerini yalıñız Şain Geraynıñ aqqını mudafaa etüvden başqa bir şey yapmaycaqlarını vesiqa ile tasdiq etecek ediler”.¹⁰

Ruslarnıñ bu areketinden Bab Ali haberdar olğanınen deral reisul-quttab (kantselâriya başlığı) Memet Hayri efendi Rusiye elçisi Staheyevnen bu meselege dair körüşüv yapıp, ruslarıñ bu areketi muqavelege qarşı, dep protest etti. Ve muvafıq bir tarzda işniñ astından çıqılmasını teklif etti. Lâkin biçare adam sözlerini elçige iç de tesir ettiremedi. Çünki arqasında noqtai nazarını qabul ettirecek bir quvet yoq edi. İstanbul dairelerinden yükselgen itirazlar ise ep boş gürültiden ibaret edi. Çünki devlet Osmaniyeniñ ne tış munasebeti uyğun, ne de orduları tüzgün edi.

Rusiye ükümeti ise Qaynarcı Muqavelesinden soñra ordularını mükemmelleştirgeni kibi, haricden maruz qalacağı telükelerniñ de ögüni almağa muvafıq oldı. Avstriya ve Şvetsiya qıralları ile ittifaq bağlağan edi.

İngiltere, Fransa ve İspaniya devletleri o zamanlar Amerika koloniyaları ile meşğul olduqlarından onlar tarafından bir ücüme oğramaq ihtimalı da yoq edi. Osmanlılar artıq Qırımdan ümüdini kesmişlerdi. Faqat Yekaterina yalıñız Qırımnı özüne qoşmaq ile kifayetlenecekmi edi?.. Qara deñizge qadar sıñırını kenişletken qoca Rusiyeniñ İstanbulğa ücüm etmeycegini kim temin ete bilirdi? Nitekim, Yunan prujesi de artıq Avropa saraylarında kendisine tarafdar toplay edi. Bu telükeden soñ derece raatsız olan Türkiye Devlet Aliyi güya Rusiyeniñ bu areketine lâqaydlıq körseterek, etek astından cenkke azırlıqqa başlamışdı. Faqat cenk kerekleriniñ eksikliginden, içki işlerniñ qarışıqlığından, vaqıtnıñ musaadesizliginden tolayı, tertip olunacaq bir ordu ile ruslarnı yeñmek de şübeli edi, belki mümkün de degil edi.

Bu tarafta küç belâ ile tekrar tahtına oturmış Şain Geray isyancılarnı qattı sürette cezalay edi, bu ise isyannı söndürecegi yerde, bilakis, qabartmaqta edi. İşte Alim Sultan idaresi altında yapılğan soñki isyan bu cümleden edi. Şain Geray Veselitskiy ile tekrar Yeniqalege qaçıp qurtulğanda Qırım halqı Baadır Geraynı han saylap, Peterburgğa ve İstanbulğa bildirmek isteseler de, yazılğan mektüpleri kene Potömkinniñ qalem odasında qasır astına soquldılar. Çünki Potömkin kendi planlarınıñ saatini bekley edi. Şain Geraynıñ emri ile deñiz yalıları rus gemileri üzerinde Batır ağa Qrımtayev, Memet ağa Bolatokov ve Temir ağa Noğayev tarafından muafaza olunırdı.

Orqapı tarafından de qapalı olduqlarından, Şain Geraynıñ siyasiy muhalifleri olan fırqa Şirinskiyler başında olmaq üzre, kendi han namzetleri olğan Baadır Geraynı İstanbulda da tasdiq ettiremediler.

Şain Kerçten Taganrogğa keçip, oradan general Prozorovskiyniñ bergen İngelstromnıñ idaresi altındaki rus ordusı ile Qırımğa doğru yurdi. 8 ay qadar devam etken bu muasaranıñ (alqağa aluv) soñunda Batır ağa Qrımtayev bir gece gemisinden bir ermenige tüşip Şainden haber soradı. Ermeni Şainniñ Prozorovskiy ile kelmekte olduğını bildirdi. Diger mırzalarğa da bir sıra emirler arasında Şain Geray Batır ağaya da Orqapısına acele yetmesini emir etti.

Bu tedarikten, nasıl da olsa, haberdar olğan Şirinskiyler başlarına toplandıqları silâlı tatar askerleri ile Salğır kenarında Şainniñ yolunı kesmek isteseler de, buña muvaffaq olamadılar.

Şain Geray ealiniñ bir lafsız itaat etmeleri aqqında etrafqa ferman yolladı. Halqnıñ bir qısmı itaat etti, diger bir qısımı ise Bağçasarayğa ücüm etip, Şainniñ bıraqıp kettigi Saray bekçileri Abdulveli paşanı ve Er mırzanı öldürerek, Saraynı yağma ettiler. Bu haberni alğan Şain eski Hansarayı bulundığı Qatırşa Saray namında maallege çekildi ve bu yerde Şirinlerni cezalamağa başladı. İsyancıları tutıp yaqalamada Şainge yardım etken Acığazı Mırza Ulanov, Abla Bölükbaşı, Memetla Mırza Qıpçaqskiy ve Memet Mırza Dairskiy kibi Şainniñ sadıq mırzaları edi. Şainge Baadır Geraynı tutıp ketirdikleri zaman onı qabaatsız bularaq afu etti ve onı çerkezlere yolladı. Lâkin diger muqaliflerine qarşı soñ derece merametsizce davrandı.¹¹

Halq asıl bitmek bilmegen bir terror ve qan içerisinde qaldı. Kim bilir, belki bunı Şain Gerayğa belli bir maqsat içün yaptırğan gizli bir el de bar edi.¹²

Er alda artıq “Qamçı boyı qazaqqa hızmet etermiz, han oğlu sultanğa hızmet etmemiz?” nidaları yükselirdi.

Böylelikle, artıq çoqtan beri Potömkinniñ bekledigi saat da urmış edi. Monteskyo ve Volterniñ terbiye perdesi olğan “üriyetperver” Yekaterina evelleri yaptığı “vaad” ve yayğaralarını çoqtan unutmıştı. Çünki imperializmniñ sarsılmaz qanunları, er zaman ve er devirde olduğı kibi, bu esnada dahi vicdanlarnı sustırırdı.

Azaçıq izaat idersek, şunı söylemek lâzim ki, Rusiyeniñ tarafdarlığı XVII asırnıñ soñki çeriginde kendi sıñırlarını kenişletüv devrini yaşamaqta edi. Aqiqat alda bu rus topraqlarınıñ toplanılması olmayıp, siyasiy ve iqtisadiy ceetlerden keride qalğan qomşu memleketlerniñ zapt ve istilâ etilmesi, o memleketlerdeki ealini rus zadekânlarına, pomeşçiklerine esir demektir. Nitekim, meşur rus tarihçılarından marksist Pokrovskiy bu devirni tarif eter eken, şöyle bir harakteristika bere: “Rusiye imperatorlığınıñ bu devri “krepostnoy barşçinanıñ” (yani pomeşçikler eli astındaki köylülerniñ pomeşçiklere esirliginiñ) eñ ziyade quvet ve küç qazandığı zaman edi”. Ebet, bu devirde Rusiyede ticariy sermaye, (torgovıy kapital)nıñ quvetlengeni közge çarpa. Ticariy sermaye ise iqtisadiyat ilmiy qaidesince istisal vastalarını eyileştirüv, mükemmelleştirüv yolu ile artmaqtan ziyade kendisiniñ faaliyeti dairesini kenişletüv yolu ile gider. Kapitalizm ve imperializm sistemasınıñ bu tabiy qanunı Rusiye sarayını ep yeñi topraqlarnı zapt etmege iteklemekte edi. Şunıñ içün Yekaterinanıñ Qırımnıñ mustaqilligini saqlamaq aqqındaki vadeleri, ğayrı samimiy yayğaraları ep boş qalmaqta edi.

Niayet, 1782 senesiniñ küzünde o, Potömkinge yazğan mektübinde Qırımğa general Samoylovnı yollayaraq, Şain Geraynı istifağa mecbur etmek emirini bergen edi.

Şain Geray soñ derece ruhiy tüşkünlik alında bulunğanından Samoylovnı diñley edi. Büyük laf ustası olğan bu general ise onı qandıra ve Şainniñ faziletlerini taqdir etmegen böyle telükeli bir memleketni idare etmekten oña Acemstan hanlığı daa munasip körülgenini ve bunıñ esasında tahtnı terk etmesini teklif etti. Şain Geray ise bu tilki masallarına qandı.¹³

Şain Geray öz istifasını imzaladı. 1783 senesi aprel 8 tarihına Qarasuv şeerine ealini toplarayaq Potömkin Qırımnıñ Rusiyege qoşulmasına ve bu qoşuluvnıñ sebepleri nede olğanına dair II Yekaterinanıñ resmiy beyannamesini oquttı. Bu beyannameniñ soñki satırlarını şu cümleler teşkil ete: “…Bu beyannamemizle tarafımızdan ve nesillerimiz tarafından Qırım ealisine öz ealimiz kibi muamele olunacağı ve bizim imayemizde olmaları ile şahsiyetleriniñ, mal-mülkleriniñ, diniy imaretleri ve dinleriniñ qorçalanacağı ve imaye etilecegi, bütün qanuniy adetleri ile din kütüvleri serbest olup, oña içte toqunılmaycağı ve niayet, er biri bizim öz ealimizge berilgen aq-uquqlarğa ve imtiyazlarğa musaviy olacaqları vade olunır”.

Qırım ealisi bu beyanname ile özüniñ soñsız faciağa mahküm olğanını añlap, nege oğradığını bilmedi. Bu esaret bütün accılıqları ile qaliplerge tesir etti. Çünki bu esaretke qapıluv özüniñ zulum ve pancası ile bütün qaliplerni ağlatmıştır.

İstanbul dahi bu küçli quvetniñ qarşısında artıq baş egmege, söz söylememege mecbur edi. Çünki kerek tışqı siyasetniñ uyğunsızlığı ve kerekse içki işleriniñ kevşekligi onı o qadar zayıflatqan edi ki, neticede, bu ahvalnı bir beyanname ile olsun ya Avropağa qarşı bir protest idecek cesaretini bile bulamadı. Türkiye ükümetini temsil iden Paşalar ise Yekaterinanıñ bol-bol vergi ve ediyelerine¹⁴ nail olğan Fransa elçisiniñ: “Beyanname neşri Rusiyege meydan oqumaqtır. Bu ise al-azırda muvafıq olmadığından vazgeçilmesi daa munasiptir!”, – degen bir qaç sözi ile fikirlerinden vazgeçecek qadar azımsizlik körsettiler.¹⁵

Qarasuv beyannamesinden soñra Şain Geray Han bir aralıq Sudaq civarındaki Otuz dağlarına qaça, faqat qurnazlıqnen İngelstrom tarafından elge keçirilip, Qırımdan çıqarıla ve ilk vaqıtta Hersonda yerleştirile. Bu yerden 2000 qadar yaqınları, aremi ve malı ile Tamanğa keçerek, kene tutılıp Voronej şeerine ketirile. Rusiye ükümeti tarafından özüne yılda 200 biñ kümüş maaş bağlandı. Faqat bir müddet soñra yanında adamlarınıñ sayısını eksilterek şeer çetinde bir evde yaşamağa mecbur etildi. Şain Geraynıñ Çerkez taraflarında bulunğan aqrabası ile mektüp yazışması Yekaterinanı raatsızlay edi. Bundan soñra suvuq muameleler yapılmağa başlanıldı, bu muamelelerge dayanmağan Şain Geray Türkiyege ketmek içün Yekaterinadan musaade istedi ve bu arzusı yerine ketirildi. Bundan soñ Dnestr boylap sıñırğa keldi ve qale başlığı vastasınen İstanbulğa ketecegini Devlet Osmaniyege bildirdi. Vezir ğayet edibane bir sürette Şainniñ memnuniyetle qabul olunacağını bir mektüp ile yazıp bildirdi, lâkin onıñ bu türk letafetiniñ tübinden qan qoquları kelmekte edi. Onı qarşılamağa tayin etilgen İsmail ağa Şainni Edirnege ketirip, Bostancı başınıñ qonağına yerleştirdi.

1201 (icriy esapnen) senesi Ramazannıñ 21-ci künü Şain Geray Rodos adasına avuştırıldı ve Şevval ayınıñ ortalarında baş ministr Qoca Yusuf paşa tarafından tayin olunğan cellâtlar qale qapılarını qapataraq, gizli sürette Şain Geraynı boğup öldürdiler.¹⁶

QIRIMNIÑ RUSİYEGE QOŞULMASINIÑ QIRIM HALQI ÜZERİNE BIRAQTIĞI TESİRİ

Han esir, Türkiyeden ümüt yoq, mırzalarnıñ çoqusı altınğa satılıp, ealiniñ perişanlığına seyirci olğanlar: deliköz Potömkin ise, 30 biñ qadar tatarnı qılıçtan keçirgen soñra¹⁷ 1784 senesinde şöyle bir emir bere:

“Kopiya.

Zapiska svoyeruçno pisannaya yego svetlostyü knâzem Grigoriyem Aleksandroviçem Potömkinım. İz Belbeka, Kaçi, Sivaşa, Sudaka, Yuskuta, Starogo-Krıma i generalno iz gor vıpustit – stepnıh nikogo ne vıpuskat; murz kto hoçet, a po podannomu teper registru o vıyezjayuşçih vseh v 24 çasa vıslat. Baron İngelstrom.

Sverâl İ. Kasagovskiy. İz dela Tavriçeskogo Gübernskogo Arhiva. № 25. 1784.”

“Potömkinniñ teskerisi:

Belbekten, Qasıdan, Suvaşdan, Sudaqtan, Uskutten, Eski-Qırımdan ve umumiyetle dağlardan çıqarmaq – çölde yaşayanlardan kimseyi çıqarmamaq, mırzalardan kim ister ise, şimdi verilen cedvel mücibi ketmeye isteyenleriñ cümlesini 24 saatte yerlerinden çıqarmaq. Baron İngelstrom.

Doğurtmış İ. Kasagovskiy. Tavriçeskiy vilâyeti evraq dairesiniñ 1784 senesine ait işten. № 25″.

Bunıñ üzerine onsız da bu acınıqlı alğa dayanamay Qırım ealisi umumen icrete qalqıştılar. İcret dalğaları kittikçe qabardı, biñlerce aileler mallarını, mülklerini, baba ocaqlarını, şeñ-şatır köylerini terk iderek Rum – Eliye icrete başladılar.

Çoq keçmeden Qırım halqını ata ve dedelerinden, ocaqlarından ayrı duşuren sebepler sırasına şu acınıqlı destandan başqa, bir taqım iqtisadiy ve içtimaiy ameller daa kirmişdi.

QIRIMDA BOŞALMAQTA OLĞAN TOPRAQLARNIÑ TALİYİ

Kırımnıñ qoşulması ile cenübiy Rusiyeniñ tatar orduları havfından qurtulması, Kerç, Kefe, Yeniqale portlarınıñ elde etilmesi ile Rusiyeniñ Qara deñizde Türkiyeye quvetli bir raqib kesilmesi bu sıñırçün areket daima olacaq ve devam ete bilecekdi. Onıñ içün Potömkin ve umumiyetle Rusiye ükümeti meydana ketirdikleri bu Yeñi Rusiyeyi (Novorossiya) gendilerine daa sadıq ve doğrulıqlarına qatiyen şübe etmeycekleri kibi halqlar ile toldurmaq, yerleştirmek qayğısına qapılmışlardı. Nitekim (niayet), buña baane de yoq degil edi.

Ebet, yalıñız bir başını qurtarmaq qayğısı ile telâş ve eyecanlarğa qapılaraq köylerini, evlerini, bütün mülk ve topraqlarını bıraqıp qaçan muacirlerniñ boş qaldırdıqları yerler işlenmek, tımar idilmek içün yeñi eller istiyurdı.

Er ne qadar Rusiye tebalığını (poddanstvo) qabul etip qalmış mırzalar ve rus memurları bu mülkleriñ çoqusını zapt etip pekitmiş olsalar da, oralarda çalışacaq halq pek az qalmış edi.

Bir taraftan boşanmış mülkleriñ böylece alan-alanı, qapan-qapanı olup dağılmasını, diger taraftan bereketli topraqlarnıñ, hususiy bilgi istegen bağ ve bağçalarıñ işlenmeden qalıp, harabe alına kelmekte olduğını kören ükümet tedbirler köriyurdı.

1784 s. noyabr 24-te Potömkin Tavriçeskiy ülke müdiri Kahovskiyge hazinege keçe bilecek topraqlarnıñ cedveli tertip etilmesi emirini vermişdi. Bunıñ üzerine sabıq han memurlarından Ablâmit ağa ile Perekop tamojnâsı müdiri Karatsepov böyle bir cedvelin tertibine başladılar. 1787 senesinde, avgust 16-da Potömkin yene şu Kahovskiyge yaziyur: “Yeñi tebalarımız (podannıye) daa bizim tilimizi ve qanunlarımızı bilmediginden onlar er türlü yardım ve viqayeye (popeçeniye) muhtacdırlar, onlarnıñ raatlığını temin etmek lâzimdir ki, ata ve dedeleriniñ ocaqlarını bıraqıp ketmek mecburiyetinde qalmasınlar!..”

Faqat bu tedbirler ile beraber Rusiye ükümeti yeñi ülkelerni ruslaştırmaq yolu ile bir taraftan gendisine daa qaviy bağlamaq içün, diger taraftan Rusiye içerisindeki pomeşçiklere öteden beri mutıy ve er küçlükke qatlanmaya alışan rus köylülerini yerleştirerek memleketin – bereket ve mamurligini arttırmaq niyetinen Qırımnı kolonizatsiya etmek planını ta erteden düşünmiş ve tertip etmişdi.

Kolonizatsiya içün lâzim topraq artıp bile gidiyurdı, hazineye alınmış evelki han, sultan, diger bir taqım yerlerden başqa, şimdiki Melitopol, Berdânsk, Dnepropetrovsk taraftaki yerlerde de oradaki noğaylarıñ bir qısmınıñ Bucaq taraflarına icret etmesi ile, diger bir qısımınıñ da Kuban tarafına keçirilmesine bir taqım araziy – topraqlar boşalmışdır.

Er neqadar knâz Potömkin bu topraqları satın almaq isteyenler olursa, satılması hususında Tavriçeskiy ülke müdirine evelce haber vermiş ise de, müşteri çıqmayıp, yalıñız bedava topraq saibi olmaq isteyenler daa çoq edi. Bunlar Potömkinniñ gendisinden, yahut onıñ haliflerinden ve yani rus çarları tarafından ediye olaraq boş topraqlara saip oluyurdılar. Es cümle, Yekaterina Qırımğa seyaatı esnasında gendi dildanelerine (favoritı) bu kibi ediyeler yapmışdır. Meselâ: Keçüni namında dulber bir rum zadigânına Qırım dağlarınıñ biriniñ üzerine çıqararaq, etrafında közü köre bildigi yeri alması cemilesini yapdığını söyleyler. Yene bu qabilden olaraq Revelüti namında diger bir dülber italyanlı biñlerce desâtine toprağı ele keçirmişdir. (Aleksandr Tamarin).

Umumiyetle söylemek lâzim kelirse, Qırım topraqları eski han memurları ile yeñi rus ükümeti çinovnikleri eline keçmişdi. İşte bu qabilden olaraq Qırımnıñ maalliy idaresi başı sayılan Memedşa bey Şirinskiy 27333 desâtine miqdarında Kök-Köz ortalığını, Batır ağa 14629 desâtine köleminde bir topraq, Potömkinniñ gendi kâtibi Popov 27876 desâtine topraq ve Tavel daçasını, Melitopolde ise 30200 desâtine qadar bir yer alıp, cümlesi 58076 desâtine, graf Bezborodko Qırımda ve Dnepr uyezdinde olmaq üzre 18000 desâtine, Preobrajenskiy Melitopolde 12000, Kefe uyezdinde Kök-Taş köyü yanında ise 2900 desâtine, Vitse-admiral Mordvinov yalı boyında 5778 desâtine, general-mayor Vasiliy Kahovskiy Aqmescid uyezdinde Arğaman ortalığında 3455, Mihail Kahovskiy Azamat ortalığında 7549 desâtine, Şain Geray yanındaki soñki rus elçisi Loşkarov 4040 desâtine, Rusiyeniñ Türkiyede elçisi Bulgakov 2144 desâtine, Kontr-admiral graf Voynoviç Kezlevede 3904 desâtine…

Bundan başqa imperatritsanıñ “aliy buyruqları ile” kamerdiner Zahar Zotovğa Şüli köyü yanında 731 desâtine, Ortalan etrafında 3400 desâtine ve Sudaqta büyük bir bağ verilmişdi. Yene kamerdiner Kozlovğa Burnaş köyi yanında 1200 desâtine topraq ve Qoz köyünde bir bağ, Çernov namında birisine Körbek köyünde 800 desâtine topraq ve yene Qoz köyünde bir bağ, Yekaterinanıñ odacısı olan qadınlardan Perekosihinağa Çelebi-Eli ve Tuvuş köyleri yanında 1570 desâtine topraq, Anna Polekoçiğa 600 desâtine topraq ve Qoz köyünde bir bağ, Pülheriya Zverevağa 600 desâtine topraq ve daa… daa…

Niayet Potömkinniñ gendisi de topraqsız qalmadı, iştiası da olır-olmaz şey ile toyacaq kibi degildi… Potömkin yalı boyunda, Baydar tarafında, Foros ve Limena aralarında eñ yahşı topraqlarnı seçip 73450 desâtine qadar bir yeri begitti ve buralarda yüzüm ve zeytün asramağa başladı.

Hulâsa, “hoca bey” yağması kibi, topraqlar dağıtılıyurdı. 1802-nci senesiniñ soñuna doğru yapılmış umumiy cedvele köre (kameralnoye öpisaniye daçam Krıma) Qırımda 350 biñ desâtineden ziyade topraq dağıtılmış edi. 1803-nci senesi, sentâbr 2 tarihında çıqmış emir ile, bu topraq dağılması resmen tanılmış ve topraq alıp yetiştirenler yeñi “mülkelerin” saibi ilân etilmişdir.

(Kitabın soñunda 1802 senesinden sıñırları çekilmiş ve ealisi yazılmış yerlerniñ umumiy cedveline baq).

Böylelikle, sabıq Qırım hanlığınıñ büyük bir qısımı rus pomeşçiklerinden ibaret olan yeñi saipler eline keçmişdi. Onlar yeñi malikânelerinden keregi kibi kelir ala bilmek içün bu yerlere Rusiye içerisinden ükümet krestyanlarından, nekaut neferlerinden (otstavnıye soldatı) rekrutlardan ve kazakilerden ibaret işçi qafileleri ketirip yerleştirmege başladılar. Lâkin bunlarıñ cümlesinden ziyade şan ve şürete toymaq bilmegen Potömkin yeñi alınan topraqlarda büyük şeerler ve qalabalıq rus köyleri meydana ketirmek içün oğraşır edi. Bu süretle sabıq Qrım hanlığı toprağında bir taqım yeñi köyler, qasabalar ve şeerler qurulıyurdı ki, Qırım içerisinde başlıcaları şunlardır:

Aqmescid uyezdinde Podgornıy-Petrovsk, Mazanka, Kurtsı, Manğuş, Zuya, Biya-Sala, Verhniye Sablı ve Vladimirovka köyleri. Kefe uyezdinde İzümovka, Sala, Kezleve uyezdinde üç dane Ablam köyleri.

