AFGANİSTAN’I ÇİN FAKTÖRÜYLE DEĞERLENDİRMEK
İsmail CİNGÖZ
Eski Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Başkanı Donald Trump, 29 Şubat 2020 tarihinde Taliban ile Doha’da imzaladığı anlaşma ile Amerikan tarihinin en uzun süreli savaş misyonu olan Afganistan’dan çekilme kararı almıştır. Trump’ın bu taahhüdü ile başlayan çekilme sürecinin Ağustos 2021 itibariyle tamamlanması beklenmektedir. Böylece ABD’nin,
11 Eylül 2001 tarihinde yaşadığı bombalı saldırıların ardından başlayan bir dizi süreç
dahilinde 7 Ekim 2001’de girdiği Afganistan’dan çıkmasıyla bu ülkede ve dolayısı ile bölgede
yeni oluşumlar beklenmektedir; çünkü inşa edilmekte olan yeni dünya sisteminde küresel güç
mücadelesinin merkezi, Ortadoğu sahasından Hint-Pasifik sahasına kaymaktadır. Durum
böyle olunca “Yeni Büyük Oyun” adıyla inşa edilmekte olan yeni dünya sistemi
mücadelesinde başlıca oyun sahası olarak Afganistan’ın öne çıktığı görülmektedir.
ABD’nin çekilmesinin ardından büyük iç savaşların yaşanmasının beklendiği bir
süreçte; bölgesel ve küresel güçlerin ilgisinin yöneldiği Afganistan’da[1] Türkiye’nin Kabil
Hamid Karzai Uluslararası Havalimanı’nın işletilmesini ve korumasını üstleneceği üzerinde
bir dizi spekülatif haberlerle iç ve dış kamuoyunda uzun uzun tartışıldığı görülmüştür. Eş
zamanlı olarak ABD ve NATO yetkililerinin Türkiye karar alıcı mekanizmaları ile uzun uzun
görüştükleri, ayrıca Türkiye, İran ve Afganistan Dışişleri Bakanlarının da bu kapsamda
toplantılar gerçekleştirdikleri uluslararası basın kuruluşlarında yer almıştır.
Bu süreç yaşanırken, Taliban terör örgütünün “Türkiye’nin de ABD ile birlikte
Afganistan’dan çekilmesini istediği” haberleri gelmeye başlamıştır. Zira Taliban sözcüsü
Süheyl Shaheen başta olmak üzere her platformda Türkiye’nin de Afganistan’dan çıkması
gerektiği türünden açıklamalar yapan Taliban terör örgütü, dolaylı olarak Türkiye’yi tehdit de
etmiştir. Ancak Türkiye öne çıkartılırken Afganistan’a yerleşmeye çalışan Çin başta olmak
üzere diğer ülkelerden hiç bahsedilmemesi dikkat çekicidir.
Hattı zatında Afganistan’da olan ve olabilecek her türlü sorunun küresel ve stratejik
olduğu[2] özellikle 1979 Rus işgalinden itibaren ortaya çıkmıştır. Dolayısı ile küresel aktör
olma yolunda hızla ilerleyen Çin, komşu ülke Afganistan’da yıllardır devam eden
istikrarsızlıktan rahatsızlık duymakla birlikte kuzeydoğusundan sınır komşusu bu ülke ile
karşılıklı olarak ilişkilerin geliştirilmesi yönündeki büyük gayretleri de bilinmektedir. İlk
ilişkilerin askeri eksenli olması ise dikkat çekmiştir; çünkü ülke fiilen ABD işgali altında,
yönetimin de ABD kontrolündeyken böyle bir gelişme dikkatli gözlerden kaçmamıştır.
Öyle ki 2016’dan itibaren Afganistan-Çin askeri ilişkilerinin gelişmekte olduğu, Çin
tarafından Afganistan’a iki adet nakliye uçağı verildiği ve uçak mürettebatlarının Çin’de eğitim
aldıkları basında yer almıştır. Ayrıca Afganistan’ın Çin Büyükelçisi Janan Mosazai’nin “Afgan
askeri birliklerinin bölgede aşırı gruplara karşı eğitim almak üzere Çin’e gidecekleri” bilgisini
paylaşmasından[3] bir süre sonra 2018 yılı içerisinde bir Afgan Dağ Tugayı askeri birliğinin
Çin’de eğitilerek Afganistan’a döndükleri bilgisi servis edilmiştir. Bu gelişmeler yaşanırken,
çıkarlarına ters düşmesine rağmen ABD tarafının ısrarla sessiz kalması ilginç olsa gerek…
Dolayısı ile Ağustos 2021 sonu itibariyle ABD ve NATO müttefiklerinin Afganistan’dan
çekilmesiyle oluşacak boşluğun “Büyük Oyuncu Olarak” Çin Halk Cumhuriyeti tarafından
doldurulmak istenildiği belli olmuştur. Paravan olarak 7 Eylül 2013 yılında açıklanan “Tek
Kuşak, Tek Yol Projesi / Kuşak Yol Projesi” şıkkını seçen Çin; Hindistan, Rusya ve ABD’nin
aksine büyük bir gürültüyle değil, her zaman olduğu gibi profesyonelce ve sessiz sedasız
hareket etmektedir.