Eski-Qırım ise bir zamanlar Potömkin tarafından Lev-Kapul adına çevirilmişdi. Bundan başqa Kefe, Kerç, Sevastopol şeerleri de yalıñız ruslara mahsus qılınmışdı¹⁸.

HANLIQ DEVİRİNDE QIRIMNIÑ İQTİSADİY ALI VE HUSUSAN TOPRAQ MESELESİNİÑ VAZİYETİ

Şuraya qadar kördigimiz bu tışqı deñişmeler nasıl bir içtimaiy ve iqtisadiy deñişmeler doğurdığını eppeyice añlamaq içün başta qısqa bir sürette hanlıq deviriniñ (1428 – 1783 ss.) iqtisadiy ömürini ve hususiyle Qırımda topraq meselesiniñ. ne vaziyette olduğını bir közden keçirmek lâzim.

Esapsız at tabunları ile bütün Şarq memleketlerini tarmar etip ta Qırım dağlarına kelip dayanmış tatar orduları, tarihnıñ böylece askeriy harakter taşiyana er quvetine mahsus olduğı üzere, mağlüb ettikleri halqlardan vergi alır, bunlar arasından bazan başını qaldırmaq isteyenlerni tekrar yağma eter ve böylelikle yaşar ediler.

Bu deviriñ hususiyetlerinden diqqat olunacaq bir tarafı da şudır ki, zaten Qırım ulusı büyük Altın Ordunıñ bir qısımı sayıldığından onıñ ealisi mecburiy sürette daima askeriy bir vaziyette bulunmış ve böylelikle çoq zamanlara qadar öz topraqlarında ziraatçılıqnen oğraşamamışdır.

Qırım ulusı yavaş-yavaş ordu vaziyetinden bir ükümet şekiline kirdikçe çobanlıq ile yan-yana ziraatçılıq qazanıyur ve yerli halq evel-ezelden rum ve cenevezli qomşularından körip ögrengenleri kibi, ğayrıdan bağ ve bağça asravına, suv boylarında, yalı kenarlarında yeñi bağçalar ve bağlar oturtuvğa kirişe. Qrımnıñ çöl taraflarında tedqiq etmiş olan Gablişniñ verdigi malümata köre, Qrımnıñ bağ ve bağçaları o zamanlarda da bu künden çoq farqlı degildi.

Qırımda bu sıralarda sanayı da eppeyi ilerilemişdi. Orta asırlarda Avropa memleketleriniñ hususiyetlerini teşkil iden tsehler yavaş-yavaş Qırım hanlığına da köçürilmiş ve bir sıra esnaf halqı meydana gelmişdi. Qırımnıñ sanayı merkezleri olan Qarasuv ve Bağçasarayda bu esnaf teşkilâtınıñ qalımtıları bu künge qadar gelmişdir ve fabrika, zavod şekiline kiremeden kustarnıy, yani el sanaatları süretinde qalmışdır. Lâkin şurası bar ki, bu sanaatlar er ne qadar el sanayı şekilinde qalsalar da, o zamanki ealiniñ ihtiyacatını temin ile bilmişdir. Nitekim, mezkur şeerleriñ qart ustaları ile qonuşıldığı zaman bundan 40-50 sene evelinde bile bir bey esnafnıñ biñlerle qalfa ve şekird çalıştırdığı, Qırım köyleriniñ aman bütün ihtiyacını temin etdikten soñra içeri Rusiye bazarlarını da yüz biñlerle rublelik mal ve meta kötere bildikleri közde tutulacaq olsa, hanlıq zamanında bu soy sanayınıñ devletniñ bütün ihtiyacını temin iderlik bir derece olduğını köstermektedir. Bu sanayınıñ büyük bir fayızı da tatar elinde bulunıyurdı. Çünki sanayı teşkilâtı İstanbuldan ve İrandan alınmış ve er soy sanaatçılarnıñ bir şeyh ve piri, müsülman adeti boyunca qurulmış bulunırdı. Degil sanayınıñ iç teşkilâtı, atta tış qurulışı da bunı isbat idiyur. Meselâ: Qarasuv ve Bağçasarayda yaşamaqta olan Arasta (çarşı, yarmarka) sözüniñ bütün müsülman memleketlerinde mevcut Rasta sözüniñ bozması olaraq qalmış bulunması, bu yaqınlarda Eski-Qırımda yañı qazıntılar esnasında çıqarılmış Kervansaray qalımtıları, tezya sözü, bir sıra istilâ ve saire bu söylediklerimizniñ canlı bir delilidir.

Es cümle: demirci, çilengir, tekmeci, dulger, qalaycı, baqırcı, dibağ, beşikçi, tikici, kürkçi, çölmekçi, terzi, piçaqçı, quyumcı, saraf (razmennik), sarac (lampacı), taşçı, keçeci, terlikçi, havaf (sapojnik), çeşmeci, egerci, qalpaqçı ve saire sanaatlar, köründigi kibi, o devirniñ bütün mahsulatını qaplap alan bir laboratoriya edi. Bazar zamanlarında, bayram arfelerinde ve yahut cuma künlerinde şu 2 şeerniñ soqaqları ve hanları (zayezjiy dvor) yene şu deviriñ naqliyatını (transport) teşkil iden develer ve arabalar ile doluyurdı. Qırımnıñ bu devirdeki ticaretine keldikte kerek memleketniñ içerisinde ve kerekse tışarısındaki qomşu halqlar ile olan ticaret başlıca ermenilerde, yeudiyler (karaimler) elinde bulunıyurdı. O devirniñ ticaretini idare iden matrabazlar (posredniki) bazirgânlar, yaymacılar, dellâl ve başqaları arasında tatarlar az fayız teşkil eterdi. Hususile qomşuları ile olan tış ticareti ki – başlıca tuz alış-verişinden ibaret bulunıyurdı – bu bütünley ermeni ve yeudiyler qolunda bulunıyurdı.

Qırım topraqları şu yuqarıda qayd ettigimiz sürette işlenerek, kerek ükümet içün ve kerekse ayrı-ayrı mülk saipleri içün bir kelir menbaası emiyetini almağa başladığı künden itibaren topraq üzerinde Mülkiyet peyda oldı.

Mülkiyet aqqınıñ elde edilmesi noqtaiy nazarından Qırım topraqları tış körünişten biri-birinden başqa, faqat meseleniñ iç yüzünden baqıldıqta büyük bir farq olmayan bir qaç bölüklere ayırılmış edi.

Hanlıq içersinde yan-yana doquz türlü topraq taqsimatı bulunıyurdı: 1) han topraqları, 2) qalğaylıq (naslednikov), 3) ocalıq, diniy hızmetlerde bulunan ulâmanıñ (ülemalarnıñ) topraqları, 4) beylik – gendi başına mustaqil yaşayan eski asılzadelerniñ topraqları, 5) mırzalıq, 6) köylü topraqları, 7) şeri vaquf (monastırskiye zemli), 8) ebnai vaquf (balalar içün), 9) sultan topraqları.

Bunlardan Sultan ve han topraqları ve bunıñ kibi qalğaylıq denilgen hannıñ yer tutarınıñ topraqları Qsrımtatarlarınıñ topraq tutumında ükümet mülkü şekilinde bulunmışdır. Bunlardan soñra kelen beylik ve mırzalıq yene bütün manası ile mülk şekilinde qullandığı kibi, köylü topraqları ise cemaat tarafından müşterek birlikte qullanılmışdır. Eñ soñunda Qsrım içerisinde biz vaquf denilen topraq taqsimatına rastgeliyurız. Bu topraklardan bir boyı İslâm dininiñ ükümince, mektep, medrese, köprü, çeşme ve saire kibi hayrat içün qullanılan şeri vaquflar; ekinci bir boyı da büyükden büyüge köçerek bir nesilniñ maddiy taraftan temin olunması içün yapılan evlât vaqufı – ebnai vaqufı – dedigimiz şeydir. Körüldigi kibi, onsız da qarışıq olan Qırım topraq taqsimatı yuqarıda saydığımız şekillerniñ biri-biri ile aralaşması yüzünden daa ziyade qarışmış ve Qırımda topraq meselesini soñ derece çubaltmışdı. Meselâ, sultan han topraqları içinde belli bir müddete ve yahut ölünceye qadar bey ve ya mırzalara ediye edilmiş topraqlar; beylik içinde mırza mülkler; cemaat toprağında ayrı-ayrı köylüleriñ sayılan azbarlar ve çayırlar bulunırdı. Bundan başqa köylü denilen köylü şu yuqarıda saydığımız doquz türlü topraqdan sekiziniñ içinde ayvanını tutar ve dağdan bedava faydalanırdı. Yalıñız vaquflar sıñırına başqasınıñ mülkini bıraqmazdı.

Bu qısqa muqaddemeden soñra şimdi er çeşidini ayrı-ayrı bir közden keçirelim.

1) Han topraqlarına o zamanlar erazim miriye der ediler. Tuz gölleri, Alma, Qaçı ve Salğır özen boyları giden dağlar ve niayet Mevaat (mertvıy) denilen boş yerler ep bu qabilden edi. Han mülklerinden sayılan tuz gölleri civarındaki köyler de han toprağı içine kirerdiler. Lâkin bu köylerde yaşayan köylüleriñ şahsiy, şeriat muhtazasınca ür sayılır edi. Eger han mülki içinde boş yatan topraqdan bir qısımını öz küçü ile işleyip çıqarırsa, şu köylü böyle Mevaata ayat verdigi içün, yene şeriatnıñ ükümince orasını qorçalayıp, öz mülkü saymağa aq qazanır. Köylü han mülkinde bulundığından yalıñız mahsulınıñ onda birini (uşr) vermege borclı olur edi.

2) Qalğaylıq dedigimiz topraq hannıñ yer tutarınıñ mülkidir. Bu adam Aqmescitte özüniñ hususiy sarayında yaşar ve Alma boyundan ta Çatırdağın sırt eteklerine qadar cayrağan Büyük Canköy, Küçük Canköy, Tavel, Ayan köyleri ile civar topraqlarğa üküm eterdi. Qalğaylar çoqusı ükümet ve asker hızmetlerinde bulundığından, köy işlerile oğraşmaz ve büyük mülk saipleri sayılmazlardı. Onlarıñ köylülerle olan munasebeti tıpqı han toprağındaki köylülerniñ hanğa qarşı olan munasebeti kibi edi.

3) Beylik denildigi zaman hanlar kününde müim yerler tutan ve gendi iradesile Çingize tabi olmuş Şirin, Barın, Mansur, Arğın, Sicud, Yaşlav qabileleriniñ siyasiy başçılıq aqqı ile qullandığı topraqları añlamalıdır. Birinci ve ekinci maddelerde baas etdigimiz topraqlar er alda ükümet mülki şeklini taşırdılarsa da, artıq beylik top-raqlarına keçdigimiz ile hususiy mülk qarşısında qalırız. Beylik mülkleri er ne qadar episi bir büyüklikte olmasa da, olduqça keniş topraqlardan ibaret olup, başlıca Qırımıñ cenübiy-şarqiy tarafında, Eski Qırım ortalığında bulunırdı. Beylikke buyuran bey toprağınıñ keliri ile faydalanmaqle beraber onıñ tam saibi sayılmaz edi. Bey toprağını alıp satmaq aqqına malik degil edi. Çünki o topraq bütün şu nesiliñ malı sayılır edi.

Uquqiy tarafı közge alındıqta beylik bütün bir mülk olmaq lâzim keliyurdı. Lâkin aqiqat alda beylik içinde bir taraftan qısım aqrabasına verilmiş kesekler, ekinci taraftan köy cemaatları tarafından qoralanıp alınaraq qullanılğan topraqlar bulunırdı.

Beylik toprağında yaşayan halqnıñ bey ile munasebeti ğayet sade olup, çobanlıq turmuşında odaman ile çobanlarnıñ arasındaki munasebet kibi edi. Çünki Qırım hanlığında Ğarbiy Avropada olduğı kibi feodalizm bütün manası ile yer tutamamış olduğından sınfiy ayrılıq pek keskin derecede bulunmayurdı. (Loşkov)

4) Ocalıq tabiri ile diniy hızmetlerde bulunan ülemanıñ qullandığı topraqlar adlaniyurdı.

Hanlar zamanlarında hannıñ memurlarından sayılan ve eñ yüksek diniy bir rutbeye olan oca yahut şeyh Kezleve kayınmaqamlığında (okrug) 16 köyniñ halqını idare eterdi ve bu aq oğuldan oğula asabalıq keçerdi. Şeyh gendi toprağında baş sayılıp, cenk zamanında öz ortalığı halqınıñ ögüne keçerek muarebeye iştirak eterdi.

5) Mırza mülkleri: Qırıma muayyen bir han (Geray) sulâlesiniñ türtip çıqması ile diger asılzadelerniñ tarafından tahtınıñ hanlıq eden nesliniñ elinden tutulıp alınmaması içün hanlar öz etrafında gendilerine sadıq ve yararlıqlı bir zadekân sınfı yetiştirmek mecburiyetini duydılar.

Çünki bu zamanlar artıq Qırım hanlığında dere beyler (feodallar) ile han arasında diger Avropa memleketlerinde ve hususan Rusiyede üçünci İvan zamanında meydan almış akimiyet qavğası başlamış edi. Nasıl ki Avropada qırallar şeer halqınıñ yardımı ile dere beylerniñ üküm ve quvetini tüşürerek dere bey askeri (şevaliye) yerine ükümet askerligi çıqıp, gendi taht ve akimiyetlerini merkezleştiriyurlardı: nasıl ki üçünci İvan Rusiyeniñ boyarlarını quvetçe tüşürip, onlarıñ yerine slujiloye dvorânstvo namı ile maruf ükümdara hızmet etken bir zadekân sınfı çıqarmağa çalışmışdı, işte Qırım hanları da aynı sürette tatarlarnıñ boyarları, dere beyleri demek olan beylerniñ ükümini, nufuzını qırmaq siyasetini qullanıp başlamışlardı. Onlarnıñ topraqları çeşit baanelerle hazineye alıniyur, yaki hazine topraqlarına köylülerniñ keçmesi teşviq yapılıyurdı ki, böylelikle akimiyet qavğası keskinleşdigi bir sırada beyler gendi topraqlarında yaşayan köylülerden hannıñ akimiyetine telüke etecek kibi bir ordu teşkil etemesinler!

Ükümetniñ hazine topraqlarına uyğun şarait ile çağırması soñ derece bir usnu qabul. köriyurdı. Ve köylüler sevine-sevine beyleri bıraqıp han ve ükümet topraqlarına keçiyurlardı.

Böylelikle, nufuz ve iqtidarı eksilmekte olan beyler yerine hanlar gendilerine yaqın, mütiy ve sadıq olan ükümet memurları arasında yeñi zadekân sınfı çıqarmışlar edi ki, bunlara mırza adı verileyürdı.

Mırzaları gendilerine bağlamaq içün hanlar onlara ükümetniñ ihtiyatından topraq verirlerdi. İptidaları bu körsetilgen topraqlarda mırza hanğa hızmet etdigi müddetçe yaşayıb, soñradan yene asıl saibına yani hanğa qaytarılırdı. Lâkin ket-kete mırzalar memleketniñ idaresinde ve hanlarnıñ enip minmesinde büyük bir tesir saibi olduqdan soñra bu topraqlar asabalıq olup qaldı.

Han hızmetinde mırzalıq alıp da, Qırım Rusiyeye keçtikten soñra, Yekaterina tarafından 1784 senesiniñ fevral 22 tarihında dvorân sınıfına kirdirilmiş Arabskiy, Borağanskiy, Baydarskiy, Caminskiy, Cambayskiy, Dairskiy, Canqılıç, Qaytazov, Qartbiyskiy, Qundulskiy, Qoñratskiy, Merkidskiy, Tayğanskiy, Ulanov, Emirov, Qaraşayskiy ve başqaları işte böylelikle topraq saibi olmuşlar.

Bu mırza topraqları içinde de hususiy mülk ve yahut şeriatnıñ ükümince, boş topraq (mevat) işlenerek, köylüler tarafından qoralanıp alınan kesekler bulunırdı. Mırza mülki içinde aralaşan bu kesek topraqlar, qoralar, çayırlar köylüleriñ malı sayılır, alınıp satıla ve başqa bağışlana bilirdi.

Mırza topraqlarından faydalanan köylülerniñ gendi topraq saiplerine olan munasebetlerine kelince burada belli bir çerçive olmayıp, bu munasebet adet üzre yaşardı: köylüler yılda 8 künden ziyade ve 5 künden eksik olmamaq üzere mırzanıñ hızmetini yaparlardı. Lâkin bu al bir mecburiyet sıfatını taşımazdı. O zamanda mırzalar ekin saçmaqtan ziyade qoyun asraması ile oğraşdıqlarından böyle bir çobanlıq ayatı onlarnıñ aralarında ğayet adiy ve sade munasebet yaşatırdı ki, bazan toprağında yaşadıqları mırzanıñ faydasına bütün köylülerniñ toplanıp talaqa yapması ancaq bu munasebetniñ söylendigi sürette sadeligi ile tarif oluna bilir. Çünki bu yene bir mecburiyet degil de, adeten göñülliler hızmeti edi.

Mırzanıñ toprağında yaşayan köylüler böyle öz iradesi ve qara quvetleri ile yapdıqları hızmetden başqa oña mahsulnıñ onda birini de verir ediler. Dağlar ve otlaqlardan mırza ile köylüler birlikte faydalanırlardı ki, bu hususta Canibek Geray han tarafından çıqarılmış Yarlıq ancaq bu adete qanun ükümini vermişdir.¹⁹

6) Köylü topraqları başlıca eki qısıma ayırılır. Bulardan biri ükümet, beylik, mırza mülkleri içinde qoralanıp alınan çayır, qora kibi hususiy mülk şekilini almış kesekler, ekincisi ise bütün köy cemaatınıñ müşterek sürette qullandığı topraqlardan ibarettir. Bu ekinci qısımnı başlıca piçenlik ve otlaq yerler teşkil eterdi. Çoqusı otlaq ve piçenlik bir cemaatnıñ de olmayıp, bir qaç cemaatıñ müşterek toprağı sayılır. Dağlara kelince, bunlar sanki bir qaç cemaatnıñ müşterek malı sayılırdı.

Hanlıq zamanında topraq hususında böyle olduqça keniş bir esasnıñ bulunması, yer yüzünde insan oğlunıñ zameti keçmeden gendi başına turan ve yetişen er şeyden onıñ faydalanmağa aqqı olduğı nazariyesini qabul etmiş şeriatnıñ üküm sürmekte olmasından ileri kelirdi. (Loşkov). Onıñ içün biraz derence tüşünildigi zaman bu devirde cemaat, yalıñız gendi köyiniñ otlağınıñ ve ya piçenliginiñ ve yahut da dağınıñ saibi degil, şu köyniñ bütün toprağınıñ saibi tanılırdı.

Ebet, Qırımda hanlar devirinde toprağın eñ büyük qısmı cemaatlarnıñ elinde edi. Qırımtatarınıñ bu devirge ait cemaat qurulışı bugün bile nazar diqqatını celp eteyür. Hanlıq devirindeki topraq meselesini eppeyice tedqiq etmiş Loşkov bu hususta deyür ki, cemaat o zamanda müşterek bir şekilde topraqlara buyuran, onı idare iden, topraq hususında dava iqame ide bilen bir uquqiy şahsiyet (yuridiçeskoye litso) emiş. Cemaatnıñ uquq ve nufuzı o qadar keniş ve derin bir alda emiş ki, atta hanlar bile gendilerine ait toprağın resmiy saibi sayılıp, üzerindeki mahsulnıñ belli bir uşurını almaqle iktifa iderlermiş. Toprağın asıl saibi ise halq, cemaat olup idaresini gendi qolunda ancaq o tutarmış. Cemaat idaresini eñ ziyade canlandıran meseleler yene şu Loşkovnıñ dedigine köre, quyu qazmaq, endek temizlemek, özen kenarlarını pekitmek ve niayet qoy asramaq işlerinde körülen şirket esası yahut bu künki tabir ile “kooperativnaya forma vedeniya hozâystva” oluyur. Ayrı-ayrı saiplerniñ qoyun sürüleri keniş cemaat otlaqlarında birleşerek qoş meydane geliyurmiş. Bir qoş biñ baş qoyun oluyurmış. Böylelikle, malları birleşen saiplerniñ bile mecburiye gendileri de birleşerek köylü istihsal şirketleri meydana ketirirlermiş. Loşkovıñ söyledigine köre, ayrı-ayrı arteller şekilinde çalışmaq usulı da o devirde çoq mahbul emiş. Meselâ, Arpat, Şelen, Hapıshor ve Sudaq civarında 4-5 köylü atlarını birleştirerek, ekin saçarlarmış, cemaat esası çoq derin ve qaviy tamırlar bıraqmış olmalıdır ki, evlenecek bir yaşnıñ evini bir-eki kün içinde cemaat yapıp çıqması adeti ancaq bu sayede ola bilir.

Demek, oluyur ki, bu künki “kollektivnoye zemlepolzovaniye” tatar içün yeñi bir şey olmayıp, yalıñız aşağıda körecegimiz üzere çarlıq devrinde unuttırılmış, faqat onıñ adet ve ürfinde saqlı bulunan bir müessesedir.

7) Vaquf mülkler.

Qırım hanlığında da, diger müsülman memleketlerinde olduğı kibi, şeriatnıñ tesiri altında mülklerniñ bir hayırlı maqsat oğrunda – Alla Yolunda – bıraqılması, vaquf etilmesi, adet etilmişdi.

Vaquf şeri denilen bu birinci boy vaqufnıñ ketirdigi kelir cami, tekiye, mektep, medrese, çeşme yaki bunlarnıñ misli yerlere sarf olunırdı. Bu soy vaquf topraqlarnıñ Qırımda hanlar kününde bir qaç yüz biñ desâtine olduğını söyliyürler. Çalışıp çırpındıqtan soñra, 1893 senesi isaba vaquf topraqlarnıñ miqdarı 87643 desâtine edi.

Vaquflarıñ ekinci nevunı – mülkiniñ dağılıp bitmesinden havf eten mülk saibiniñ evlâd vaqufı süretinde vasiyet etdigi topraqlar ve mülkler teşkil eter. 1849 senesinde yapılan isaba köre, Qırımda 55114 desâtine qadar evlâd vaqufı körün-mişdir. Lâkin hanlarıñ kününde bu soy vaqufnıñ dahiy bir qaç qat ziyade olduğı bazı müellifler tarafından qayd olunmışdır.

8) “Erazıy miriyen sultaniye” denilen sultannıñ Qırımdaki topraqlarına kelince bütün yalıboyu, Yaylâ, Qırım dağlarınıñ sırt etekleri, Sudaq ortalığı ve Kerç yarım adasından ibaret edi.

Sultan mülki sayılan topraqdaki köylülerniñ topraq saibi ile olan munasebetlerge kelince bu aynı han topraqlarındaki munasebet kibidir. İqlim ve avası köze alındıqta sultan topraqları Qırımıñ eñ mahsullı ve eñ dülber köşesin teşkil etip, bağlar, bağçalar, tütün, yipek, bostan ve üsküli tarlaları ile qaplı bulunan bu yerler kelirni Qırımnıñ er yerinden çoq verirdi.

Buraya qadar topraq taqsimatı aqqında söylediklerimizi hulâsa lâzim kelirse, körecekmiz ki, hanlar zamanında topraq meselesi çoq çeşit şekillerde ve uquq ceetinden olduqça qarışıq bir alda bulunıyurdı.

Lâkin, bunıñle beraber, o zamana mahsus senedler közden keçirildikte topraq meselesiniñ bu derece çeşit ve uquq tarafından çubalıq olmasına baqmadan, köylü ile topraq saipleri barışıq ömür keçirmişdir. (Loşkov). Kerçek, er ne qadar hususiy mülk ile cemaat toprağı sıñırları üzerinde bazı bir hususlarda añlaşamamazlıqlar közge çarpsa da (Qadıasker senedlerinde köründigi kibi), bunlar topraq meselesiniñ soñ derece qarışıq bir alda bulundığı közde tutuldığı taqdirde, deñiz yanında bir tamla suv üküminde qalıyur. Bunıñ da sebebi birinci şu söyleyip keçdigimiz odaman ve çobanlar yaşayışı munasebeti ise, ekinci yene şu yuqarıda söyledigimiz kibi – mülk saibi ile köylü arasındaki munasebetke şeriatnıñ tesir etmesi edi.

Demek oluyur ki, tıştan baqtığımız sürette, hanlıq zamanında topraq taqsimatı Avropanıñ feodal, yahut Rusiyeniñ krepostnoy devirlerine beñzeyürse de, mülk saibi ile topraqta yaşayan köylüniñ biri-birinen munasebetleri noqtaiy nazarından, meseleniñ iç yüzü közde tutuldıqta, hanlıq devirinde bu munasebet çoq keniş, ür ve yengil edi: Topraqta yaşayan köylüniñ gendisi ür, ömüri gür keçeyürdı!

Lâkin, yuqarıda körsetip keçdigimiz üzere Qırım topraqlarında rus pomeşçiklerinden ibaret yeñi saiplerniñ peyda olması Qırımın içtimaiy ömürine de tesirisiz qalmadı: Onlar Qırıma gendilerile beraber yeñi iqtisadiy adetler ve baqışlar ketirmişdir.

QIRIM TOPRAQLARINIÑ YEÑİ SAİPLERİ VE ONLARIN GENDİLERİNEN BERABER KETİRDİKLERİ YEÑİ BAQIŞ VE İÇTİMAİY TÜRLENMELER

Bu yeñi baqışlarnıñ hulâsası neden ibaret olduğını açıq tabir ile söyleycek olursaq, er mülk saibiniñ öz mülkini, gendi toprağını başqasınkinden ayırıp çıqarmaq isteginden ibaret edi, sözlerinen tarif idecegiz. Ve zaten bütün “aleket ve qiyamet” de aslı buraçıqtan başlamışdır. Mülk denildikte onı tamamile, tos-tögerek, özüniñ malı diye tanıp gelmeye alışan ve Roma qanunları üzerinde terbiye almış olan rus pomeşçikleri çeşit yollarle yañıdan elge keçirdikleri topraqlarnıñ içinde qalmış cemaat yerlerini, yahut ayrı-ayrı köylüler tarafından boş yerlerde (mevat) işlenilip asralmış kesekleri, qoralanıp alınan çayırları, başqasınıñ malı olaraq tanımaq istemediler. Tanımaq şöyle tursın, bir çoq pomeşçikler bu kibi qoralanmış topraqları doğrudan doğruya gendi mülkleri sırasında ilân ettiler.

Bundan başqa, evelden hanlar kününde mırza topraqlarında yaşayan köylülerniñ gendi razılığı ile mırzağa yılda 8 kün qadar talaqa ve ya añgariya (subbotnik) yapması şimdi artıq para ile ödelen bir vergi kibi yaki bir mecburiyet kibi añlatılıp başladı. Ve yılda 7-8 kün iş ile kifayetlenmeyip krepostnoye pravo denilen bir soy esirlik hızmetine alışmış rus pomeşçikleri hızmet künlerniñ arttırılmasını ve yahut onıñ yerine köylüleriñ muayyen bir vergi vermelerini istemege başladılar.

Hulâsa, yañı pomeşçikler ile köylü arasında hanlıq kününde kördigimiz baba ve bala, odaman ve çobanlar arasındaki munasebet (polupatriarhalnoye otnoşeniye) artıq büs-bütün deñişmiş ve vazifeyi evelleri olan sıcaq ve qardaşçasına baqış artıq şuraçıqda ketirdigimiz vesiqada körildigi kibi resmiy ve suvuq bir sermayadar (kapitalistik) talabı şekiline kirmişdi:

1794 senesi, oktâbr 14 tarihı imperatritsa Yekaterinanıñ Fermanı tatarcaya yañlış tercime olunmış olmasından ötrü, Qırımtatarları bu Fermannı yañlış añlamışlar.

Krımskiye tatarı, vsledstviye plohogo perevoda na tatarskiy yazık ukaza İmperatritsı Yekaterinı ot 14-go oktâbrâ 1794 goda, prevratno ponâli yego, a imenno, v tom smısle, çto vsâ zemlâ vsetselo prinadlejit im i çto öni ne obâzanı povinovatsâ pomeşçikam i ne ispolnâyut Vısoçayşego ukaza o treh dnâh obâzatelnoy barşçinı na pomeşçikov.

Onlarnıñ añladığına köre, bütün topraqlar tatarlarnıñ malı olup, pomeşçiklerge hızmet etmege mecbur degillermiş ve aqiqaten, pomeşçiklerge yapılması hususında mecburiy tanılmış 3 kün hızmeti (barşçinai) icra etmiyurlar.

(Mordvinovnıñ pomeşçiklere tatarlarnıñ hızmet etmedikleri aqqında yazdıgı mektübinden 1801 sene yaivar 27-de Nikolskiyniñ “Senat işlerinin tedqiqı” namlı kitabınıñ 32-ci saifesinden nomeralı evraqdan alınmışdır).

Bunıñ üzerine bu esnada meydan almış olan knâz Potömkin, Yusupov ve imperatritsanıñ iğlâmları ile topraq dağılması eski ve yeñi topraq saipleri arasında bir sıra qarışıqlıqlar daa doğurmış ve yeñiden bir taqım içtimaiy ve iqtisadiy añlaşamamazlıqlara sebep olmuşdır. Rus memurlarına topraq dağıtılır ki, boş topraq diyerek bir taqım kişilerniñ mülklerini de saipleriniñ haberi olmadan bu yeñi hozâinlere, yahut ükümet hazinesine keçiriyurlardı. Çünki bu işke evelce tayinlengen yuqarıda kördigimiz Abdulhamid ağayı da (Karapenov) ükümete keçecek topraqlarnıñ cedvelini yaparken, senede filân araşdırmadan ealiniñ körsetdigine köre amel etmiş ediler.

Bundan 6aşqa gendisine topraq edenlere, Potömkin order – musaade kâğıdı vererken, toprağın nereden kesilecegini köstermezdi. Onıñ içün kerek imperatoriçadan ve kerekse Potömkinden topraqqa order alan asılzade, Qırımğa kelerek toprağı saylar ve begendigi yeri gendisine kestirir edi. Vu kibi nizamsızlıqlarnıñ ögüni almaq içün 1787 senesi Potömkin “generalnaya karta” namında bir harita çızdıraraq dağılan topraqları birer-birer bunıñ üzerinde qayd ve işaret idilmesini emir etmiş edi. Lâkin, bu da fayda bermedi. Çünki haritanıñ üzerinde nerede topraq verildigi işaret olunsa da ne qadar (qaç desâtine) olduğı ayrıca qayd olunmaz edi. Bunıñ üzerine er zaman yañı saiplere orderde körsetdiginden ziyade topraq kesilirdi. Ve çoqusı boş topraq diyerek, eskiden beri özlerinde tatar halqınıñ işleyip ve dolayısı ile onlarnıñ mülki olup qalmış topraqlar dahi bu kesilmelerniñ arasında qaynayıp giderdi.

Niayet mülk alına kirmiş topraqlarnıñ evelden belli başlı bir çoq qomşu topraqlarnıñ tutulıp alınmasına yol bıraqıyurdı.

Çoq keçmeden Qırımda başlanmış umumiy sıñır yahut meca çekimi de bu kibi bir sıra aqsızlıqlarnıñ ögüni alamadı.

Qırım topraq işleri komissiyası azalarından Sumarokov namında birisi gendisiniñ “Qırım akiminiñ boş vaqıtları” namlı bir eserinde²⁰ diyur ki, umumiyetle Qırımda topraq dağıtmaq meselesi iç de duşunilmeden yapılan bir iş edi. Çünki bu muarrirniñ dedigine köre, topraqlar ufaq-ufaq parmalara bölünerek onlarnıñ üzerinde çalışıp fayda çıqaracaq kibi köylülere üleşdirilmesi yerine, biñlerle desâtinalarğa bölünerek ya bir daa aylanıp bile üzerine baqmamış bir taqım boyara yahut toprağı işlemek içün lâzim olan vastalardan marum ve ömürinde topraq ne olduğını bilmeyen²¹ bir taqım keçmişi belgisiz kelmeşeklere veriliyurdı. Topraq dağıtmaq işine tayinlengen şahslar çoqusı topraq almağa kirenlere verilecek yerden kesmezdiler ve yeñi topraq saiplerine böylelikle bir taqım şübeli senedler tuttırırlardı. Neticede yeñi topraq saipleri şübe içinde qalardı.

Bunlardan iç kimseye yeñi mülkiyetine emin bir sürette kirip işe başlamiyurdı. Ve aqiqaten çoq keçmeden, bu belgisizlik üzerine bir taqım dava ve tartışuv meydan almışdı.

Bu sebepten ötrü, köylüler ile pomeşçikler arasında meydan almış olan ardı-arası kesilmeyen añlaşamamazlıqlar daima mahkeme ile neticeleniyurdı.

Pomeşçikler ile köy cemaatları arasında başlamış bu mahkeme küreşi, on yıllarle sürmiş ucsız-bucaqsız davalar pek az zaman köylüleri küldirmişdi. Bu sudlaşıp gezmek işi çoq cemaatları topraqsız, çıplaq ve çaresiz qaldırmışdı. Çünki o zamannıñ mahkemelerinde canlanan “adalet” onlarle köyleriñ halqını bir pomeşçigin hatrına qurban ketireyürdı. Bu sözlerimiz yüzlerle cılt teşkil iden uyezd, vilâyet hususiy komissiyaları ve niayet Senat qararlarına bazanaraq, ğayet bitarafane söyleniyur ki, XIX asırnıñ muarrirlerinden Kondarakiniñ şu cümleleri de bu fikrimizi qavileştirir:

Vsem izvestno, çto Baydarskiye tatarı sçitayut sebâ so vremeni prisoyedineniya Krıma k Rossii jestoko oskorblennımi naşey sudebnoy vlastyü, povodom k prisujdeniyu grafu Mordvinovu böleye 30 tısâç desâtin zemli, sostavlâyuşçih ih dostoyaniye vo vremâ hanskogo vladıçestva.

V çisle vrajdebnıh nam tatar, jajduşçih prisoyedineniya k anglo-frantsuzam, bıli tolko te, kotorıye podverjenı bıli türemnomu ili telesnım nakazaniyam za nasilstvennoye polzovaniye otobrannoy ot nih zemli.²²

Baydar tatarlarınıñ hanlar akimiyeti zamanından beri tatarlarnıñ gendi mülki sayılan topraqlardan 30 biñ desâtineden ziyade bir topraqnıñ graf Mordvinovnıñ malı tanımış olan bizim mahkemeler tarafından gendilerini soñ derece tahir olunmış saydıqlarını ve bizim akimlere nefretle baqdıqlarını er kes bilir.

Bizge qarşı duşmanlıq kütken, ingliz ve fransızlarğa qoşulmaq istegenler – bular ancaq evelde özlerinden tutulıp alınğan topraqlarnı zor ile qullandıqları içün abske atılğan ve yeñi cezalandırılğanlar edi.

Bu meseleniñ iç yüzüni tamamı ile açmaq ve şübeli bnr noqta qaldırmaq içün sayğılı oquyıcılarımızğa şu aşağıdaki vesiqalarnı bir kere közden keçirmelerini rica etemiz.

№ 405. Baydar uvası mülk saipleriniñ ve tatarlarnıñ arizası mücibi 22 aprel 1820 senesi, 23 aprel 1824 senesi – 18 tabaq kâğıt üzerinde.

İçki işler ministri Adliye işleri ministrine bildire ki, içki işler ministrligi yanında Tavriçeskiy vilâyeti topraq işlerini baqmaq içün teşkil olunan komitetke Baydar uvası tatarlarından ve mülk saiplerinden graf Mordvinovnı şikâyet iden 7 dane ariza taqdim olunmış. Bu arizalarda deniliyur:

1. Büyük Muskomiyada mülk saibi olan Abdulla Çelebi sabıq Qırım topraq davalarını baqan komissiya gendisine verilmiş 227 desâtine 1122 sajen topraq Mordvinovnıñ idarecisi Platen tarafından tutulıp alınmış.

2. Baydar uva halqları yazıyurlar ki, vaqtı ile knâz Potemkinden asabalıq olaraq, Vısotskiyge 780 desâtine toprak qalmıştı. Lâkin Mordvinov Vısotskiyden 15 bin desâtine topraq aldığına yalan küpçiy (vesiqa) çıqartıp, topraq qavğalarını baqmaq içün kelmiş komissiyayı kandırmağa muvafıq olmuş edi. O zaman komissiya Mordvinovğa 15150 desâtine, küçük mülk saiblerine 1380 desâtine kestirip, 8100 desâtine toprağı da adiy tatarlarğa üleşdirmege vermişti. Niayet, padişa tarafından Baydar uvasınıñ admiral Mordvinovnıñ mülkü olduğı tasdiq olındığı zaman küçük mülk saipleri topraqları gendi senedleri mücibi gendilerine verilmiş edi.

Lâkin biraz soñra uyezdnıy sud bu senedleri tanımadı ve bütün Baydar uvasınıñ Mordvinovnıñ mülki oldugına Üküm etti. Bunıñ üzerine tatarlarnıñ toprakları ve mülkleri tutulıp alındı. Upravlâyuşçiy ise onları soñ derece sıqıştırdı.

3. Seit Velişa Çelebi admiral Mordvinovnıñ onıñ babası İsmail Çelebiden qalmış topraqlarnı tutıp aldığından şikâyet idiyur.

4. Baydar uvasınıñ 4 para köyi cemaatleri onlarnıñ ata-dedelerinden asabalıq qalmış topraq ve mülkleriniñ Mordvinov tarafından tutulıp alındığını ve gendileriniñ de evelce qabul olunmış usul üzere yılda 8 kün degil de bütün yıl boyu pomeşçikke çalışıp öz ailelerini baqmağa vaqıt bulamadıqları ve bu hususta büyük knâz Nikolay Pavloviçke ariza verseler de, ondan umdıqları merhamet yerine türmege qapadıqlarını şikâyet idiyurlar”.

Bunı arz eterek, içki işler ministri Adliye işleri ministrinden bu davaları acele sürette baqılmasını emir etmesini rica idiyur. Evelde bu hususta defalarca köylüler tarafından olan muracaatı ep keri qaytaran Senat, niayet, bu defa meseleyi teftiş idiyur ve şunı biliyur: “Qırımnıñ Rusiyeye koşulmasından soñra bütün Baydar uvası Knâz G. A. Potemkinge keçiyur, soñradan buña bazı mırzalarnıñ topraqları da satın alınıp qoşulıyur”.

Potemkin öldükten soñra bu yerler onıñ emcezadesi general-mayor Vısotskiyge keçeyür. Padişa ve Senat tarafından bu asabalıq tasdiq olundıqtan soñra Vısotskiy bütün topraqlarnı admiral Mordvinovğa satıyur ve 1799 senesi 14 yanvarda küpçiy yapılır.

Bu esnada graf Mordvinov Baydar uvasının 12 para köyü ile bir muqavele yapıp bu köylülerniñ evelce sultan ve hanları verdikleri uşur yerine ya üç bin ruble para, yahut bu miqdarda odun kesip taşımalarını emir idiyur.

Köylülerniñ bu muqaveleyi tutmadıqlarından şikâyet iderek Mordvinov ariza veriyur. Bunıñ üzerine köylü tatarlar da Mordvinovnıñ onlarnıñ ata ve dedelerinden qalma topraqlarını ve mülklerini tutıp aldığına şikâyet yağdıriyurlar.

Bu hızmet (delo) Qırım topraq işleri komissiyasında tedqiq ve tehqiq (rassledovaniye) olunarak, soñradan Devlet şurasında baqılmışdır ki, 1810 senesi yanvar 29 tarihında şu yolda çezilmiş ve padişa tarafından tasdiq olunmışdır:

“Bu künde mevcut olup iç bir türlü şübe qabul idemeyen ududları ile çevirilmiş bütün Baydar uvasını admiral Mordvinovnıñ mülki tanımalıdır. Hususiy mülk saibleriniñ umumiyetle qayd olunmış şu 12 para tatarlarınıñ istedigi topraqlara kelince, bunlardan ancaq elinde iç bir türlü şübe uyandırmayan, açıq deliller ve senedleri bulunanlara topraq qaytarıla bilir.

Mordvinovnıñ senedlerinde körinen topraqda artqaç yerlerni topraqsız tatarlara verilmesi hususında vaqiy olan komissiyanıñ qararını ise yañlış tanımalıdır”.

Bu qarar mücibi soñradan Baydar uvası tatarları uyezd sudına gendi topraqlarına mülkiyet aqqına malik olduqlarına dair eski senedleri vermiş iseler de, bunlarnıñ çoqusı ev arasında yapılmış olduğını, yaki babalar ölerken balalarına bıraqdıqları asabalığı yazdıqları vasiyetnameler olduğını, yahut asabalıq taqsimi kâğıtlar olduğını ve niayet bu senedlerniñ “Qadıasker defterleri”nde ve yaki Rusiye mahkeme dairelerinde qayd olunmadıqlarını (!) baane iderek, cümlesine uyezdnıy sud davalarınıñ aqsız olduğını ve yalıñız azbarları bulunan dairede otura bileceklerine ilân etmiş edi!

№ 589. Anastasyev adlı pomeşçigin Qamışlı köyü yanındaki davalı topraq aqqında 1824 senesi aprel 6 – mayıs 29, 46 tabaq kâğıt üzerinde:

1794 senesi, aprel 7 tarihı padişanıñ emri üzerinde şu sene general-gübernator Platon Zubov podpolkovnik Anastasyevge Kezlev uyezdinde Suluhan namında bir ev ile Aqmescit uyezdinde Alibay köyü yanında 600 desâtine topraq verilmesini emir etmişdi. Bunıñ üzerine 1795 senesinde Anastasyevge bir sened verilerek, Alibay köyü yanındaki topraqtan 600 desâtinege tolmağan parçasını yanaşadaki Qamışlı köyünden kesilmesini ve bunıñ da tatarlar ile çıqması ihtimallı añlaşamamazlıqlara yol vermemek içün ayrıca bir zemlemer tarafından yapılacağı bildirile.

1802 senesinde Qırım topraq davalarını baqqan komissiyağa Qamışlı köyünden 5 tatarnıñ imzası ile bir ariza verilip, bu köyde Anastasyevniñ qullandıgı toprağa aqqı olmadığı idda etilir.

Kerek uyezdnıy sud ve kerekse Grajdanskaya palata komissiyasınıñ evelce vermiş qararına istinad iderek ve tatarlar tarafından Anastasyevniñ aqsızdığını isbat iden iç bir vesiqa körsetilmedigini (?) közealaraq, bu davayı yene Anastasyevniñ faydasına al etmişler.

Niayet, 1832 senesinde Başmakov pomeşçiklerniñ veki tarafından Tavriçeskaya kazennaya ekspeditsiyağa bir ariza verilerek, Anastasyev ile davalı olan topragın Qamışlı tatarları tarafından oña vekâlet vermiş pomeşçiklere bağışlandığını ortaya surerek, davaya qalqıştı. Ekspeditsiya meseleyi tahqiq etip, Anastasyevniñ Alibay köyinde 600 desâtine toprağı olduğını, Qamışlı köyünde ise şaatlarnıñ körsetdigine köre 15, 1804 senesiniñ topraq cedvelindeki malümata köre yalıñız 4 desâtine olduğını tanımışdır.

Başmakovlarıñ davasını ise cemaat topraqlarınıñ hususiy mülk saiplerine keçmesini yasaq etmiş 1798 senesi sentâbr 24 fermanı red etmişdir. Böylelikle, kazennaya ekspeditsiya Qamışlı köyünden Anastasyevge yalıñız 15 desâtine çıqarıp, qalan toprağı tatarlar arasında dağıtmağa üküm etmişdir. Lâkin… grajdanskiy gübernator ile maliye ministri bu hususta verdikleri hususiy fikirlerinde tatarlar ile mülk saipleri arasındaki alış-veriş 1827 senesine qadar olup keçtigini (?) baane eterek, ekspeditsiyanıñ bu fikirinen razı olmadılar. Niayet, bu mesele yene Senatta baqılıp, Maliye ministrliginiñ fikri doğru tanılmış ve böylelikle, 35 sene surmiş bu davada tatarlar yene toprağa qavuşmazdan qalmışdır!..

Şurası var ki, bu al yalıñız Baydar volostı, yaki Közleve, Aqmescit tatarları uyezdinde olmayıp, bütün Qırımtatarları arasında da böyle edi. Bazı yerlerde pomeşçiklere suren davalarnıñ soñunda yalıñız davayı ğayıp etmekle iş bitmeyip, “adaletli” sudlarnıñ üküm ile büyük-büyük köyler pomeşçiklerniñ toprağından köçürilirdi. Meselâ, 1872 senesinde Kefe uyezdinde Grammatikov namında belli bir pomeşçik ile cemaat arasında olan dava 124 köylü ailesiniñ köçmesine verilmiş üküm ilen neticelenmişdi.