Ancak unutulmaması gereken husus Çin’in Afganistan’da aktif olarak varlık
göstermesi 1933-1973 yıllarında Afgan Şahı olan Muhammed Zahir Şah dönemine
uzanmaktadır. Bu dönemde Çin, Afgan dillerinden olan Peştuca ve Dariceyi öğrenmeleri için
binlerce Çinli genci Afganistan’a göndermiştir. Ardından gelişen ikili ilişkiler ekseninde Çin’in
Afganistan’daki askeri ve ticari kapasitesi etkili oranda artış göstermiştir. İlerleyen zamanda
Pakistan’ın da etkisi ve arabuluculuğu ile Afganistan ile Çin ilişkilerinde önemli aşamalar kat
edilmiştir. 2000 yılında Taliban lideri Molla Ömer’i ziyaret eden Çin İslamabad Büyükelçisi
çok büyük bir askeri/ticari anlaşma mutabakatı sağlamış ve o yıllardan itibaren Çin,
Afganistan’a büyük yatırımlar yapmıştır[4]. Resmi verilere göre 2020 sonu itibariyle Çin-
Afganistan ticaret hacmi 250 milyon dolara ulaşmıştır[5].
Rusya ve ABD’nin yıllar boyu Afganistan’da kalmalarında çok büyük etkiye sahip olan
yer altı kaynakları, bu defa Çin’in başlıca hedefleri arasındadır. Zira üç büyük Çin devlet
şirketinin milyarlarca dolarla Afgan bakır madenlerine yatırım yaptıkları bilinmektedir. Ayrıca
demir, serum lityum, neodimyum, lantan, tungsten ve uranyum gibi kıymetli maden
yataklarına da sahip olan Afganistan, Çin sayesinde gelecekte dünyanın sayılı zengin ülkeleri
arasına girebilme kapasitesine sahip olabileceği unutulmamalıdır.
Çin, bu muazzam kaynaklara ulaşabilmek için Afganistan’ı da “Kuşak Yol Projesine”
dahil etmek istediği muhakkaktır. Ancak bahse konu cevherlerin nakli için Pakistan/Peşaver-
Afganistan/Kabil güzergahı başta olmak üzere otoyol, demiryolu ve enerji nakil hatlarına
ihtiyacı olacaktır. Çin’in, her zamanki kredi verme taktiği ile Afganistan’ı borçlandırarak
kendisine bağımlı hale getirmek istediği bilgileri gelmektedir. Bu arada kuşkusuz Çin’i
düşündüren en önemli husus ise etkin güç konumunda olan Taliban meselesidir.
Ancak Taliban sorununu askeri alanda anlaşarak çözmeyi başaran Çin, üstelik
Afganistan/Lagor vilayetinde faaliyette olan yatırımlarını ve teknik personellerini koruma
hizmetini Taliban’dan alacak kadar ilişkilerini geliştirebilmiştir. Taliban, koruma hizmeti
karşılığı Çin’den çeşitli silah temin etmektedir. Dikkat çeken husus ise bu silahların Taliban’a
İran üzerinden ulaştırılmasıdır. Ancak Çin, Taliban ile ilişkilerini geliştirirken Resmi Afgan
Hükûmeti ile de diyaloğunu sorunsuz bir şekilde sürdürmeyi[6] başarması ilginç olsa gerek;
çünkü Çin için Afganistan’da kimin iktidarda/yönetimde olduğundan ziyade yönetimin özellikle
Doğu Türkistan İslam Hareketi ile iltisak içerisinde olmaması gerektiği ile ekonomik ve politik
çıkarlarına hizmet etmeleri üzerine odaklandıkları muhakkaktır.
Taliban konusu için bir parantez açmak gerekirse;
ABD ve NATO müttefiklerinin çekilme süreci devam ederken Afganistan’ın %80’ini
kontrol altında tuttuğu iddia edilen Taliban ile barış görüşmeleri yapan merkezi hükumetin
başarılı olamaması üzerine Taliban’ın saldırılarını arttırmaya başladığı görülmektedir.