Bu devirniñ topraq işlerindeki qarışıqlıqnıñ sebeplerini ve bu husustaki aqsızlığı Novorossiya general-gübernatorı Mihelson 1800 senesinde yazdığı bir maruzasında olduqça doğru tasvir idiyur²³. Mihelson bu maruzada diyur ki: “Bütün toprak davalarınıñ temeli bir taraftan köylü tatarlarınıñ mülki olan topraqlarnıñ boş topraq kibi yeñi saiplere taqsim olunmaz, diger taraftan yeñi peyda olmuş toprak saipleriniñ topraqları içinde yaşamaqta olan tatar halqı ile fena ve bazanda duşmancasına muamelelerde bulunmasından ibarettir.

Tatarlar evel-ezelden iç kimseye mülk olmamış ve ür yaşaya kelmiştirler. Hanlarından ğayrı kimseye de bağlanmamışlar. Bazıları han topraqlarında yaşayıp gelmişler. Mırzalar hanğa vergi verdikleri bunlar da mırzaya vermişler. Tatarlardan bazıları ise doğrudan-doğru han topraqlarını qullanır ediler ve vergiyi han kâyalarına verirlerdi. Bu vergilerden er angisi olursa olsun eki tarafnıñ razılığı ile tayin olunıp, iç bir zaman toprakta çalışan köylüyi topraq saibine tabiy etmez, bağlamazdı: topraq saibiniñ esirleri, qulları sırasına qoymazdı!..”

Qırım Rusiyeye geçdikten soñra, Mihelsonnıñ fikirince, ükümete keçmiş topraqlarda yaşayan köylü tatarlar devlet hazinesiniñ köylüleri kibi olmışdı. Böyle duşündigimiz taqdirde bile – diyur Mihelson – hazine bu köylülerden iç bir danesini yeñi pomeşçiklere qullıqqa satmamış, bağışlamamış ve yahut onları qasdle topraqsız qaldırmamışdı ki, bu zavallılar pomeşçiklerge qullıq etmege mecbur etilsin. Bu alın meydan alması ise içerisinde köylü tatarlarnıñ yaşamaqda olduqları ve yaki onsız yaşamaq imkânından marum bulundıqları bir taqım yerlerniñ boş topraq namı ile diger hazineye alşmış topraqlarle birlikte, kelme pomeşçiklere dağılmasından ileri kelmişdir.

Böylelikle, 350 biñ desâtineden ziyade bir toprağın yeñi pomeşçikler eline keçmesi ile, kerek umumiyetle topraq mülkiyeti baanesi olsun ve kerekse buralarda şayan tatarlarnıñ pomeşçige qarşı bir taqım vazifelerle mecbur tutulması dolayısı ile olsun bir sıra añlaşamamazlıqlar doğmuşdı. Bir taraftan yeñi topraq saipleriniñ köylülere yapdıqları zulum ve onlardan aldıqları alımın ağırlığından ötrü, tatarlarnıñ yaptığı şikâyetler, diger taraftan güya topraqda yaşayan tatarlarnıñ pomeşçik hızmetini yapmadıqlarından kelgen zararlarnı tasvir ederek, şağan topraq saipleriniñ arizaları gidtikçe sıqlaşiyurdı. Bu qarışıqlıq Potemkin ölünceye qadar devam etti.

Niayet, bu al ükümetniñ diqqat nazarını celp etip bu meseleyi tedqik etmiş Novorossiya grajdanskiy gübernatorı Horvat Tavriçeskiy ülke müdirine 1796 senesiniñ sentâbr 9 tarihında yaziyurdı: “İdareñizde bulunan ülkeden geçdigim zaman bir çoq tatarlar baña arizalar verip añlatdılar ki, Türkiyeye gitmiş tatarlardan, evelce Qırımdan Qırımın tışarısına geçirilmiş ermeni ve rumlardan soñra²⁴ qalan yerlere yahut hazineye geçmiş topraqlara, dağlara ve bağçalara malik rus memurları bunlarnıñ içinde yaşayan tatar halqına Rusiye içerisindeki köy esirlerine yapdıqları muameleleri yapiyurlarmış. Bu yeñi pomeşçikler, Rusiyede alışdıqları kibi, qırımtatarlarından da onların asradığı er türlü maldan onda birini istiyurlarmış. Vermedikleri taqdirde ise tatarları topraqdan quvıp, onların bütün qaraldısını, topraqlarını öz mülklerine qoşiyurlarmış!..”

QIRIMNIÑ İÇTİMAİY VE İQTİSADİY AYATINDA MEYDANA KELMİŞ TÜRLENMELERNİÑ TATAR HALQI İÇÜN DOĞURDIĞI FELÂKET İCRETLER

İşte bu malümatı elde etdikten soñra ya sayısı 100 biñleri aşan qafilelerle, ya olduqça küçük sürülerle ve çoqusı da birer-ekişer olmaq üzere bir çoq asır boyu devam etmiş olan icretlerniñ iç yüzüni añlamaq içün büyük bir küçlük teşkil etmez zan iderim.

Aqiqaten 1783-te Rusiye imperializmi tarafından gendisiniñ istiqlâlı yutuldığı kibi Qırım, bu tarihtan soñra asla insanlıqqa yaqınlaşmağan bir taqım vahşiane tedbirlernen onı öz halqından boşaltıp, temizlengen yerlerge Saray dalqındıqları ile bir taqım közü toymaz memur qafilelerini yerleştirmek siyasetini qullanğan ve emelleri qarşısında iç bir mania tanımayan müstebit (zorbalı) çarlığın misli körülmemiş zulum ve tazıyqı altında kalmıştır!

Ebet, biz kördik ki, çar ükümeti resmiy ve ğayrı resmiy yapıldığı sıqıntılarle Qırımdan tatar halqınıñ çoqusını ğayıp ettirerek, onın yerine tatardan ğayrı insan qiyafetinde olan er türlü mahlüqı Qırıma yerleştirmege oğraştı²⁵.

Bu siyasetniñ neticesinde üzerlerinde şeñ ve şaz bir ömür geçiren tatarlar urkuldirerek bu süretle boşaldılan topraqlara biri arqası sıra rumlar, ermeniler, bulğarlar, moldovanlar, arnautlar, Germaniyadan köçürilip ketirilmiş nemseler, Avstriyadan çıqma çehler, estonlar, polâklar, litvalılar, ayuvcı çingeneler, yeudiler²⁶, Rusiyeniñ sıqlıq yerlerinden köçürilen rus köylüleri, bir korpus (qol ordusı) Kuban kazakileri ve daa bunlara beñzer asker kütleleri, pravoslavnıy kilse ögünde günakâr ve qabaatlı tapılmış duhobor, molokan kibi mezepleri tutıp, dini tasub (fanatizm) ile içleri yoğurılmış halqlar, pomeşçik zulumından qaçmış o köylüler, asker qaçaqları, katorjnıy cezasına mahkum olmuş, yaki oturdığı yerden quvulmış hırsızlar, adam öldürmiş yaramazlar ve niayet bunları evlendirmek içün (Krijanovskiy) ve (Şumul İlyoviç) nam şahslerniñ meancılığı (hodataystvo) ile danesi 5-yer rubleye Polşadan ketirilmiş qadınlar yerleştiriliyurdı²⁷. (Çünki bu caniy unsurlarğa yerli hristianlar kız bermez ediler).

Arbiy ve mülkiy memuriyetlerniñ cümlesi rus çinovniklerine verilerek, yerli ealige kâmilen memuriyetten el çektirilmiş edi. Hulâsa, rus çarlığınıñ hristianlaştırmaq siyaseti Rusiye imperatorlığına yanı qoşulmış diger musulman ülkelerinde olduğı kibi, Qırımda da qaba riya ile beraber büyük tedbir olunmağa başlamışdı.

“Kanariya” sözlerile şunı añlatmaq istedik ki, çar ükümeti ep de üriyetden, aqqaniyetden ayrıca imtiyazlardan dem vererken etek astından gendisiniñ hain amellerini, hunriz kolonize planlarını vira tadbiq etiyurdı.

Ebet, çarlıq bir taraftan yuqarıda kördigimiz sürette 1783 s. aprel 8 tarihı manifestinde Qırımnıñ Rusiyeye qoşulması munasebeti ile Qırımlılara verdigi aqlardan made (1794 s. noyabr 9 tarihında Senata verilen emiri umayen) ile de “yaki ilân olunan Tavriçeskiy eyaletindeki bütün müsülman mülkdarlar nesub ayırmadan gendi mülkleriniñ ür saipleri tanılaraq bu aqqın onların evlâdına da ait olduğı”, – bildiriliyurdı.

Yene 18 sentâbr 1796 s. tarihı diger bir (hattı umayen)iye Tavrida general-gübernatorı Zubovnıñ el tebalerin aralarında çıqa bilmesi mümkün olan er türlü davayı, eki taraf da razı olduğı taqdirde şeriat mücibi alâl idub topraq hususındaki añlaşmamazlıqları da böylelikle mollalarnıñ vastasıle çezmeleri musaade olduğını añlatıyurdı.

Lâkin… ekinci taraftan ise şu tarihiy senelerde mağrurane tavrlarle, edebiyane ibarelerle vaade olunan bütün “serbestlik” “nimetler” soñradan müstedane bir sürette qasır altına atıliyurdı. Yuqarıda kördigimiz kibi bir onlamayı da yılda 6-7 kün öz iradesile yapılan hızmet qarşılığına topraqta işleyen (qullıq) şöyle dursın, bire-birlerine ağa-qardaş kibi yaşap kelgen tatar emekdarı üzerinde yaşamaqta oldıqları közi toymaz rus pomeşçiklerine taqsim olunması ile, onsız da, onlarıñ esirleri, qulları sırasına keçmiş ve acınıqlı bir alğa ketirilmişler edi!..

Zaten, Şain Gerayıñ “istihlâlı” ve ardı arası kesilmeyen isyanlara meydan vererek, yuqarıda kördigimiz kibi Qrımnı “yarı sag, yarı ölü” bir alğa ketirmişdi²⁸.

Bütün bu seyleyenlere çoq keçmeden qoşulan Qrımıñ etrafını sarmış tevqiğlar, Qrımdan quvmalar, rus memurlarınıñ tatar halqına körsetdikleri nefret, istiza, tatar köyleri aralarında kilseler, monastırler yapılması ve niayet Qatiy bir sürette başlamış ruslaşdırma siyaseti… hulâsa, bu tedbirleriñ cümlesi rus imperializmi siyasiy laboratoriyasınıñ Qrımda tatar unsurını kâm ile yoq etmek içün icat ettigi usulları edi.²⁹

Aqiqaten, yuqarıda añılmış 1783 s. 8 aprel Manifesti, soñunda başlamış icret, kendi akimiyetini ğayıp etmiş marur bir asiyet isyanı diye telâqqiy olunmağa daa munasib ise de bunıñle başlayan bu icretiñ 1783-ten 1800 senesi arasında, 17 yıl qadar devam etmiş aqınnı doğurğan amellerni, iç şübesiz şimdi sayıp keçtigimiz şu iqtisadiy ve içtimaiy deñişmelerde aramalıdır.

Bu ilk aqın esnasında bir rivayete köre 300000, diger bir rivayete köre 600000 tatar köçmiştir.³⁰

Er alda 1770 senesinde Qrımda Perekopnıñ arqasındaki çöllerde gezen noğay ordularından başqa bir çoq milliondan fazla tatar halqı oturdığını (Abdurahman Şerif tarihından) közümiz ögüne ketirsek, şu büyük icret aqqında Qrım halqınıñ birinci rivayete baqıldıqta 20 fayızı, ekinci rivayete köre 33 fayızı kendi iradesi ile olsın yahut cebriy sıqıntılar – dibinden olsın Qrımnı bıraqıp ketkenini köremiz.

1800 senesinden soñra da köç meselesi toqtamadı.

İmperator 1 Aleksandrnıñ aşağıda kopiyasını derc ettigimiz emirinden de añlaşıldığına köre tatarlar vira Qarşıya köçmeye devam etiyurlardı. Tarihiy vesiqalarnıñ körsetdigine köre bu aqın 1803-ten 1805 senelerini qaplap aldı. Kene şu emirnamede körüldigi üzre o zamanlar tatar halqınıñ ileri kelenleri, onıñ muqadderatını ellerinde tutanlar (beyler, mırzalar, ağalar) ise bu felâketniñ ögüne çıqmaq, ealini bir taqım yıqıntılıqlardan toqtatmaq degil, bilakis ocaqlarını yıqaraq ketmek ve yolğa çıqqanlara yengil bir sürette pasport verilmesine ricada bulunır ediler.

“Gospodinu general-leytenantu Hersonskomu Voyennomu Gübernatoru Bekletovu. Ministr Vnutrennih Del predstavil mne doneseniye Vaşe vsledstviye proşeniya ot Tavriçeskogo müftiya i murz o pokuşenii Krımskih tatar perevozit za granitsu sorodiçey ih v turetskiya vladeniya. Soobrajaya, çto malo mojet bgg polzı ot jiteley, kotorıye po predrassudkam ili vnuşeniyam jelayüt ostavit jilişça spokoynıye dlâ pereseleniya v mesta, nikaköy vernosti so storonı sey ne predstavlâyuşçiya, i uvajaya, çto nagornaya çast Krıma naroçitıya polzı poluçit mojet; yesli büdet ona naselena drugimi jitelâmi, ya sçitayu nujnım predpisat Vam, ne vozbranât perehod tem iz tatar, koi, takim obrazom, vladeyüt zemley s tem çtobı zemli ih navsegda ostavalis v kazne i sostoyali v toçnom vedomstve yeya, vpred do rasporâjeniya ih çastnım lüdâm v protçem, predostavlâya takovuyu svobodu pereseleniya vı mojete davat onoy i tu blagovidnost, çto i po suşçestvuyüşçemu s Portoy Ottomansköy i soyuznomu soglaşeniyu darâ yeye jitelâm magometanskogo ispovedaniya.

Takovoy predlog mojet bıt inogda polezeñ, yesli bı Porta, kaq neodnokratno siye sluçalos, obratilas s jalobami, çto iz oblastey Turetskih vıyezjayüt v Rossiyu raznıye hristiane, togda so storonı naşey vzaimstvo s udobnostyü priznano bıt mojet.

V. S. Peterburg. Avgusta 29 dnâ 1803 goda. Na podlinnom Sobstvennoyu Yego İmperatorskogo Veliçestva ruköy podpisano: Aleksandr.

Graf V. Koçubey. Sverâl P. Kosogovskiy.

İz dela Tavriçeskogo gübernskogo arhiva. 1803 g.M – 155″.

Başında tac taşıyan, numayesinde böyle düşünen bir ükümetiñ diger erkânınıñ nasıl areket idecegini qiyas etmek küç degildir, bellerim! Memurları bir tarafı bıraqayım, Yekaterina ve I Aleksandrnıñ zamanında Qrımtatarlarınıñ turmuşı ve yaşayışını tedqiq etmiş Pallas ve Relye adında asırıñ belli üleması bile tatarlarnıñ köçecegine “peyğamberlik” yarmışlardı³¹.

Kene 1-nci Aleksandrın zamanında Türkiyeniñ Napoleonğa yaptığı ağız yardımınıñ acısını da qırımtatarları çekmiştir. Ebet bu tarihiy 1812 senesinde çar ükümetiniñ tatarlarnı yalı boyundan, dağ eteklerinden Qırımnıñ içine köçürmek, sıqı terassid altında bulundırmaq kibi tedbirlerine qarşı onlar kene icret ile cevap vermişlerdir.

Bu muarebeniñ soñunda Rusiye ükümeti tarafından tekrar resmiy sürette icretke musaade fermanı çıqarıldı. 1815 senesine ait 36 nomeralı evraq defteri pasport istegen tatarlarnıñ adları ile tolı. İcret musaadesi almaq niyetile resmiyet hatri içün, cemaattan bir daa şaadetname istenilir edi. Soñuna doğru ise yani 1818 senesine taba, pasport verilirken artıq buña da riayet etilmedi. Ne qadar qolaylıq!

Bundan soñ Polşa ile birlikte 1828 senesinde meydan almış muarebeniñ soñunda tekrar 200 biñ qadar tatar Qırımnı bıraqıp gidiyur.³² Bu tarihtan soñ Aqyar muarebesi niayetine qadar olğan arada vilâyet arhivinde bu hususta bir şey körinmeyür. Yalıñız 1838 senesiniñ qıtlığı yarı tatar açtan öldüriyur. İşte bu qıtlıknıñ ahırında qara halqnıñ felâketli eksikleri rus memurları nazarında aydamaq ismini qazanmış meşur Alim yigitini meydanğa çıqardı.

Türkiye ile olğan muarebelerniñ soñunda tazergen icret aqınları çoqusı er fırsatta çar istibdadından ve boyundırığından qurtulmaq istegenlerniñ qaçmasından başlamıştır. Qırımtatarlarnıñ böyle bir alet ruhiyede bulundıqlarını Rusiye imperializm ükümeti de sezse kerektir ki, gendisiniñ qıbla sıñırını böyle onıñ fikirince işançsız sayılan bir unsurlardan temizlemek siyasetini qullanırdı.

Nitekim, 1804 senesiniñ iyulinde Tavriçeskiy vilâyeti ükümet topraqları müdiriniñ başı komandan knâz Menşikov adına yazdığı muracaatnamesinde Qırımtatarlarınıñ Rusiyeniñ içeri ve uzaq vilâyetlerinden birine köçürilmesini teklif etmesi bu nazariyeniñ açıq ve sarsılmaz bir delilidir. Böyle bir tedbirniñ ortağa sürülmesine ise başlıca sebep olaraq Qırımtatarlarınıñ çoqusı pomeşçik topraqlarında (?) yaşap topraqtan ükümetniñ bekledigi derecede bereket çıqarmadıqları körsetilir edi.

Qırım yarım adasında tatar halqınıñ mevcudiyetine yekün çekecek olmuş bu olduqça alçaq tedbir, ancak devhiy knâz Menşikov ve kompaniyasınıñ elinde olmağan sebeplerden ötrü quvetke kirmey qalmıştır:

Duşman (Türkiye, İngliz ve Fransız – muttafiqleri) Közlevege asker çıqarmış ve bunıñ arqasında Qırım kompaniyası Aqyar muarebesi namı ile malüm 1804-1806 seneleri devam etmiş cenk başlamıştır. Malüm olduğı üzere, Qırım evelâ Türkiye, Fransa ve İngiltere askerderi tarafından işğal idilip, soñradan kene Rusiye eline keçmiştir. Kerek bu muarebe esnasında ve kerekse soñunda aşağıda körsetecegimiz sebepler yüzünden kene biñlerle tatar aileleri icret felâketine qurban ketmipggir.

Çünki bir taraftan Qırımın muarebe meydanına çevirilmesi onsız da onı zıddiylemiş ise, diger taraftan er türlü fenalıqları yapmadan geri turmayan çar memurleri ve kazakiler tatar yaşlarını, sualsiz-soravsız öldürir, qızlarınıñ, qadınlarınıñ namusına geçer, köylerini ürküttirip köçürir, qaçaqlarnı da bastırır yaki qurşunğa tizer ediler!.. Bu hususta oquyıcılarımızda bir şübe uyandırmamaq içün “Aqyar muarebesi hatırası” namıile yazdığı bir eserinde meşur Kondarakiniñ defterine muracaat iderim.

“Baydarlı tatar qadını” başlanğıçı ile yazdığı bir hatirede şöyle bir adiseyi naqil etmekte. “Balıqlavaya ingliz ve fransız askerleri kirdigini eşitmesi ile bir çoq zabit ve neferlerimiz Baydar uvasından Yaltaya kelmek içün dagğa çekilmşi ediler. Emine adlı bir qadın, evelce bir zabit tarafından, dağda avlanırken, bir qabaatsız olduğı alda öldürilmiş eriniñ intiqamını almaq içün, bunların arasında eriniñ hatirini arayaraq dağğa çıqa. Yanına aldığı bir qaç köy yaşı ve qardaşları ile Urkusta dağında gizlenip, elindeki baltası ile Foma Kostariy namında bir neferni urmış ve digerleriniñ yardımı ile bu zavalınıñ kevdesini parça-parça etmişdiler”.

Yenu şu kitabın (Közleve uyezdinden kelgen isabirler) 18-25-ci saifelerde oquymız:

“…Bütün bu fena, aydut ve “basqın” tabiatları ile beraber spravnik Maksimoviçniñ eki fazileti daa bar edi. Birincisi gendi elile tatarlarnı qamçılamaq ve “fırsat” düşürdikte teklifsiz bir sürette onların qadınlarına oqtalmaq (!) bu soñki seyledigimi isbat ider – avadisten olaraq baña şunı seylemşidiler:

Közleve şeerinde 35 verst gerisinde politsiya memurleriniñ hatirini tapmada ayrıca bir mearet saibi kesilmiş bir tatar yaşar eken. Maksimoviç ise bu yigitni ayrıca “sever” emiş ve onıñ anasına daima ya bir funt şeker, yaki bir funt qave ediye ketirir eken. Künlerden bir kün bu qonaqbaynıñ köyüne kelip, Maksimoviç yigitniñ evlendigini añlar. “Meni ne içün toyğa çağırmadıñ?” – diye sorar.

Yigit – men toy yapmadım ki… cevabını berir.

Maksimoviç – demek sen qadınıñnı hırsızlayıp aldıñ, öylemi?

Yigit – qabaatlıyım, faqat onı babası başqasına verecekti.

Maksimoviç – ya sen bizim zakonlarnıñ hırsızlıq içün nasıl cezaladığını bilmeysiñmi?

Yigit – bilem, faqat ne yapayım, biz biri-birimizni pek sevemiz…

Maksimoviç – şimdi ketir, qadınıñnı köreyim!

Genç saf tatar yigiti olarak şaşıp qaldı, lâkin bekledigi muabet yerine Maksimoviçten biri-biri arqasından eki şamar aşadı. Emire itaat etmeden ğayrı çare yoq edi. Böylelikle, zalım naçalnikniñ yanına 15 yaşında genç ve soñ derece dülber kelinni kirsettiler. Onıñ güzelligine ayrette qalmış spravnik bir tınış ses çıqarmay, taş kibi qatıp qaldı, lâkin biraz soñra gendine kelip kelinden tatarca qaç yaşında olduğını soradı.

Kelin – cevap olaraq 15 yaşındam, dedi.

Maksimoviç – böyle bala yaşıñda angi molla seniñ nikâñnı qıymaya cesaret etti?

Kelin – bilmeyim, ğaliba buranıñki…

Maksimoviç kelinniñ anasınıñ, babasınıñ kim olduğını ve nasıl köyden tüşdigini añlap, aman mollanı ketirtmiş, qarşısında cevabından aciz olarak titrep kalğan bu zavallığa başın alacağını bildirmiş. Molla 150 rub. qadar para verip spravnikniñ eline, ayağına tüşerek nasıl da olsa Közleveye qaçıp kurtulır.

Maksimoviç paranı cebine qoyıp, kelinni de babasına qaytarmaq baanesile arabasına alıp qaçar. Uzaq köylerden birisine ketirip kelinni qıymetli-kıymetli bahşışlarğa boğmuş olsa da, tatar qızı namusını altına satmamış. Acele sürette Maksimoviç Simferopolge çağırıldığını eşitken eri, bir qaç tatar yigiti ile zavallı qadınını varıp saqçılarnıñ elinden alıp qaçarlar. Lâkin Maksimoviçniñ hışımına oğramaq havfından o köyiñ bütün halkı sabasına köyni taşlap qaçmış. Közleveye keçerek, oradan da İstanbula gitmişler. Aqiqaten, köylülerniñ havfı asıllı çıqmış: Bundan soñra Maksimoviç o ortalığın tatar halqına zebane kesilmiş!

Qırımıñ rus ordusı tarafından istilâsından soñra umumiyetle bunıñ kibi adiseler siyrek olsa da körünmekte. Nitekim, şu aşağıda ketirdigimiz, Emine qız türküsi de böyle bir maceranıñ tesiridir:

EMİNE QIZ

Menim adım Eminedir, Emine.

Altın quşaq quşanırım belime.

Şimdi tüştim bir mayorın eline,

Kerem etiñ, ey ağalar, meni bundan alıñız!

Aqşam olsa qaralarım bağlarım,

Saba olsa çañ sesile qalqarım.

Közlerimden qanlı yaşlar tökerim.

Kerem etiñ, ey ağalar, meni bundan alıñız!

Men Kefede bir vezirin qızı edim,

Qafesimde beslenen bülbül edim.

Açılmamış, tutulmamış gül edim,

Kerem etem, ey ağalar. meni bundan alıñız!

Biraz daa aşağıda kene şu eserde Kondaraki Qırımnıñ müttefiqlar tarafından işğali esnasında Közlevede Qaytmaqam (spravnik) olmuş Tulu bey namında bir tatar mırzasınıñ ağızından şu adiseyi naqil ider:

“Közleveye endirilmiş askerniñ başı Müşir Ahmed paşa Tulu beyni uzurına çağıraraq, ketip etraftaki köylerden şeerge qoyun aydalmasını emir etmiş. Bunıñ üzerine Tulu bey bir daa dönmemek niyetile şeerden çıqar. Lâkin diyur Tulu bey, köyüme qaytıp daa neler kördim! Bizim kibi duşman işğali altında qalmış halqnıñ malını, mülkini muafaza etmege borclı olan uyezd spravnigi Maksimoviç bütün saipsiz qalğan mallarnı gendisine almış. Öz hızmetlerile meşğul tatar köylüleriniñ ise artıq qamçı ile canını yaqmış ve bu vahşiylikke dayanamayaraq Közlevede türklere doğru qaçanlar olursa bir daa, kelişinde bunları kazakilere kestirecegini beyan etmişti.

Başqa köylerde o daa fena muamelede bulunmış ve böyle bir zulum altında kâmilen talanıp çaresiz, amansız alda qalğan tatar köylüleri başlarını qurtarmaq içün türklere qaçmaqtan ğayrı çare körmeyler. Lâkin bu zavallılarnıñ çoqusı eski akimleri Atdrğa küler yüz körsetir ümüdi ile kene rus tarafına keçmege qarar vereler. İşte bu şekilde olaraq eki ortada qalmış 100 qorantadan ibaret bir gruppa tatar köylüsi uzaqta rus atlılarını körip onlara beyaz yavlıqlar sallayaraq episi tiz çökmişler.

Eger siz şu asker alayınıñ komandanı olmuş olsañız, bu biçarelerni bu alda körgende nasıl areket eterdiñiz?

Kondaraki – men onlarnı öz imayem altına alır ve köylerine qaytarırdım.

Tulu bey – onlar ise bu zavallılarnı qurşunğa tizdiler, añlaysıñızmı, tüfek ile attılar, ebet, öz tebalarını attılar!!!

Ne rica, ne de közyaşları iç bir türlü fayda bermedi. Çare yoq, türklerge keçerek oradan da İstanbulğa qaçmadan ğayrı çare qalmay. Faqır köylülerniñ çoqusı da böyle yaptı” (saife 59-60).

Tatar halqı bu felâket, bu eşkenceler içinde çırpınırken Aqmesciddeki rus ükümeti gübernatorı Pestel öz kâtibi Anot Knâjeviçke kendisini ayretge qaldırmış ermeni dülberlerinen tanış ettirmesi”ni rica ete.

Yapılğan aqsızlıqlarnıñ, qılınmalarnıñ bir şekilini daa Qırımdan quvmalar, sürgün etüvler teşkil idiyurdı. Vilâyet arhivini qarıştırırken, bu senelerge ait vesiqalar arasında Küçük Taraqtaş, Qıpçaq, Qırq Qulaç, Çorğuna, Saraymen ve daa bir sıra köylerden Hersonğa, Yekaterinoslavğa, Kurskqa, Harkovğa ve daa başqa yerlerge sürülgen bir sıra tatar adlarına rast keldik. Bunlarnıñ başlıca qabaatı duşman tarafına keçmek niyetinde bulunmaları körsetilmekte. (?) Şimdiçik oqup keçtigimiz Kondarakiniñ hatratından soñra böyle bir qabaatnı ortağa sürmek doğrusı, qaşqırnıñ qozuğa “suvnı bulandırasıñ!” – demesini añdırır.

Şu mektüplere bir kere diqqat etilsin:

“Tavriçesköy palate Gosudarstvennıh İmuşçestv 30 noyabrâ 1858 g. № 24929.

…Tatarin Amet Yağya öglu i Memet Fezla öglu vıslanı v voyennoye vremâ iz Krıma po podozreniyu v namerenii pereyti k nepriyatelü.

Pokorneyşe proşu üvedomit menâ: vıslat li eti tatarı v Yekatirinoslav?

Gübernator (podpis). A. Kriçinskiy. “Öçerki russköy politiki na okrainah”, ç. 1, str. 86 M. G. İ.

İspolnâyuşçiy doljnost Upravlâyüşçego Tavriçesköy Palatoy Gosudarstvennıh İmuşçestv”.

“Simferopol, 30 dekabrâ, 1885 g. № 678.

…Bejavşiye iz Yekaterinoslava v 1858 g. tatarı Amet Yağya öglu i Memet Fezla öglu kak, po doşedşemu do menâ svedeniyu, nahodâtsâ v böleznennom sostoyanii, no nesmotrâ na eto, ya liçno prikazal volostnomu Golove snabdit tatar etih podvodoy i nemedlenno otpravit v Yekaterinoslav i vmeste s nim predpisal Simferopolskomu Okrujnomu Naçalniku, çtobı prikazaniye moyo bılo bez maleyşego otlagatelstva ispolneno.

O razıskanii je i vısılke v Yekaterinoslav tatarina Kurtmambeta Elşan öglu ya predpisal Perekopskomu Okrujnomu Naçalniku.

İ. D. Upravlâyüşçego Panukâş”

“Pokazaniya Aci Said öglu 22 yanvarâ 1860 g.

Do 1854 g. t. ye. voyennogo vremeni ya sostoyal v çisle doselân duhovenstva Tavriçesköy Gübernii i projival v derevne Çorgun, gde imel svoy dom i vesma horoşeye hozâystvo v köntse je oznaçennogo goda, kogda soyuznıye voyska vstupili v Çorgun, razorili yeye, v tom çisle i moye hozâystvo, togda po navetu moih nedobrojelateley, ne znaya za soboy nikaköy vinı, ya bıl arestovan Donskimi kazakami i çerez glavnıy ştab Yujnoy armii otpravlen v Simferopolskiy ostrog, ottuda çerez neskolko vremeni v Kurskuyu güberniyu. Kogda je vosposledovalo razreşeniye projivat vsem vıslannım iz Krıma, kto kuda pojelayet, za isklüçeniyem gorodov i seleniy Krımskogo poluostrova, togda predpisalsâ v çislo Hersonskih meşçañ. Buduçi star i slab zdorovyem, zreniyem, ya reşitelno ne imel vozmojnosti sniskivat dlâ sebâ propitaniye, i znaya çto na rodine u menâ ostalas zemlâ i doljniki, ya voznamerilsâ v Çorgun, çtobı prodat pervuyu i poluçnt posledneye: a segodnâ Çorgunskny desâtskiy arestoval menâ po prikazu pristava 2-go stana Simferopolskogo uyezda, no prodat zemlü i poluçit dolgi ya ne üspel.

(Podpis po-tatarski za negramotnogo.)”

“Simferopolskomu Zemskomu Sudu. 30 yanvarâ 1860 g. – 1862. Hersonskogo meşçanina Aci Smail Osman öglu, vıslannogo v voyennoye vremâ iz Krıma i ne imevşego prava, bez osobogo razreşeniya, pribıt süda, nemedleino vıslat po etapu v Herson, donesâ mne ob ispolnenii.

Gübernator (podpis)”.

Bu tedbirleriñ ne derece aq ve adalete yaqın olduğını körsetmek içün biz eñ eyisi general-leytenant Levitskiyni seylendireyik:

“V prodoljeniye vsey minuvşey voynı kazaçi patruli, razyezjali po gübernii, besprestanno zahvatıvali nesçastnıh tatar pod predlogom çto öni namerivayutsâ pereyti k nepriyatelü i zastavlâli nh otkupatsâ, a v sluçaye otkaza predstavlâli ih, kak dezertirov i izmennikov. Etot predlog sdelalsâ dlâ kazakov, istoçnikom vernogo dohoda i beznakazannogo grabeja. Yedva zajitoçnıy tatarin vıhodit iz derevni, hotâ bı za vodoy, kazak lovil yego na arkan, i treboval ot 10 do 50 rub. vıkupa, i v sluçaye neuplatı predstavlâl yego, kak perebejçnka.

…mnojestvo takih nesçastnıh tatar, zabroşennıh vdali ot svoih semeystv polojenni, kotoromu yedva pozaviduyet i ssılnıy iz Sibiri.

General-leytenant G.P. Levitskny”

“Vestnik Yevropı” za 1882. g. tom. 5, str. 605-606.

Bu qadar zulum ve merametsizcesine muamele içün ciddiy bir sebep barmı edi? Biz o zamannıñ ahval ruiyesini közge alıp, tatar halqı tarafından Rusiye ükümetine qarşı hiyanetlik ve rus ealisine qarşı fena çıqışlar olup-olmadığını araştırdıq. Lâkin duşman tarafına keçken tatarlarnıñ, yuqarıda kördigimiz kibi, bu areketni doğurğan sebepleri yene Rusiye ükümetiniñ kendisi tarafından icat etilmekte edi. Rus ealisine qarşı tatarlarnıñ olduğı vaziyete kelince Bürlükde duşmannıñ asker çıqardığı haberi üzere Aqmescidden bütün memurlar ve rus ealisi çıqıp qaçtığını söyleyerek Kondaraki şöyle dey:

“Eger Qrımtatarları bize duşmanlıq beslese edi malı ve mülki ile bıraqıp ketilgen evlerge ücüm iderek onları talamağa belsenirdiler. Albu ise qatiyen böyle bir şey olmamıştır! Tatarlar kendilerini o derece aqıllıcasına tuttılar ki, orada qalanları ıncıtacaq kibi bir söz bile seylemediler…

“Kondaraki hatıratı”, s. 24.

“Qırımda altmıştan ziyade ükümet emanet sandıqları (emanet kassaları) ve hazine şübeleri bar edi. Bunların iç biri talanmadıqtan gayrı duşman işgali altında qalğanları bile tatar saqçıları tarafından tekmil saqlanmıştır”. 1882 senesinde “Yevropa mühbiri”.

5-ci cılt, saife 624, Levitskiy”³³.

Al ve keyfiyetin iç yüzü böyle olmasına rağmen, çar ükümeti Qırımnı tatar halqından boşaltmaq emelini meydana ketirmek içün bu fırsattan da kendisince faydalanmaq yolunı araştıra edi ve Qırımtatarlarını padişalıqqa zararlı bir unsur (element) tanımaq ve tanıtmaq siyasetini yürsetti. Nitekim, II Aleksandrnıñ şu Emiri bu fikirniñ şübe qabul etmez bir delilidir.

“Kopiya.³⁴

Sekretno.

Ministerstvo Gosudarstvennıh imuşçestv.

1-y Departament. Po sekretnoy çasti. 22 maya.

1856 g. № 64.

Gospodinu upravlâyüşçemu Tavriçesköy palatoy Gosudarstvennıh imuşçestv.

G. Voyennıy Ministr ot 18-go sego maya üvedomlâyet menâ, çto Gosudar İmperator po vsepoddanneyşemu dokladu Yego İmperatorskomu Veliçestvu doneseniya General-adyütanta Lidersa o pereselenii v Turtsiyu iz Krıma, Vısoçayşe Soizvolil otozvatsâ, çto net nikaköy priçinı nalagat kakoye-libo prepâtstviye taynomu i daje yavnomu pereseleniyu Krımskih tatar v Turtsiyu, a naprotiv togo, nadlejit rassmatrivat predstavlâyuşçiysâ v nastoyaşçih obstoyatelstvah sluçay k ih dobrovolnomu (?!) pereseleniyu vesma blagopriyatnıh dlâ osvobojdeniya Kraya hot ot etogo vrednogo naseleniya (!!)

O takovom Vısoçayşem otzıve, soobşçennom Voyennım Ministrom G. Novorossiyskomu i Bessarabskomu General-Gübernatoru, nujnım sçitayu postavit v izvestnost Vaşe Prevoshoditelstvo.

Podpis: Ministr Gosudarstvennıh imuşçestv graf Kiselev”.

İdaresi üzerine bıraqılan vaziyetniñ tekrar kâmilen boşanmağa yüz tuttığını körmiş general-gübernator graf Ögroganov bu icretlerden ürkmiş olmalıdır ki, iç olmadıqta yalı boyu tatarlarını qaldırmaq emeli ile Peterburgğa muracaat ete. Ve 1860 senesi Oktâbr 3 tarihlı 983 nomeralı mektübinde “…yalıboyundaki bağ, bağça ve tütün işlerinde tatarlarnıñ yerini tutacaq işçilerniñ tapılması muşkul olduğını” seyley.³⁵ Er nasıl olsa da, gübernator ile ükümet topraqları ministrligi arasında çıqmış bu añlaşamamazlıq üzerine meseleni taqiq etmek içün 1861 senesi yanvar 1-de Peterburgdan Knâz Vasilçikov yollandı.

Vasilçikov meseleni tedqiq ettikten soñra ükümet topraqları ministrliginde bir sıra neticeler taqdim ete ki, bizce emiyetlisi birinci maddedir.

1 madde: Qırımnı tatarlar diniy taasıplarına qapılaraq terk etmeyip, şu aşağıdaki sıqıntılardan başlarını qurtarmaq içün Türkiyege ketmekteler:

a) Pomeşçikler ve ükümet topraqları ministrligi onların topraqlarını zapt itmişler.

b) Onlar bir sıra hazine vergileri dibinde iñleyürler.³⁶

v) Topraq saipleri qarşısında onların vazifesi neden ibaret olacağı alâ tayin etilmemiş.

g) Lesniçler ve pomeşçikler onların boş bıraqılğan ayvanlarını tutıp alıyurlar.

d) Ükümete araba yekmek mecburiyetini onlar em yekün, em de para ile ödemektelerdir.

ye) Onların üzerinde bir sıra memur qafilesi buluniyur ki, bunlar çoq aqsızlıqlar yapiyurlar ve cümlesi rişvet haber ile yaşayurlar.

Maña bir çoq yerlerde seylediler ki, pasport almaq içün tatarlar 25, 35, 50 rub. miqdarında, er kes derecesine köre, habar bermege mecbur etilmişler.”

Vasilçikovnıñ seylediklerine köre, biz yalıñız bir de şu maddege qoşaraq şu malümatlarğa eki elimizle imza eterik:

“Tatar halqınıñ Qırım taprağından tamamılen köçüp ketmesi adaletsiz çarlarnıñ imperialist ükümetleri tarafından gizlice teşviq ve terğib etilen siyaset neticesinde olıyurdı”.

Er nasıl da olsa, ibtidaları emiyetsiz köçmelerde başlamış olan bu 1854 senesi icret aqşı kettikçe buyuyerek, 1860, 1861 ve 1862 seneleri arasında resmen verilen 26959 pasport mücibi erkek ve qadın olaraq 192660 tatarı daa sevgili yurtlarından ayırmıştır. Bu raqamlar aşağıda ketirdigimiz cedvelden alınmıştır.

Lâkin bu sayınıñ resmiy menbalardan alndığı közde tutulırsa ve Qırımnıñ kiyikleşecek bir derecede boşalğanından ürkmiş ükümetniñ pasport vermeyi toqtatması sebebinden gizli qaçanlarnıñ da eppeyi bir miqdar teşkil ettigini hatırlarsaq, bu icret aqınınıñ dahiy er alda evelkinden eksik degil, belki ziyade tatar alıp koturdigini körermiz.

Nitekim, 1865 senesinde çıqmış “Russkiy vestnik” jurnalında Şçerban namında bir muarrir “Qırımtatarlarınıñ köçmesi” namlı yazdığı bir maqalede Qırımdan o zaman köçmiş tatarlarnıñ mikdarını 300 biñ qadar körsetiyur, bunıñ aqiqattan çoq uzaq olmadığını şu da isbat ider ki, 1870 senesinde zemstvo tarafından toplandığı malümata köre, yalıñız Perekop uyezdinden 278 tatar köyü boşalş, bunlardan 244 danesi kimsesiz harabelere çevrilmiştir.

İcrete olduqça az iştirak itmiş Yalta uyezdinden başqa Qırımnıñ diger uyezdleri de isaba alındıqça, tatarlarnıñ bıraqıp kettikleri köyleriñ sayısı 687 olup, bunlardan 315 köy tamamilen boşalmıştır.

(Tavriçeskiy vilâyetiniñ hatıratı, 9-cı tom, 1889 senesi Verner tarafından tertip idilmiştir).

Büyük-büyük köyler, mahsul veren topraqlar böylelikle harabelere çevrilgen, biñlernen at, sığır, deve ve qoyun sürüleri satılırken merametsizcesine yagma etilirken, çar memurları yaptıqları bu alçaqlığın neqadar bir felâket olduğını añlamayaraq ve añlamaq bile istemeyerek halqlarnı meydanlıqlara toplap “Qırımdan Türkiyeye ketmege musaade fermanı”nı oqurlardı. Bazıları ise sevinçlerini gizlemediklerinden, bu facialı haberi (Kezlevde yapıldığı kibi) davul çaldıra-çaldıra halqqa ilân idiyurlardı.

(“Vestnik Yevropı” № 10).

Rusiye çar ükümeti memurlarınıñ eñ büyüginden eñ küçügine barğance tatarları köçürmek işine bir muqaddes vazife kibi yapışıp, atta yuqarıda añılğan politsiya müdiri Kasagovskiy bile Aluşta volostnoy pravleniyasınıñ Alupka selskiy upravleniyesine yazdığı 323 nomerli mektübini közge alarq şöyle dey:

“Po çyey initsiative yavilsâ sey otzıv, ob etom sudit öçen trudno, no çto yemu pridavalos osobenno vajnoye znaçeniye, v tom übejdat poçti nedostijimaya v naşey bürokratiçesköy praktike bıstrota: iz samoy bumagi vidno, çto otzıv Gübernatora ot 23-go marta 24-go çisla bıl üje ispolnen Palatoy Gosudarstvennıh İmuşçestv i Okrujnım naçalnikom”.

“Aluştinskogo volostnogo Upravleniya, 28 marta, 1869 g. № 323.

Alupkinskomu Selskomu Upravleniyu.

G. Naçalnik Tavriçesköy Gübernii ot 23-go marta za № 31 m – soobşçil G. Upravlâyüşçemu Palatoy, çto na osnovanii Vısoçayşe ütverjdennogo mneniya Komiteta t. Ministerstv o tatarah, jelayuşçih pereselitsâ v Turtsiyu, i soobşçennogo Palate predpisaniya G. Novorossiyskogo i Bessarabskogo General-Gübernatora ob otzıve G. Ministra Gosudarstvennıh İmuşçestv po voprosu o nogaytsah, ötnüd ne doljno kakimi bı ni bılo merami otklonât tatar i nogaytsev ot jelaniya im pereselitsâ, naprotiv, vse vnimaniye Palatı i okrujnıh naçalnikov doljno bıt obraşçeno na to, çtobı prosba tatar i nogaytsev o vıdaçe im v ustanovlennom porâdke nujnıh svedeniy dlâ poluçeniya zagraniçnıh pasportov bıli udovletvorâyemı bezprepâtstvenno, bez maleyşego stesneniya i vımogatelstv, kotorım kak soobşçeno im Palate, podverglis nekotorıye tatarı pri isproşenii u mestnıh naçalstv udostovereniy o neimenii prepâtstviy k vıyezdu: pri çem prisovokuplât, çto yeşçe v 1856 godu kogda vskore posle voynı dovedeno bılo do Vısoçayşego svedeniya ob uhodâşçih za granitsu tatarah. Yego Veliçestvo soizvolil otozvatsâ, çto ne tolko ne sleduyet stesnât tatar v pereselenii, a naprotiv togo, podlejit rassmatrivat predstavlâyuşçiysâ sluçay vesma blagopriyatnım dlâ osvobojdeniya ot nih kraya³⁷; v sih vidah g. General-Gübernator podtverdil Yego Prevoshoditelstvu vnov delat vozmojnım pereseleniye tatar i nogaytsev ötdelnımi semeystvami, polzuyas obrâdami pasportnogo prava, soprâjennımi s promedleniyem vremeni, kakovuyu meru doljno vesti k postepennomu pereseleniyu, no ötnüd ne k stesneniyu n ohlajdeniyu jelaniya tatar i nogaytsev vıselâtsâ.

Poçemu, vsledstvii poluçennogo ob etom predpisaniya g. Okrujnogo naçalnnka ot 23 marta, za № 901 Volostnoye pravleniye predpisıvayet Selskomu upravleniyu obratit vse vnimaniye na nemedlennuyu i nimalo ne stesnitelnuyu vıdaçu dokumentov tataram Alupskogo öbşçestva, jelayuşçim vıyezjat za granitsu pod opaseniyem strogogo vzıskaniya po zakonu.

Podlinnoye podpisal Volostnoy Golova Seit Asan, Volostnoy pisar Rodionov, sverâl P. Kasagovskiy.

İz del Novorossiyskogo general-gübernatora, № 138. 1860.”

Çar memurlarınıñ Qırımnı bir kün evel tatar halqından boşaltmaq hususında sarf ettikleri ğayretiniñ derecesini körsetmek içün I Nikolay ve II Aleksandr zamanlarında qullanılmış şu qurnazlığı da hatırlayıq:

Rus gübernatorları başında olmaq üzre büyük rus memurları ükümetten aldıqları gizli tehsisat (masraf) paraları qarşılığına Türkiyeden kelme ve türkçe eyi qonuşqan ve olduqça müsülman adetlerine de alışqan rumları ve ermenileri molla qıyafetine kirgizip halq arasına yolladılar. (Aleksandr Tamarin).

Bunlar kendilerini güya türk sultanı tarafından yollanmış vekiller kibi tutaraq, sade tatarnıñ añlamadığı bir taqım ayet ve hadisden köçüp, “artıq kâfir elinde horlanmanıñ manası qalmadığını ve icret vacip olduğını” ortaya sürerek, ealini Türkiyege köçmege teşviq eter ve güya Sultannıñ Devlet babanıñ da köçüp kelecek musulmanlar içün yeñi-yeñi köyler ve şeerler yaptırdığını, topraqlar azırladığını söyler ediler. Sarıqlı kişige, ayet ve hadislerge inanıp kelgen halqnıñ böylelikle eñ zayıf noqtası bu bulunmış olıyurdı ve alçaq erifler muvafaqiyetle maqsatlarına nail oluyırdılar: halq topar-topar “qarşıya” (Türkiyege) köçiyurdi! Bir taraftan bu munafıqlığı yaparaq, diger taraftav, kene şu rus memurları halq arasında şöyle haberler dağıtırlardı: “Üç sene zarfında köçmegen tatarlarnı ükümet cebren köçürecektir!”

Meseleniñ taacip olunacaq bir ceeti daa bar ki, o da şu esnada halq arasında gizliden dağıtılav “Sultannıñ hıtabnameleri” Rusiyede yapılğan kâğıt üzerinde basılmıştı! (1882 senesi, “Vestnik Yevropı”, saife 626. Levitskiy).

Acınılacaq noqtası şurası ki, bir taraftan köçken halqnıñ topraqlarını ucuz-ucuz qapmaq maqsadı ile, diger taraftan milletni bu felâketten toqtatmağa oğraşaraq, çar ükümetiniñ közünden tüşmemek niyetile mırzalar da şu munafıqlarle beraber ateşni körüklediler. Ebet, umumiyetle seyleycek olursaq, milleti bu facialı adından toqtatacaq kibi bir areketni ne mırzalar, ne mollalar ve ne de milletniñ diger bir ferdi tarafından vaqi olduğını tarih qayd etmemiştir! Bu sözlerimizge delil olmaq üzere şu vesiqayı taqdim etemiz. Novorossiya general-gübernatorı graf Stroganovğa Tavriçeskiy gübernatorı Jukovskiyniñ yazdığı resmiy mektüp:

“Kopiya.

Könfidentsialno.

Milosgivıy gosudar, Graf Aleksandr Grigoryeviç! Na pismo Vaşego Siyatelstva ot 29-go sentâbrâ, imeyü çest üvedomit çto v zasedanii komiteta po zaseleniyu Krıma, bıvşem u menâ v dome 20 avgusta, pod moim predsedatelstvom, Deystvitelnıy Statskiy Sovetnik Grengors, obyasnâya tsel svoyey komandirovki, mejdu proçim, skazal çto Gosudarü İmperatoru neudobno üderjivat Tatar, i çto Yego Veliçestvo izvolit smotret na vıseleniye ih kak na fakt blagopriyatnıy potomu çto öni ne sposobnı k zemledeliyu, razvitiye i usoverşenstvovaniye koyego v Krımu “vesma jelatelno”. Voobşçe pri etom obyasnenii dela, reç şla isklüçitelno o nizşem klasse tatarskogo naseleniya, iz murz priglaşen bıl ödin tolko Knâz Balatukov, kotorıy ne tolko niçego ne spraşival, no daje ne proiznes vo vse vremâ zasedaniya ni odnogo slova.

Vaşego Siyatelstva pokorneyşiy sluga Grigoriy Jukovskiy. 2-go oktâbrâ 1860 g. Simferopol.

İz arhivnogo dela Novorossiyskogo general-gübernatora. 1860 g. № 138″.

Sevastopol muarebesinde soñra Qırımda tatar halqınıñ alı müşkülleşiyurdı. Cenk zamanında asker tarafından talanmış ve kendisiniñ eñ birinci zenginligini teşkil iden deve ve qoyun sürülerini³⁸ ğayıp etmiş tatar halqına eskiden beri vere keldigi bir onlamadan başqa, şimdi yeñiden çıqarılmış bir taqım naloglara qatlanmaq soñ derece küç keliyurdı (eskadron nalogı kibi). Muarebede yıqıntılıq körgenlerge kösterilgen yardımlardan da tatarlarğa deveden qulaq berilir edi.

Bu sıralarda edi ki, Rusiyeniñ içtimaiy ömürinde olduqça diqqata lâyıq bir vaqia. Qırım kompaniyasında yeñilmesinden sebep Rusiyede inqilâbiy ceryanlar quvet almıştı. Bu tesirler altında Rusiye Sarayı iomeşçikler elinde esir alında yaşayan köylü qullarnı azat etmek arfesinde bulunırdı. Bu haberlerniñ tesiri altında bazı pomeşçikler toprağında yaşamaqta olan köylülerni öz yerlerinden quvayurdı, bazıları ise bu azatlıqtan ürkerek toprağını satıp çıqayur. Qırım köylüleri er eki sürette de zarar köriyurlardı: çünki satılğan topraqlarnı alğan kolonist nemseler, karaimler ve başqaları kibi yeñi saipler ise köylüniñ vergisini arttırır ediler.

Böylelikle yıl-yıldan artmaqta olan onlamalardan soñra ayvanınıñ, saban-aletiniñ ve saçtığı urluğınıñ masrafı da çıqarılırsa, pomeşçik toprağında çalışqan köylüniñ qazanıçı bir ırğatnıñ qazanıçından daa eksik olur edi. Lâkin Qırımda siyrek olmağan qurğaqlıq yılınıñ zararını dahi pomeşçik degil de, kene o çıplaq köylü çektigini, kendisiniñ ve ailesiniñ bütün sene boyu çalıştığını közge alacaq olursaq, zavallı onlamacı yalıñız ür kibi körünse de, aqiqat alda o tamamıle ömrü boyu esir ve pomeşçikke bağlı bulunır edi.

Bu bağlığa gelince o öteden berli gendini duydurırdı. Çünki pomeşçik toprağında oturğan tatar köylüleri işlenecek yerni çoqusı bir yılğa kirağa tutar ediler. Ekinci yılı köylülerge kirağa topraq berip-vermemek bütün-bütünge pomeşçikniñ iradesine bağlı edi. Nitekim, ükümet qanunları mecmuasınıñ 1-ci cılt, 2-ci qısım, 721-ci maddesi toprağında yaşayan köylü tatar üzerine topraq saibi pomeşçikniñ politsiya uquqına malik olduğını tasdıq etmekte. Kene o qanun mecmuasınıñ 1857 senesi neşirin 9-cı cılt, 902-903 ve 904-ci maddeleri pomeşçikke bu köylülerni kendi toprağından quvmaq aqqını verirdi. Bu al köylüni tamamile elinden, ayağından bağlayıp bıraqmış edi. Böylece, yarınki kününden emin olmayaraq yarı ür, yarı esir bir alda yaşamaq köylüniñ ne qaraldısını yükseltmege, ne de insancasına ev yapmağa, yaki biraz malını arttırmağa musaade etmezdi. Onlamacı tatar evini aqlasa, yaki malını arttırsa, cail ve ahlâqsız pomeşçikten memnüniyetlik körecegi Yerine: “Sen menim arqamdan yetmegemi belsendiñ? Def ol toprağımdan!” – cevabını alıyurdı.

Böylelikle, ata ve dedelerniñ kününden beri içersinde aşir ve neşir ola keldikleri ve kendileriniñ asabalıq malı ve mülki diye tanıdıqları topraqlarnıñ çetten kelme pomeşçikler tarafından tutulıp alınması yüzünden onlamacılar, eyice tüşünilirse, ürriyetle degil, onıñ kölgesile yaşar ediler. Bu iktisadiy sıqıntılar neticesinde Qırımnıñ çöl tarafındaki topraqsız tatarlarnıñ sayısı 72 protsentke varırdı. (Verner). Şübesiz, topraq açlığı çekmekte olğan tatar köylüleri Rusiye ükümetiniñ içeriden kelme adamlarğa, başqa milletlerge ve atta tış memleketlerden kelmiş ecnebiylerge bile bol-sal topraq dağıttığı esnada kendilerine de bir pay istemek kerek ediler.

Ebet, Rusiye ükümetiniñ tebaları sıfatında olar da qollarını uzattılar. Lâkin çar ükümeti kene eski lânetli siyasetinden bir adım taymaz ve kene ğadtsarane bir sürette tatar köylüsiniñ çaresizlik içinde çarpındığı zaman uzattığı elini qaqıp taşlardı! Meselâ, 1858-1859 senelerinde Kefe uyezdiniñ topraqsız tatarları ükümet topraqlar Ministrligine topraq istep muracaat ettikleri zaman bunlara Qırımdan topraq vermek mümkün olmayacagını seyleyerek, istegenlerge Örenburg vilâyetiiye köçmekni teklif etmiş ediler! Çünki bu namussızlarnıñ fikirince yeşil adanıñ mahsuldar toprağı çolpa tatarlarğa çoq körüliyurdı ve çar ükümeti bütün manasile Qırımı bir an evel bu “kereksiz” milletten boşaltmaq siyasetini yürütir edi.

Bu ardı-arası kesilmegen aqsızlıqlarğa 1874 senesi yanvar 1-deki qanun mücibi tatar yaşlarınıñ da lânetli çar ordusına asker alnması da qoşulmıştır. Dindar, milliy ananelerinden ayırılmağa iç bir türlü istemegen tatar oğlunı kendi yanından ayırmaq, oña tar ştan ve şapke kiydirmek ve niayet, domuz eti aşatmaq ihtimalı ölümden beter keliyurdı. Onıñ içün bu taraftan ailesini “yavur elinden qurtarmaq” ameline qapılğan mutaasib babalar, diger, taraftan böyle bir müitte ösüp yetişken tatar civanları daa teşkilâtlı bir sürette diyarnı terk ete ediler. Böylelikle, icretlerniñ iqtisadiy ve içtimaiy sebeplerine din duyğusı ile qozmış maneviy sebepler de qoşulırdı. İqtisadiy sıqıntılarnen bir sırada maddiy mahrumiyetlerge de mahküm idilirken, evini-barqını, ananesi ve tarihı ile yoğurılmış köyüni, topraqlarını, mamur bağ ve bağçalarını bıraqıp ketmekni adet etken tatar, maneviyeti ezilerken onı da halq türküleri şekili tökmüştir ki, asker bermek meselesiniñ şu seyledigimiz sebeplerden ötrü onıñ maneviyetine endirdigi darbelerge qarşı doğğan açuvını bir sıra türkü ve destanlar ile yırlamıştır. Meselâ:

AMAN MEVLÂM, QURTAR BİZNİ…

1

Bizim bağlar mında qalır,

Çoq analar ağlap qalır,

Oğlanlarnı soldat alır

Aman Mevlâm, qurtar meni.

2

Kün doğar döne-döne.

Artar derdim künden-küne.

Aman mevlâm, bizge çare,

Aman Mevlâm, qurtar bizni.

3

Medresede ders oquldı,

Köylerge ferman oquldı.

Yürekke ğancer uruldı,

Aman Mevlâm, qurtar bizni.

4

Bu Qrım em bizge qalmaz,

Bu qıraldan derman olmaz,

Çoq yigitler yolun bulmaz,

Aman Mevlâm, qurtar bizni.

5

Tavlar başı tuman oldu,

Qrım alı yaman oldu,

Yüreklerge dert bağlandı,

Aman Mevlâm, qurtar bizni.

6

Turna kelir qatar-qatar,

Haberler kün-künden beter,

“Manifest”ler bizge yeter,

Aman Mevlâm, qurtar bizni.

7

Eba oldu, eba oldu

Yandı ciger kebap oldu.

Dvorânlar sebep oldu,

Aman Mevlâm, qurtar bizni.

8

Sohtalar kelip tizildi,

Analar bağrı ezildi.

Yaş yigitler ep yazıldı,

Aman, Mevlâm, qurtar bizni.

A. Ölesnitskiy. “Pesni krımskih turok”.

QIRIM DESTANI

Taqdir ezelden emri Hudanıñ,

Böyle eken yazı geldi zuura.

Zulum ateşine tüştik, ne çare,

Fena muşkul oldu adı Qırımnıñ!

Moskov qıralınıñ geldi bir emri:

“Tatarlardan asker alınmalı ğayrı!”

Qırım memurları, aygidi devri!..

Fena muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Diñleñiz cümle emrile sözün!

Eşitip biğayet oldular mazun.

İcreti islâmğa vermedi izin,

Fena muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Yalvarıp qıralğa, tüştik fiğanğa,

Sözümiz geçmedi sarı İvanğa.

Derdi icret ile olduq divane,

Fena muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Naql iderim bir haber, qulak ver sözge,

Bu icret Resulden mirasdır bizge.

Diñleñiz kel endi, aytayım sizge,

Fena muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Qırımnıñ beyleri üç buçuq mırza,

Teklif eteler bizlerni: “Yaz imza!”

Bunlardır askere oldılar riza,

Fena muşkul oldu alı Kırımnıñ!

Bağçasaray şeerinde yapıldı qışla,

Cigerler buryan oldu ateşle.

Yalvardıq qıralğa – bizni bağışla!

Fena muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Qurğa memurları olub suvari,

Gezdiler qasaba, şeeri, civari.

Davet etip sigarı em kibari,

Fena muşkul oldu alı Qırımnıñ!

* * *

Qırımnıñ içine ğulğule tüşti,

Nice eliman aqılını şaştı,

Ağlayüben kimi bayıldı, tüşti,

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Keçilirmi bu ateşniñ ögüne,

Qatmaq istey dinimizi dinine.

Bu kün beñzer em qiyamet kününe,

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Aqmescid şeerinde qoptı bir fiğan,

Sanarsıñ oynalı yerinden cian.

Er millet çağırmış “aman, el, aman!”

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Er kesniñ birlikte edi pederi,

Zabitleri Moskov çevirdi geri.

Ağlayub bunlarıñ sılandı yeri,

Fena muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Sağ olıñ, babalar, döniñ buradan!

Qayğıñıznı siziñ çeksin Yaradan!

Ayrı tüştik em şevqatlı anadan!

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Analar der “Ah, vah, qara yazımız!

Böyle zulmı kördi bizim közümiz!

Ah, ne deyik, elden ketti qozumız!

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Çektiler meydanğa talim almağa,

Vaqıt bulamaymız Namaz qılmağa.

Olurmı bu usul böyle qalmağa.

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Belli olmaz ulâması, acısı,

Turmaz ağlar emşiresi, bacısı,

Yaqtı analarnı fırqat acısı,

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Sağ oluñ analar, bizler keteyik!

Qıralnıñ hızmetin eda eteyik!

Asret, qiyametke qaldı, ne eteyik,

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Yaratqan Mevlâdan umarız imdat,

Sultanğa bu ahval olsun em yat,

Bunca din qardaşları iderler feryad,

Fena, muşkul oldu alı Qırımnıñ!

İzni Huda ile a^reti Sultan,

Ancaq senden bulur bu derde derman.

Ehli iman bekler icrete ferman,

Fena muşkul oldu alı Qırımnıñ!

Qalmadı Qırımnıñ hanı, şüreti,

Terk etmeñiz din yolunda ğayreti.

Yol bulduqça vazgeçmeñiz icreti,

Fena muşkul oldu Qırımnıñ!

Askerlik meselesiniñ tatar halqınıñ ruhunda yaptığı tesirini tasvir iden bunıñ kibi bir çoq türküler daa vardır. Burada kitabımıznıñ acimi küçük olduğından ve bundan da başqa halq edebiyatı nümünelerini toplamaq doğrudan-doğru bizim vazifemize kirmediginden şuraya qadar derc ettigimizde iktifa iderek, yalıñız “Qazarmalar yıqılsın, Çubuqçınıñ beli bükülsin. Bahçasaraylı Aci-İbraim mezarında ökürsin!” – beyitleriniñ de kene bu asker türkülerinden birinde tatar halqınıñ askerligine ilk imza idenleri qayd ettigini hatırlatıp keçeriz.

“Bizim tatar yaşları qısqa şalvar kiyalmay, “Vstavay soldat!” – degende, közyaşını tıyalmay” degen beyit yene diger bir türküdendir.

Er nasıl olsa da, tatar halqı, şu bir buçuq asır boyu ruhunıñ istibarlarını, açuvını türlü türküler, maneler, destanlar şekilinde tökerek, qalbiniñ gizli köşelerinde asret acısını gizleyerek, evlerini viranelerge, köylerini de yüzerlik tarlalarına çevirerek turmadan Qırımnı boşattı.

Bu icret hastalığınıñ ağır künlerinde Qırımnıñ çöllerinde qoyun sürüleri mañraşıp, ekin zanları çalınmadan çürüyip, küflenip qalırdı. Qoyun kibi sürüden qalmaq istemegen köylüler topraqlarını acele-acele satarlardı. Bu fırsattan ise yuqarıda söylep keçtigimiz üzere mırzalar, duhovnıylar, karaim bazirgânları, zengin kolonistler faydalanıyur ve 10-15 kapikke qadar toprağın desâtinesin alıyur ve böylelikle tatar köylüleriniñ felâketi üzerinde kendi seadetini qurar ediler.

Faqat kene 1882 senesiniñ “Avropa mühbiri”nde (“Vestnik Yevropı”) Levitskiyniñ yazdığından añlaymız ki, tatar topraqlarınıñ çoqusı rus müsülman pomeşçikleri ve ükümet mülkleri Ministrligi tarafından kene parasız zapt etiliyurdi.

XVIII asırnıñ 4-ci çerigi başlarında olğan icret Şimaliy Kavkaz çerkezleriniñ Kuban taraflarından icretine rastkelmişti. Bu zavallılarnı da rus ükümeti Köndehov namında bir generalnın teşviqatile köçmege sevq etmişdi. (Salihov).

Köndehov boynuna aldığı provokatsiyayı muvafaqiyetle icra etip soñuna çıqtığı içün ükümetnin büyük mukâfatlarına nail oldu. Lâkin zavalı çerkezler qırımlı felâketzade qardaşları ile beraber aç, zelil, aylarnen Qırım yalılarında, yollar içersinde gemi bekleyerek çekişir ediler. Qışnıñ suvuğı, çeşit türlü yuqucı hastalıqlar ve açlıq neticesinde o zamanki menbaaların qayd ettigine köre qarşığa ketmek içün Kefege toplanğan muacirlerniñ 78 fayızından ziyadesiniñ soqaqlar içersinde mahv olup kettigini yazıyurlar. (Levitskiy hatıratı, “Vestnik Yevropı”). Kefe karantininde toplanmış halqnıñ keçirdigi felâketini tasvir iden “Qırım destanı” namındaki diger bir eserde tatar halqı o zamanlar keçirdigi faciayı şu süretle canlandırmıştır:

1

Cavın, boran demedik, çıqtıq biz yolğa,

Qaratmadı yazımız oñğa ve solğa.

2

Qalentirge oğradıq, aylarman cattıq,

Töşek, yastıq qaldırmay, er şeyni sattıq.

3

Buyuğıp qalğan esapsız, yörlpsqan açtan.

Ana, baba balların attılar baştan.

4

Bedende qanlar suvudı, cürekler turdı,

Şaytip, halqnıñ boynunı qalentir urdı…

Bu levhalarnıñ aynı aqikat olduğına Berje namlı bir muarrirniñ 1882 senesinde çıqqan “Russkaya starina” jurnalında yazdığı şu satırlar canlı bir delildir:

“Soñ baarniñ titis ve insannıñ ta kemiklerine keçen yağmurlı avaları – bir taraftan, ellerinde, avuçlarındaki bitip bir şeysiz qalmaları – ekinci taraftan, bu aralıq deşetli sürette cayramaqta ölgan çiçek ve terleme hastalıqları – üçünci taraftan – muacirlerniñ çekmekte olduğı felâketi eñ qattı yüreklerni bile ağlatırdı.

Aqiqaten, eki qolunda küçüçik yavrularını tutaraq, töpesi tamamile açıq olan bir yerde ve sılaq topraq üzerinde serilip qalmış bir yaş ananıñ quçağındaki balalardan biri artıq közçiklerini aqıytıp, ölümle pancalaşır ki, ekinci balası anasınıñ suvumış köküsinde küçük ağızçığı ile süt araştırdığı levhası qarşısında aceba nasıl bir yürek çarpmaz, ökür-ökür ağlamazdı? Böyle levhalara ise biñlerle rastkeliniyurdı…

Ükümet ile bütün bu facialara lâqayd qalıyurdı ve iç bir türlü yardım köstermiyurdı. Bilakis, qırımtatarlarınıñ ve çerkez köylüleriniñ arasında qalmış malümata köre, ükümet memurları bu lâqaydlıq ile de iktifa etmeyip felâketzade muacirlerniñ talanmasına iştirak ider, yahut gizliden kol tutardı. Seylediklerine köre, muacirlerni alıp baracaq gemilerniñ tüplerini teşip azırlayaraq, deñizge çıqtıqtan soñra gemileri idare iden basqıncılar, aydutlar muacirlerniñ varını, yoqunı talayıp, gizliden geminiñ deliklerine tıqanmış tapaları çıqarıp, kendileri sağlam gemileri minip qaçarlarmış!..

Tapası çıqarılmış gemige ise açılmış delikten suv kirip muacirleri Türkiye yalıları yerine deñizniñ tübüne doğru ketirirmiş!..”

Bu seferki icretniñ sayısı çerkezlerle birlikte 800 biñe varmıştır. Bu icretlerde qırımtatarlarınıñ bu misli körünmemiş faciasında çarlar ükümetiniñ ne derece alâqası olduğı yuqarıda verdigimiz malümatlardan dahi açıq añlaşılsa da, keçmişinden utanğan bazı vatandaşlarımıznñ tatar icretleriniñ mecburiy harakter taşımadığını dava ettiklerini közge aldıraraq, bu icretlerniñ er biri rus imperialist ükümetiniñ iradesile idare olundığını ayrıca qayd etemiz. Bu davamıznı isbat etmek içün kene ayrıca vesiqa lâzim ise, buyursınlar:

“Kajdoye iz etih pereseleniy soverşalos ne tolko s vedoma Pravitelsgva, no pooşçrâlos im. Hod dela ukazıvayet çto vsâkny raz kogda Pravitelstvo zayavlâlo svoye trebovaniye o prekraşçenii pereseleniya, ono, yesli ne prekraşçalos, nemedlenno, to zametno oslablâlos, tak bılo v 1784 g. posle ukazaniy, hotâ i oşnboçnım, generala İngelstroma, v 1804 g. posle ukaza generalu Rozenbergu i v 1861 g. posle komandirovaniya knâzâ Vasnlçikova.

Trudno dumat çtobı eto proishodilo vsledstvne prostogo posluşaniya tatar, ne pravilneye li obyasnât takoye yavleniye öbşçeçeloveçeskimi nnstinktami. V period 2-h pervıh pereseleniy v Krımu (1784 – 86 i 1804 – 5 po avtoru) bılo yeşçe tak mnogo tatar, çto vıseleniye, hotâ i v yedinoveriya, no malo znakomıye stranı Turtsii, ne moglo üvlekat osobenno silno. Narod mog sdelat vesma reşitelnıy şag tolko v tom sluçaye, yesli bı pered nim yavilsâ predpriimçivıy entuziast, kotorıy rukovodil bı öbşçim dvijeniyem. No kak izvestno, takogo çeloveka ne bılo, i pereseleniya, nesmotrâ na ih znaçitelnost, vse taki ne imeli narodnogo haraktera. Tatarı vıhodili iz raznıh mest poluostrova, no nastolko to dopuskalos Pravitelstvom.

İz doklada dnrektora departamenta politsii ispolnitelnoy Kasagovskogo 1875 g. sentâbrâ 8-go dnâ po delu o pereseleni tatar iz Qrıma.

Kopiya, stranitsa 14).”

MUACİRLERNİÑ KÖÇDİKLERİ YERLERİNDEKİ BAŞ YAZISI

Bu caniylerniñ elinden tesadufiy olaraq qurtulğanlarnıñ taliyi er alda bundan eyi degildi. Bir taqım felâketler, marumiyetlerden soñra uzun ve muhataralı yol keçerek, Türkiye yalılarına atılanlar oralarda da ya avasına arşınmayıp, yaki sıtma hastalığına tutulıp, yahut asret qayğısına dayanamayıp hastalanır ve öler ediler.

Sağ qalğanlarnıñ issesine Türkiye ükümeti tarafından berilgen topraqlarnıñ çoqusı taşlı, qumlı yerler, yaki sazlı sıymalı uvalar edi. Böylelikle, ya iqamet içün gönderildikleri yerlerniñ kelişiksizligi yüzünden, yahut Türkiyeniñ ardı-arqası kesilmegen muarebeleri esnasında tekrar icret felâketlerine maruz qalmaları sebebinden zavalı muacirlerniñ taliyi kompassız, yıldızı sönük, bahıtları küskün olaraq devam etti.

İlk icretlerde köçmiş tatar qafileleri Dobruca, Bulğarstan, Edirne taraflarına yerleşken ediler. Bunlardan soñ köçkenler İstanbul ve Anadolu içerisinde (Eskişeer, Könya, Ankara etrafında) iskan idilmişdidir.

Muacirler arqalarında qalmış mahsullı, bereketli topraqlarnı, keçirdikleri felâketlerniñ larını da ilk zamanlar şu aşagıdaki ketirdigimiz kibi bir çoq acınıqlı muacir türkülerni yırlayaraq tesellâ almaqle oğraştılar:

AYTIR DA AĞLERİM…

Biz ketermiz Qırımdan, ey yar, cıyınday, toyday,

aytır da ağlerim.

Tuvganlarımız qalacaq, ey yar, mañraşqan qoyday,

aytır da ağlerim.

Ot bastırıp ketermiz, ey yar, qapını çeklep,

aytır da ağlerim.

Qayerlerde cürermiz, ey yar, qalentir beklep,

aytır da ağlerim.

Tütep qalğan ocaqlar, ey yar, sönermi eken,

aytır da ağlerim.

Tatar halqı horluqqa, ey yar, könermi eken,

aytır da ağlerim.

Qaldı çızma astında, ey yar, babaylar qabri,

aytır da ağlerim.

Buş körgen bayğuşnıñ, ey yar, qalmadı sabrı,

aytır da ağlerim.

Ağalar ırğat bolğan soñ, ey yar, babalar kahâ,

aytır da ağlerim.

Caş tataylar hızmetkâr, ey yar, analar daya,

aytır da ağlerim.

Borc dep bildik köçüvni, ey yar, Aqtopraqqa,

aytır da ağlerim.

El bağladıq qadirge, ey yar, sığındıq Haqqa,

aytır da ağlerim.

Aylanıp çıqtı bir gemi, ey yar, Kök Burundan,

aytır da ağlerim.

Köterilgen qısmetler, ey yar, şu Qırımdan,

aytır da ağlerim.

Keteyatır gemimiz, ey yar, tütüni buvaq,

aytır da ağlerim.

Biz ketken soñ Qırımda, ey yar, qalmadı quvnaq,

aytır da ağlerim.

Derya tolu parohod, ey yar, tatar halqı,

aytır da ağlerim.

Tatarnı yurttan ayırğan, ey yar, qazaqnıñ polkı,

aytır da ağlerim.

Aqtopraqnıñ yalısı, ey yar, bizge de külmey,

aytır da ağlerim.

Padişa bergen eki ögüz, ey yar, “kâ” deseñ de cürmey,

aytır da ağlerim.

Aşqa salsañ tatımaz, ey yar, Varnanıñ tuzı,

aytır da ağlerim.

Eteklik kiyip cüre eken, ey yar, padişanıñ qızı,

aytır da ağlerim.

Bilalmadım men mında, ey yar, qıblamı, sırtım,

aytır da ağlerim.

Er şeyden de tatlı eken, ey yar, öz tuvğan yurtım,

aytır da ağlerim.

Tüşse Qırım aqılğa, ey yar, içim de qaynay,

aytır da ağlerim.

Türlü tarlıq, sıqıntı, ey yar, cüregim çaynay,

aytır da ağlerim.

İcret vacip dediler, ey yar, ülemalar,

aytır da ağlerim.

Oh bolsın şimdi özleri, ey yar, zarqılalar,

aytır da ağlerim…

Rus imperialist ordusına asker kirmek meselesi yuqarıda añlattığımız sürette tatar ruiyetinde iç bir türlü qabul olunmaycaq bir tesir bıraqmıştı ki, askerligin ilki seneleri topar-topar olmaq üzere er sene asker naborına körüngen yaşlarnıñ bir qısmını er biri içün ana quçağı, baba ocağı ve yaşlıq çağı demek olğan sevgili Qırımımızdan ayırdı.

Niayet, keçken asırnıñ 1889-cı senesinde tekrar hatırı sayılacaq bir vaqia olğan 20000 tatarnıñ daa icret ettigi müstesna tutulacaq olursa, o zaman icret aqını ket-kete ta cian muarebesiiye kelgence ep eksilip bardı.

Kerçek, 1902 senesinde tatar halqınıñ biz bir daa ayaqlandığını köremiz. Faqat bu zaman artıq qırımtatarlarında dünya baqışını aks etken bir gazeta “Tercüman”nıñ bulunması ve artıq milletniñ muqadderatını tüşünmege yarağan, onıñ içün titreye bilgen küçük de olsa, bir ziyalı gruppanıñ teşekkul olunması köçüvniñ ögüni çabik aldıra bildi.

1902 senesi içinde çıqmış “Tercüman” gazetasını közden keçirirken Gasprinskiyge mahsus olğan muqaytlıq ve ihtiyatlıq üzerinde olsa da, bir sıra maqaleler ile icret meselesine qarşı bir vaziyet alındığını köremiz. Bu seneniñ başından başlap, soñuna qadar sistematik sürette icretniñ zararından, verecegi yıqıntılıqtan, pasport almaq hususında çekilecek küçlüklerden, ketilecek yerlerde belli bnr azırlıq olmadığından körülecek muşkulâttan baaz oluna edi.

Meselâ, 1902 senesi mayıs 15-te çıqmış “Tercüman”da “Lâzim bir nasiat, ğaflet olma!” serlevası altında yazılmış bir maqalede Gasprinskiy keçmiş asırnıñ soñunda Amerikağa köçken muacirlerniñ ne qadar ihtiyalı davrandığından varacağı yerlerge evvelce ayrı eyyetler gönderip tedqiq eterek, oña köre lâzim alât ve edavat ile teşkilâtlı süretge köçtiklerinden uzun-uzadiye baaz ettikten soñra diyur: “…bizlerde ise sararmış aşlıqlarnı, çeçek açmış bostanını taşlap ketecek dereceye kelmiş “sarhuşlar” vardır. Sarhuşlıq ise ister raqıdan, ister esrardan ve yahut bir ateş fikriyeden olsun hayırlı netice vermesi pek şübelidir. Ayınıq baş, sağ ve suvuq fikir ile iş körmeli!..

Ey, aziz qardaşlar! Satmaq qolay, almaq küçtir. Ketmek qolay, qaytmaq küçtir. Yıqılmaq, doşmek qolay, qalqmaq küçtir!”

Kene bu qabilden olaraq Oktâbr 21-de “İcret”, noyabr 3-te “İcret pasportı”, noyabr 11-de “Dost davuşı” serlevalı maqalelerni oquymız. Bu soñki maqalesini bir dialog şekilinde yazaraq Gasprinskiy bir muacirge hıtap etip, böylelikle icretke qalqqanlarnıñ isiyat ve fikirine tesir yapmaq ister. Bu defaki icretniñ levhalarından birini canlandırğan şu “Dost davuşı”ndan aşağıdaki satırlarnı burada derc etemiz.

“Qardaşım, Cafer! Qış keldi, suv, topraq buzladı, yer qar ile örtüldi. Cümle mahlüqat yerine, yuvasına qapaldı, suvuqtan qıştan qaçtı: Sen ise bir eliñde sabiy ve sabiyeleriñ, o bir eliñde ayalıñ, bu suvuqqa qarşı köküs kerip icret yoluna tüşesiñ, qutırmış deryaya emanet olasıñ, qardaşım, bu acele nege lâzim?”

Bu seneniñ icretine qarşı çıqqanlar içinde “Tercüman”da bu devirde muarrirlik etmişler arasında Seit-Abdulla Özenbaşlınıñ yazılarına rastkeline. Fuzuliler, Şemiler, Nefiler kibi Türkiyeniñ klassik şairleri eserlerini mutaliat iderek büyümiş bu istidatlı muarrir icret hususında yazdığı bir manzumesine “Ey, goñul!” serlevasını vererek içtimaiy bir adise olğan bu felâketni böylelikle lirik bir şekilge tökmiş ise de, mündericesi itibarı ile manzumeniñ halqnıñ duyğu ve tüşüncelerini canlandırğan bir epopeyanı añdırğan misraları da yoq degildir:

EY, GOÑUL!

Esef! Aranmiyur halâsa çare! (?)³⁹

Ne kerek bu icret qavm tatare?

Goñul, ne qaçarsıñ ğarip diyare?

Bu seniñ itdigiñ merdlik degildir!

Bırakıp milleti qayda qaçarsıñ?

Zan idersiñ yolda Hıdrı taparsıñ?

Qalanlar yüzüne qara yaqarsıñ?

Seniñ bu itdigiñ sevap degildir!

Burada qalanlar sendenmi eksik?

Ey, derdine dermandan ümüdi kesik!

Ne suküt idersiñ, diliñmi kesik?

İşleriñ itiqade uyğun degildir!

Seid-Abdulla Özenbaşlı, “Tercüman” № 20.

1903 senesine doğru ve hususan onıñ başında icretin sakinleştigini köremiz. Bu hususta “Tercüman”nıñ şu kösterip keçtigimiz faaliyeti şübesiz tesirsiz qalmamış olsa kerektir. Er nasıl da olsa, 1903 senesinde artıq icretniñ arqası kesile.

Lâkin 1904 senesi başlamış Rus-Yapon cenki bir çoq asır boyu qalipleri zegdelenip kelmekte olğan tatarı kene raat bıraqmadı. Rus çarizm sarayınıñ şarlatanlarınıñ keyfi ve hatri içün yapılan bu muarebe eppeyi qırımtatarını kene kendisine uzaq, mecul, kereksiz ve faydasız maqsadlar içün qurban bermege mahküm etti. Kene qırımtatarınıñ ocaqları yıqıla, köyleri siyrekleşe. Qırımtatarı bu mehkumiyetini kene bir sıra türkülerge tökmiştir ki, es cümle “Port-Artur” ve “Zapaslar” namı ile belli türküler bu qabildendir.

1905 senesi başlamış reaktsiya tekrar qırımtatarlarının yüregini tarsıqtırmıştı. Bu tarsıqmış yürek, ata ve dedeleriniñ ananatına boyun egerek, qalbiniñ ateşini kene evelki seferlerindeki kibi, Qara deñiz dalğalarınıñ salqınlığında söndirirdi. O kene baba ocağını söndirerek, tarlalarnı terk ider, Qırımnıñ yeşil dağlarına soñ selâmını seylerdi!

İşte, 1910 senesi Solomon Qırımnıñ Yalta nevbetiy zemskiy yığılışında memleket ve ükümet içün zarardan başqa bir şey bermegen bu icret aqımına artıq niayet qoyulması hususında yükselttigi soñ sesi, er ne qadar ğayrı samimiy olsa da, şu seyledigimiz tarsıqma ve nefretni isbat iden bir delildir.

İşte böylelikle, umumiyetle seylemek lâzim kelirse Qırımnıñ Rusiyege qoşuldığı küninden başlayıp ta cian muarebesiniñ birinci kününe qadar devam etmiş bu arqası kesilmek bilmemiş icret aqınları ile bir buçuq asırğa barmağan bir zaman içinde qırımtatarı tuz kibi iriyip bitmiş ve 5-6 milliondan 200 biñ qadarı Qırım dağlarına ilişip qalmıştır.

Yuqarıda seylendigi kibi, bunların kendileri içün tarih ve taliyniñ azırladığı eşkencelerden keçdikden soñra sağ qalğan qısmı Türkiye sabıq imperatorlığınıñ çeşit köşelerine dağşmış ve kördigimiz kibi hayli vaqıt öz küçüne bazanıp, temel araştırıp kezseler de, ayatnıñ merametsiz “küreş qanunı” onlara kendi ögünde boyun egdirmiştir.

Türkiye toprağında tatar koloniyalarını közden keçirsek, biz felâketzade milletniñ potemkinler tarafından “kereksiz”, “çaresiz” unvanı ile adlanmasına rağmen, yañı vetanlarında biraz siyasiy imkân bulmaları ile kendilerin kerek ilim ve irfan, kerekse iqtisadiy ve içtimaiy ömürde muvafaqiyetli bir yaşayış qura bildiklerini muşaade etemiz.

Qırımdan köçken tatar muacirleriniñ ilk qafileleri söylendigi vec ile şimdiki Rumıniyanıñ Dobruca ve Bulğarstannıñ bir çoq yerlerine yerleşmişti. Dobrucada 80 biñ qadar tatar olup, Acı oğlu Bazarçıq, Totraqan, Tuna (Dunay) boyı köylerinde yaşarlar, sabancılıq ve ticaret ile meşguldirler.

Tatarlarnıñ ekseriyet teşkil ettigi yerler Mecidiye, Köstence ve Dobruca uvasıdır. Şimdiki Bülgarstannıñ Varna, Tagar bazarçığı, Siliyetre avalesinde bugün 40 biñ qadar tatar yaşamaqtadır.

Kerek Rumıniya ve kerekse Bulğariya tatarlarından bir çoq alimler, injenerler, doqturlar, muallimler ve Türkiye ükümet erbapları yetişmiştir. Es cümle maliy müfteşarı (keñeşçi), darbhane müdiri Küçük Abdurahman bey, kene maliye memurlarından onıñ oğlu Şefiq bey ve topçı komandanlarından Yunus Aydar paşa, Tatar Osman paşa muarrir müfettişlerinden (inspektor) Appaz efendi, dava vekili (advokat) Qali ve daa bir taqım aliy devlet adamları ve ziyalı taqım yetişmiştir.

Türkiye toprağına keçdikten soñra Edirne avalesi, Çatalca qatında İzzedin, Sazla bostan ortalığı Bahçasaraydan köçme halqlarnen toludır.

İstanbulın özünde Şeer Emini, Fatih, Yeñi Bağça, Qara Kömrük, Qasım Paşa, Sultici namında maalleler sanki tatar malleleri denilecek derecede tatar halqı ile toludır. Bunların iqtisadiy vaziyetine kelince Türkiye paytahtınıñ eñ müteber araba, fayton yapqan ustaları boyacıları, demircileri ve niayet araba aydavcılığı bularnıñ qolundadır. Qırım muacirlerinden arabacılar olsun, ammallar olsun eskiden beri bir teşkilât üzere yaşap kelmişler. Bunlar yılda bir kere kendi teşkilâtları saylarlar. Teşkilât başında oturğan adamğa arabacılar keya, ammallar ise kethuda derler. Bu keya ve kethudalar teşkilât dairesinde olğan bütün işçilerniñ sınfiy, maalliy ihtiyaclarını baqarlar. Hastalıq ve körülmez qazalar zamanında muracaat etmek içün teşkilâtnıñ kassasını kene bu adamlar idare eter. Bundan başqa İstanbul tatarları içerisinde sarracılar, terlikçi ve ayaqqapçılar, lastikçiler (rezina) kibi ufaq sanaatlar esnafı olduğı kibi, bazirgânlar, qasaplar, attar (aptekar) ve qaveciler kibi alış-verişnen oğraşqanlar da bardır.

Bursada da epeyce bir tatar koloniyası bardır. Burada tatarlarnıñ elinde bulunğan yipekçilik ve toqumacılıq sanaatları türklerniñkinden üstündir. Bandırmada Qrımdan ve Dobrucadan köçme tatarlar demir sabanlarle oranıñ nemsesi sıfatıyeye saban aydarlar.

Eski şeerge de bütün manasile bir tatar şeeri demek caizdir, burada büyük ticaret, hususan zurai maşinalar tamamen tatarlarıñ vastası ile çoq ilerilemiştir. Bu civarda olan Şerfiye, Mesudiye, Amidiye, Mamudiye, Taşlı opuk, Qanlı bunar ve Bavur eren kibi köylerde tatarlar sabancılıq, turkler ise çobancılıq eterler. Yahut tatarlar parovoy ile arman bastırırken turkler öguzle, arman taşle çekişirler.

Tatar köylüleriniñ sabancılıqta yaptıqları muvafaqiyetini añlamaq içün şu misal kâfidir: 1917 senesi Kerç ve Közleve tatarlarından ibaret olğan 60 hanelik Yavur-eren köyü ükümetke 22 biñ pud nalog vermiş eken, 45 köyden ibaret olan yanaşaday Süyri İsar qazası (uyezd) turk köyleri 12 biñ pud nalog vermiştir! Yani 375 fayız eksik!

Şimdiki cumhuriyeti Türkiyeniñ paytahtı olan Ankara ortalığında 20-25 para köy (Aymana uvası) Dobruca, Bulğariya ve Qırım muacirlerinden ibarettir. Tatarlar burada da sabancılıqta bu civanıñ halqına nümünedir. Tatarlar at arabası yekerken urkler alâ eki köpçekli (qalğada) ile kün iderler.

Hulâsa, Türkiye ükümetiniñ Mezafun, Sivas, Tuz madeni Samsun, İnebolı, Sinop, Zonğıldaq, İrili maden ocaqları, Mudaniya, Bandırma, İzmir, Adana, Diyar-Bekir, Aleb ve niayet Şam kibi türlü taraf ve bucaqlarına yerleşken muacir tatarlar oranıñ eñ faal unsurları olmuştırlar. Alâ bugün aralarında tatar adeti⁴⁰, tili ve atta yelek, bürmeli ştan kibi hususiy kiyimi bile saqlanmıştır.

Çar akimiyeti esnasında “Baranya golova” lağabı mısqıllanğan tatar yaşları Türkiye mekteplerinde, riyaziyat (matematika) iliminde birincilik monopoliyasını qazanmışlardır. Bir çoq injenerler, doqturlar, muallimler ve memurlar yetiştirdikleri kibi aralarından büyük siyasiyler (diplomatlar) ve başqa ricadiy devlet de çıqmıştır. Es cümle, 1908 senesi inqilâbında Arnautlıqta (Albaniya) Şkodra inqilâpçılarına qoşulan merum Tatar Osman paşa, Yemen gübernatorlığında bulunmış Amet Fevziy paşa, injener Ümer Lutfiy (Kezlevli İsmail Aciniñ oğlu), Kâmil paşa kabinetinde maliye ministri olmuş Büyük Abduraman bey (kezlevli) ve injener Üsein Yaqub Aqmescid tatarlarındandır.

“İqdam” gazetası muarriri Ahmed Cevdet (bağçasaraylı), Selim Sırriy – advokat (bağçasaraylı), elektrik injenerlerinden Memed Emin bey, “Abdulhamidin ayat siyasiye ve hususiyesi” namında eki büyük cıltlıq inqilâbiy bir eser saibi olan Osman Nuri bey qırımtatarlarından yetişmişlerdir. Bunlardan başqa daa yüzlerce alimler yetişmiştir.

Zeytun Burunda top-tüfek fabrikası işçilerini teşkilât altına alıp Büyük Türk Millet Meclisinde ilk işçi vekili olaraq işçi halqı ihtiyaclarını ortağa sürgen ve böylelikle sınfiy meselelernen çıqışta bulunğanı içün niayet mabüslikten quvulan Noman usta Eski Qırım muacirlerindendir. Dinleri, tilleri, ananeleri bir olan türklernen 150 seneden beri bir yerde yaşadıqlarına rağmen, seylendigi vec ile, onların assimilâtsiyasına qapılmayaraq öz menliklerini saqlap kelmeleri, muacir tatarlarnıñ daa tarihnen esaplarını kesmek istemegenlerini kösterir. Türkiye toprağında qurdıqları köylere Qırımdaki köylerniñ adını taqmaları, Qırımdaki aqrabaları ile qatnaşmaları, silâ yapmaları, şimdiki ve sabıq Türkiye toprağındaki tatar unsurınıñ daa Qırımdan alâqasını kesmedigine delâlet ider. Diger taraftan tatar muacirleriniñ merkeziy bir müessisesi sayıdan İtanbuldaki Tatar Cemiyet Hayriyesiniñ⁴¹ 1918 senesi topladığı statistik malümatına köre, Türkiyede 2 million qadar tatar olması bu unsurın yaşamağa, artmaga büyük bir istidatı barlığını bildirir. Şuralar akimiyetiniñ bu hususta tuttığı doğru yol eki asırlık bir marumiyet içinde kendisini ilimce, iqtisadça, medeniyetçe azdırmayıp, assimilâtsiyağa qaptırmayıp saqlaya kelmiş, atta sayısını arttırmış olan bu millet, elbette imperializm tarafından taptalmış, horlanmış aqkını bugün qaytarmaq içün can talaşa.

Onıñ dünki siyasiy menligini hırpalamış, tahtlarnı, saraylarnı temelinden sökmiş, onıñ qanı, teri ile yoğurılmış topraqları, kâşaneleri adalet qolu ile eski yağmacılarnıñ, pomeşçiklerniñ idaresinden qurtararaq, tekrar emekdar köylülerge qaytarmaq istegen emekdarlar akimiyeti, kerek 1921 senesi noyabr 9-da bu muacirlerniñ tekrar kendi topraqlarına dönmesi hususındaki Bütünqırım şuralar syezdiniñ qararı ile, ve kerekse Qrım İcra Komitetiniñ ilk nevbette 20000 muacirni keri almaq hususındaki tarihiy teşebbüsi ile bu aqnı tanımış ve taqid etmiştir.⁴²

Yamancılıq, hınzırlıq, dolandırıcılıq, hulâsa alçaq sıfatlar üzerine qurulmış Rusiye imperializm diplomatiyası Qırım halqına yımırta kösterip bor tuttırmıştı. Onıñ içün battı!

Böyle siyasetni bütün mazlumlarnıñ asırlar boyu sürmiş qarğışları ve ebediy lânetleri astına kömgen emekdarlar akimiyeti bu hususta çıqarğan qararlarını kâğıt üzerinde qaldırmaz ve şübesiz er köşesi tatar qanı ile yoğurılmış Qırımnıñ boş topraqlarına yerleşmek aqqını ilk nevbette ondan bir taqım ayneciliklernen, aldavlarnen ayrılmış, zornen, cebirnen köçürilmiş ve asırlar boyu o yerlerge qavuşmaq, o bıraqılğan yurtnıñ üzerine yüzerlik bitmiş çöllerinde tekrar saban aydamaq emeli ile yaşap kelmiş tatar muacirlerine bağşış etecektir! Nitekim, ilk Qırım Şuralar Syezdinde milletiniñ yoq etilgen aqqını talap etmekni gendisiçün vazife dep sayğan bir gruppa tatar yaşlığınıñ teklifine binaen qabul olunmış aşağıdaki qarar bu fikirniñ ölmez şaidi ve isbatıdır.

ZAKON O ZEMLE

Krımsköy Sotsialistiçesköy Sovetsköy Respubliki

S lişnim sto tridtsat let proşlo s teh por kak Krım popal pod igo Rossiyskih tsarey. V teçenii vsego etogo perioda körennoye trudovoye naseleniye Krıma stonalo pod igom kolonizatorsköy politiki velikoderjavnoy Rossii.

Razorennoye i öbezdolennoye hozâyniçaniyem pomeşçikov i burjuazii Krımskoye trudovoye naseleniye v protsesse kolonizatsii bılo vıtesneno so svoih luçşih zemel v malo plodorodnıye gorı yuga Krıma. Sotni i tısâçi semeystv navsegda pokinuli predelı rodnoy stranı, spasayas ot proizvola samoderjaviya. Rabstvo i bezvıhodnaya nujda tsarili v Krımsköy derevne. No ças osvobojdeniya nastal. Rossiyskiy proletariat, osvobodivşis ot gneta pomeşçikov, tsarizma i burjuazii, prines svobodu trudovomu naseleniyu Krıma. Nıne sobravşiysâ voleyü raboçih i krestyan Krıma Vsekrımskiy Üçreditelnıy Syezd Sovetov Raboçih, Krestyanskih, Krasnoarmeyskih i Krasnoflotskih Deputatov provozglasil Krım Avtonomnoy Sotsialistiçesköy Sovetsköy respubliköy. Dlâ ustraneniya vekovoy nespravedlivosti i v sootvetstvii s osnovnım Zakonom RSFSR o sotsializatsii zemli postanovlâyet:

1. Prnmenit na territorii Kr. ASSR deystvuyuşçiye v RSFSR osnovnıye zakonopolojeniya o sotsialistiçeskom zemleystroystve i zemlepolzovanii s nijesleduyuşçimi izmeneniyami:

2. Zemelnıy fond Kr. ASSR podrazdelâyetsâ na a) osnovnoy i b) zapasnoy.

3. Zapasnıy zemelnıy fond Kr. ASSR obrazuyetsâ:

a) iz zemel, ostayuşçihsâ za nadeleniyem krestyan nujdayuşçihsâ i b) ne voşedşih v set sovetskih hozâystv. Zemli etogo fonda mogut bıt obraşçenı na udovletvoreniye zemelnıh nujd vozvraşçayuşçihsâ v Krım tatar, emigrirovavşih v epohu samoderjaviya i drugih gruppı trudâşçihsâ i nujdayuşçihsâ v zemle.

4. Pri nadelenii krestyan zemley ustanavlivayetsâ sleduyuşçiy porâdok: a) körennoye, pripisannoye k öbşçestvam bezzemelnoye i malozemelnoye naseleniye Kr. ASSR, kotoroye zanimalos zemledelçeskim trudom v Krımu do 19 fevralâ 1918 g. (izdaniye zakona RSFSR o sotsializatsii zemli), a takje vozvraşçayuşçiyesâ v Kr. ASSR emigrantı tatarı, zanimayuşçiyesâ zemledeliyem hotâ bı posle etogo sroka, öbespeçivayutsâ zemley v pervuyu öçered.

b) vo vtoruyu öçered udovletvorâyutsâ prişloye zemledelçeskoye naseleniye, t. ye. prişedşiye v Krım posle 19 fevralâ 1918 goda.

v) v poslednüyü öçered iz ostavşihsâ svobodnıh zemel udovletvorâyutsâ nezemledelçeskoye naseleniye Krıma, preimuşçestvenno körennoye.

Bülleten pervogo Vsekrımskogo üçreditelnogo syezda Sovetov Raboçih, Krestyanskih, Krasnoarmeyskih i Krasnoflotskih deputatov

№5, 12 noyabrâ, 1921 g.

K reemigratsii tatar iz Rumınii i Bolgarii

Krım TSİK postanovil hodataystvovat o razreşenii vyezda v Krım 20000 tataram-emigrantam.

Prezidium Krım TSİK zasluşal doklad tov. Nogayeva po voprosam, svazannım s reemigratsiyey krımskih tatar iz Bolgarii i Rumınii.

Pered TSİK SSSR reşeno hodataystvovat o razreşenii vyezda v Krım tataram-emigrantam iz Bolgarii n Rumınii v pervuyu öçered 20000 duş. Narkomindelu postanovleno prosit voyti v soglaşenne s pravitelstvami Bolgarii i Rumınii o besprepâtstvennoy vıdaçe emigrantam-tataram, jelayuşçnm vernutsâ na rodinu, vizu na vıyezd v Krım.

Priznano takje neobhodimım udovletvorit reemigrantov zemley iz imeyüşçegosâ v Krımu zemelnogo fonda, zabronirovav dlâ etogo 100 tısâç desâtin zemli. V VTSİK napravleno hodataystvo o predostavlenii dolgosroçnogo kredita srokom na 3-5 let v summe 1.300.000 rubley dlâ okazaniya pomoşçi reemigrantam na pervonaçalnoye ustroystvo i obzavedeniye neobhodimım inventarem.

Reşen v polojitelnom smısle vopros o predostavlenin reemigrantam prava besplatnogo poluçeniya stroitelnogo materiala iz krımskih lesov n besplatnoy dobıçi kamnâ. Na reemigrantov priznano neobhodimım rasprostranit nalogovıye i drugiye lgotı, kotorımi Apolzuyutsâ drugiye pereselentsı iz bednâtskogo elementa.

Postanovleno takje predostavit reemigrantam transportnıye sredstva dlâ pereyezda iz portov Rumınii i Bolgarii v Krım,

İz gazetı “Qızıl Krım”, 1925 g.
_____________________________________

MÜELLİFNİÑ AYRI İZAATLARI

1. Qırımda müsülmanlıqnıñ bundan çoq asır evel peyda olduğına dair bir sıra alâmetler yoq degildir. Şu cümleden, Bağçasaray yanında Qırq Azizler mezarlığında bir qabir taşı üzerinde 110 senesi icriye tarihı yazılğan olması, Üzbek Handan bir asır evel, Qırımda müsülmanlıqnıñ bulundığını kösterir.

2. Acı Geraynıñ öz tatarca adı Devlet Berdi edi. Acı Geray adı ise kendisine şöyle verilmiştir: bir aralıq Qoñrat sulâlesiniñ yardımı ile o Qırım devletini zapt ete. Seydamet Han – Acı Geraynıñ emcesi Alini, Acı Geraynı ve Aliniñ oğlu Canay oğlannı devlet duşmanları diye öldürmege qasd etti. Bu haberni eşitir-eşitmez, eki şahzade Ozı (Dnepr) suvg tarafına qaçtılar. Bularnı öldürmek içün arqalarından quvğan Seyda-met Hannıñ adamları biçarelerni suv kenarında yaqaladılar. Şahzadeler can qorqusı ile özlerini özenge attılar. Duşmanlarnıñ oqları arasında atları ile beraber yaldap qarağa çıqa bilmiş iseler de, pek yorulmış ve qorqmış ediler. Atta Acı Geray bir-eki yerinden yaralanmış da edi. Süyrele-süyrele eppeyi yol kettikten soñra, Acı Geray babası Ğiyaseddin Hannıñ ösüp büyüdigi sofunıñ hanesine sığındı. Devletgeldi sofu hanzadelerniñ terbiye aldığı Geray qabilesiniñ büyügi edi. Ğiyaseddinniñ tarafdarlarından ve sadıq dostlarından olğan Tegene mırza başına toplandığı tatarlar ile Seydamet Hannı tahttan endirip, onıñ yerine dostunıñ oğlu Acı Geraynı han olaraq oturttı. Onı tebrik içün kelgen Devletgeldi sofu Acı Geraynıñ adı nasıl taqıldığını şu yolda añlata. Acı Geray doğduğı kün Devletgeldi sofunıñ Kâbeden keldigi künge rastkelgeninden babası Ğiyaseddin oğlunıñ adını Acı qoymış ve Geray qabilesine bir ürmet olaraq da Acı Geray demiştir. Devletgeldi sofu bu macerayı añlatıp, bundan soñra doğacaq hanzadelerniñ de Geray lağabını taşımalarını rica etmiş ve böylelikle, qabilesine bir yadikâr qaldırmıştır.

3. Bu cedvelni kelecek sanda baq. (Red.)

4. Üçünci madde. Qırım, Bucaq (Bessarabiya), Kuban, Yedisan, Cambulıq ve Yediçqul qabileleri ve tatar orduları.

5. “Aralarında istisna olmadan cümlesi eki ükümet tarafından başqa bir devletke tabiy olmamaq şartı ile serbest ve mustaqil tanılırlar. Bu tatar tayfeleri kendi rei ve söz birlikleri ile aliy Çingiz soyundan sayıldıqları hannı mustaqil memleketlerniñ tahtına oturtıp, başqa padişalıqnıñ iç ve tış siyasetini eski qanun ve adetleri üzre idare ve üküm iderler. Rusiye ükümeti olsun, yahut Türkiye ükümeti olsun, memleketniñ idaresine kirişmege aqları yoqtır. Tatar halqları Alladan başqa iç kimsege tabiy sayılmazlar. Yalıñız din ve mezep işlerinde cian halifesi tanılması sıfatı ile Türkiye tarafından Qırım halqınıñ serbestligine zarar ketirmemek şartı ile kendilerine yol ve usul kösterirler. Azov qalesi Türkiyege, Kerç, Yeni-Qale qaleleri Rusiyege qalmaq şartı ile Qırım hanlığına baqqan diger topraqlar ve suvlar üzerindeki bütün şeer ve köyler Qırımnıñ tanılıp, Konskiye vodı, Dnepr, Aqsuv ve Dnestr özenleri arasındaki topraqlar da kene oña qaytarılır. Böylelikle, tayin olunğan Qırım hanlığı sıñırından Rusiye ükümeti bu muqavele tasdıq olunğanınen deral askerini çıqaracaqtır. Aynı zamanda, Qırım yarım adasında, Kuban ve Tamañ yarım adasında bulunğan şeer ve köylerniñ iç birinde bundan soñ Türkiye ükümeti er nasıl bir maqsat ile olsa-olsun ve er nasıl bir nam altında bulunsa-bulunsın, iç bir türlü askeriy quvet tutmaycaqtır. Böylelikle, tatar halqınıñ serbestligi ve istiqlâlı Rusiye ükümeti tarafından kendilerine terk olundığı kibi Türkiye ükümeti tarafından da bu al böyle tanılır.

20-ci madde. Büyük Qabarda, Küçük Qabarda (kabardinı) namları ile belli olğan eki qabarda tatar tayfeleri ile qomşu olduqlarından, bunlarnıñ ileride Rusiye ükümeti yahut Qırım ükümeti idaresinde bulunması meselesi bu eki ükümetniñ arasında olacaq añlaşuvğa bıraqılır”. (Sobolev tarihı. Saife 65).

6. Bu kündelik maaştan başqa Şain Geray bir paalı ton, qalpaq, kümüş yemek taqımı (serviz), altın ve qıymetli taşlar ile işlenmiş bir qılıç ve para olaraq da 5 biñ bir, 10 biñ bir, qaytacaqta tekrar 20 biñ kümüş verilmiş ve, niayet, şeer içinde yaptığı borcları içün kene 10 biñ kümüş de kendisi istemiştir. Poltavada yaşadığı vaqıtta ayda biñ kümüş almıştır. (Sobolev tarihından).

7. Teessüf ki, kitaptan köçürilip alınıp, elimizge tüşken mezkur elyazmada şu resimler yoq.

8. Kim bilir, Rusiye sarayınıñ siyasetini tamamile kendi tesiri altına almış bu tacsız imperator belki iş menziline keldikte böyle bir tahtta kendisi de keri çekilmezdi. Nitekim, Qırımnı Rusiyege qoşar-qoşmaz, Kefede ayrıca “tavriçeskaya moneta” namında aqça basılıp başlaması rus tarihçılarını bile bu hususta şübege qaldırmıştı.

9. Şain Geray 12 ministrden bir sovet yapmıştı.

10. “Gülbuni hanan” – “Qrım tarihı”. A. İlmiy.

11. “Qırım tarihından bazı tercimeler”. Umanets.

12. Nitekim, Yaqub Rudziyeviç namlı, evelde hanlar hızmetinde bulunıp, soñradan ruslarğa casuslıq itmiş bir Polşa tatarınıñ Potömkinge yazdığı şu gizli satırları buña alâmettir: “…Atufetli han azretleri tabiatlarındaki kibi ğurur sevqi ile insaniyetke nefret iderek, kendisine qarşı halqta bir sevgi doğurmaq hususında iç de meyil körsetmiyur. Ben şimdi handa evelkinden daa ziyade kibir ve ğurur peyda olduğını seçeyürım. Bunıñ sebebini de oña imperatritsa azretlerinden teltif buyurılan mektüpler ile siz atufetli efendimizin kendisi ile körüşmiş olmañızda köriyurım. Bu körüşmeyi han kendisini istiqbal itişiñiz kibi telaqqiy idup durmadan ğururlaniyur. Şu yuqarıda bildirdiklerimni zatıñızın uzaq körüci nazarına etmekle iftihar eylerim”. (N. Dubrovin. 4-ci cılt, saife 28 ).

13. Şain Geray Hannıñ knâz Potömkinge mektübi: (Noyabr, 1782 s.) “Atufetli knâz ve sadıq dostum Grigoriy Aleksandroviç! Siziñ emcezadeñiz general-mayor Samoylov maña Acemstannıñ evelce Rusiyege qoşulmış ülkelerinden bir padişalıq meydane ketirmek iradei şaanesini maña añlatmaq içün vekâlet almışsıñız ve eger ben Acem şahlığını qabul etmek istersem, bu qararımnı siziñ vastañızle imperatritsa azretlerine bildirmem lâzim emiş. Bunıñ üzerine men siziñ emcezadeñiz ile imperatritsa azretlerine şu sizge asıl nushasını yolladığım mektübi zat şaaneyi taqdim etmeñizi ve aynı zamanda menim bu teklifni memnuniyetle qabul idecegim ve zat şaaneniñ bütün emirlerini tamamı ile eda eterek, onıñ lütf ve iqramını qazanmağa çalışacağımı bildirmeñizi rica iderim. Zat aliñize ise ayatımıñ soñuna qadar muabbet ve samimiyet ile qalacağımı sizge ayrıca temin iderim.” (Tarih. “Qrımnıñ Rusiyege qoşuluvı”. N. Dubrovin. 4-ci cılt, saife 917).

14. Yekaterina Qırımğa qolayca nail olduğından İstanbuldaki Fransa elçisine bir nişan (medal) ve 50 biñ kümüş qıymetinde bir ediye ile yılda 6 biñ kümüş maaş da tayin etmişti.

15. “Gülbuni hanan” – “Qırım tarihı” – saife 212. A. İlmiy.

16. Adına lânetler olsun!

17. “Gülbuni hanan” – “Qırım tarihı”. A. İlmiy.

18. Atta bu şeerlerniñ bazı camileri kilseye bile çevirilmişdi. Şimdiki Sevastopol şeeriniñ bulundığı yerinde Aqyar namlı bir tatar köyi bulunırdı. Bütün bu civar ise Qadı limanı dep adalır edi.

19. Bizim memleketimizde ayvan otlağı içün kira aqçası almaq olmaz, ayvanları ne yerde isterse orada gezerler, onlara bütün otlaq yerlerde gezmek serbesttir.

20. Sumarokov. “Dosugi krımskogo sudi”. S. Peterburg. 1808 s. saife 16.

21. Meselâ, yuqarıda kördigimiz kibi Yekaterinanıñ odasını cıyıştırğan qadınlar!

22. V. X. Kondaraki. Epizodı i rasskazı iz Krımsköy voynı. s. 14.

23. P. V. Nikolskny. Öpisaniye Senatskih del. İstoriçeskogo arhiva Tavriçesköy Üçenoy Arhivnoy Komissii. 1917 s.

24. Balıqlava ortalığında yaşagan rumlar Şain Geray zamanında 30 biñ mıkdarında şimdiki Mariupol tarafnidan köçirilmişti.

25. D. G. Bagaley. “Kolonizatsiya Novorossiyskogo kraya”.

26. V. İ. Nikitin. “Yevrei zemledeltsı. 1867-1887 g. g.”

27. A. Pişçeviç. Kiyevskaya starina. 1884 g.

28. Lâşkov. “Polunebıtiye.” (“Soñki Qırım hanı”), saife 27.

29. Bu qıssa fakat hanlıq devirdeki mutahadiy sarsıntılara Qırımdaki rus ordusınıñ ücümlerine qırımtatarı (urkun) adını vermiş bu söz ancaq dağ eteklerinde (Quvuş, Baksan)… sarqınıp qalması, Qırımdaki rus askerleriniñ buralarda ziyade zulum ve hasarat çektirdigini seyleyen tarih malümatını tedqiq ider.

30. 1924 senesi “Yañı dünya” gazetasınıñ 181-ci nomerasında Qırımnıñ içtimaiy hadimlerinden Firdevs arqadaşnıñ mavalı bir maqalesinde böylece kösterilmiştir. Er ne qadar Sumarokovnıñ verdigi malümata köre 300000 tahmin olunsa da, o zamanki hisabnıñ doğrulığı şübe qaldırdığndan Firdevsniñ körsettigi bu mıqdar aqikata daa yaqındır.

31. Bu meşur alim de talanmış mazlum milletniñ toprağından gendisine yer almıştır.

32. İ. Firdevs. “Yañı dünya” gazetası. № 181, sene 1924.

33. Bu malümatnıñ bizim içün ayrıca bnr emneti bardır. Çünki bunı yazan general Levitskiy kendisi 1879 senesnnde general-leytenant rutbesinde ölmüştir.

34. Kene bu hususta Yevgeniy Markov kendisiniñ “Öçerki Krıma” namlı eserinde dey: “Tatarlar aqqında bütün aytılğanlar iftiradır. İç bir hristiannıñ başında bir tel saçı bile teprenmedi.”

35. Novorossiya general-gübernatorı kâğıtlarından. 1860. №138.

36. Hazine alımlarınıñ ağırlığına biz Levitskiyniñ hatratında dahi ökuymız. Fakat diqkatqa lâyığı şu ki, tatar emekdarlarından toplangan bu alımlar olarnıñ ihtiyadqına degil, missioner papazlarnın planlarını tadbiq etmege qullanılırdı. Nitekim, Levitskiy kene şu makalesiniñ 623-ci saifesinde yaza: “Tatarlardan toplanğan bu paralarğa Yalta ve Aluşta kilseleri yapılmıştı ve 70200 rub. 50 kapik masraf etilmiş edi. Kene şu paradan Simferopoldeki sobornıñ yani büyük kilseniñ demir çabakları çekilmişti”.

37. Alim Aydamaqıñ tercimeiyalını yazan bir rus muarriri şöyle bir adise naql idiyur: “1860 s. icretni kuvetli bir aqın şekline töken Suleyman adlı müstearı ile Türkiyeden teşviqat içün gönderilmiş sabıq Alim Aydamaq olmıştır, 20 sene kadar bir müddet Türkneniñ müteasıb müntinde terbiye almış ve acılıqqa varmış Alim vetandaşlarını müsülman padişasınıñ qolu tübüne toplamaq emeline qapılmıştı.” (Faqat bu rivayete er alda ihtiyat ile telâqkiy etmek lâzimdir).

38. “Bu zamanlarda artıq Qırımnıñ eski cıns koyunı ölgan kök koyunlar az kalğan edi.” (Loşkov).

39. Taacip işareti (?) bizimdir. Oquyıcımıznıñ diqqatlı baqışına celp ideriz. Çünki yuqarıda kösterdigimiz üzre Gasprinskiyniñ icret meselesinde tuttığı vaziyet, adette bir cemaat hadiminiñ (şeer golovasınıñ, köy starostasınıñ) epidemiya ve yaki (stihiynoye bedstviye) zamanında resmiyetle qarışıq bir vazife edasında ibaret kibi qalır. Albuki, malüm olduğı üzre, holera zamanında ölgenlerge teselli yapmaq yahut mecanen (bedava) kefinlik dağıtmak aqiqiy bir içtimaiy hadimniñ ve hususiyle lider ve yolbaşçı tanılmaq isteyen bir mürşidniñ işi degildir! “Aranmiyur halâsa çare!” – fikrimizce, evelâ Gasprinskiyniñ kendisine sonra o künnin hadimlerine ait olan bir iqaz ve öpkedir.

40. Bagçasaray etrafı şeyh Acı Bekir efendiniñ “İdcret vacip oldu!” degen fetvasını ve Şinanay Emirali nam adamnıñ buña binayen: “Artıq burada qalan müsülman degildir!” degen teşviqatı ile ayaqlanmıştı. Burada “Qara”dan murat güya vacibe itaat etmeyip qalmaqtır.

41. Bu muacirler babaları kibi musafirçen olup, qış geceleri çıñlaşmayı pek severler.

42. “Tatar Cemiyet-i Hayriyesi”niñ reisi Acı Mesud efendiniñ 1923 senesi Qırımğa keldigi zaman verdigi malümatına köre.

Memba http://leylaemir.org/lat/literary-gallery/amet-ozenbasli/amet-ozenbasli-historical-essay.php