Özellikle kırsalda etkili olan Taliban’ın son günlerde vilayet merkezlerini hedef almaya
başladığı haberleri gelmektedir. Afgan merkezi hükumetine bağlı ordu birlikleri ABD savaş
uçaklarının da desteği ile savunma yapmaya çalışmaktadır[7]. Afganistan’ın en büyük
kentlerinden biri ve kuzey bölgelerine açılan kapısı konumundaki stratejik Kunduz kenti başta
olmak üzere Zaranj, Şibirgan ve Sar-i Pol kent merkezlerinin Taliban’ın kontrolüne geçtiği,
Asadabad’ın da düşmek üzere olduğu bilgileri gelmektedir. Kunduz, Kabil ve diğer şehirlere
bağlantılı yolların kavşağında yer alması ve Tacikistan sınırına yakınlığının yanında afyon ve
eroin kaçakçılığı hattında olması gibi birçok açıdan önem arz etmektedir.
Ancak ABD’ sonrası merkezi ordunun Taliban karşısında dayanmakta zorlanacağı
muhakkaktır. Bu arada İngiltere Başbakanı Boris Johnson’ın Avam Kamarası’nda yaptığı bir
konuşmada El Kaide terör örgütü için Afganistan’ın üs olmaktan çıktığını, Taliban’ın
Afganistan çözüm müzakerelerine dahil edilmesi gerektiğini söylemiştir[8]. Sözlerinin
devamında ise Taliban’ın legal bir tarafmış gibi “muhatap kabul edilmesi” imasında
bulunması önemlidir.
Çin, Taliban ile ilişkilerinde Pakistan’ı ve Rusya’yı devre dışı bırakmış ve hareket
sahasını daha da genişletmeyi sorunsuz bir şekilde başarmıştır. Esasında Pakistan da böyle
olmasından memnun olsa gerek. Zira ABD ile olan ilişkilerinde sorun yaşamayacağı için her
yıl aldığı 2-3 milyar dolar yardım gelmeye devam edecek, bir taraftan da Çin ile ilişkilerini
kontrollü bir şekilde sürdürebilecektir.
Gözden kaçırılmaması gereken bir diğer husus ise Çin, 2015 yılı içerisinde
Tacikistan’ın Afganistan sınırına ve Vahan Geçidi’ne yakın bir bölgede askeri üs kurmuştur.
Böylece Orta Asya platosunun kalbi olan Vahan Geçidi’nden Pakistan’ın Umman Denizi
kıyılarındaki stratejik Gwadar’a ulaşmaya çalıştığı görülmektedir; çünkü buraya Asya’nın en
büyük ve çok amaçlı limanını inşa etmektedir. Ancak Çin, bu limana ulaşacak olan
uluslararası otoyol güzergahının rahatlıkla ve istikrarlı bir şekilde kullanılabilmesi için
Afganistan’da etkin bir şekilde var olması gerektiğini[9] elbette ki bilmektedir.
Dolayısı ile Çin, büyük Orta Asya hedeflerine ulaşabilmek için kilit bölge Afganistan’da
etkili bir konumda olması gerektiğinden hareketle bu sahada Pakistan, Afganistan ve
Tacikistan ile sessizce ama uzun bir süredir dost ülke blokları inşa etmektedir. Bu süreçte
Çin’e en büyük destek İran’dan gelmektedir; fakat bu dostluk çok uzun vadeli olmayacaktır.
İlerleyen süreçte inşa edilmekte olan yeni dünya sisteminin “Yeni Büyük Oyun” kurucuları
İngiltere ile birlikte hareket edecek olan Çin, komünist dürtülerinin de etkisiyle İslami endeksli
bir partner olan İran ile birlikte uzun vadeli birliktelik istemeyeceği muhakkaktır.
Sonuç Olarak;
Son yıllarda 100’den fazla şirketle sessiz sedasız Afganistan’da faaliyet yürütmeye
başlayan Çin, bu ülkedeki etkili varlığını arttırarak belirgin hale gelmeye başlamıştır. Bu
şirketler özellikle askeri iş birliği ile birlikte ağırlıklı olarak haberleşme, nakliye, metalürji
alanlarında faaliyet göstermektedirler. Ayrıca petrol ve doğalgaz araştırmaları yapan şirketler
de konuşlandırılmıştır. Bu yatırımlar Çin için jeopolitik, jeoekonomik ve jeostratejik açıdan
büyük öneme haiz Afganistan’ın istikrarlı ve güvenli bir ülke olmasını zorunlu kılmaktadır.
Bu arada yıllarca ABD ile ortak çalışan Afganistan vatandaşları ki bunların bir kısmı
Özbek ve Kırgız Türkleri ile Taciklerdir. ABD sonrası Taliban’ın katliamından korktukları için
bir süredir ülkelerini terk etmeye başlamışlardır. Buna rağmen BM verilerine göre sadece
Temmuz 2021 ayı içerisinde Taliban tarafından katledilen sivil sayısı 1.000 kişiyi aşmış ve
1.000.000 kişiden fazlası da korkularından evlerini terk etmek zorunda kalmıştır.
Katledilenlerin ve evlerini terke zorlananların ağırlıklı olarak Türk kökenli olmaları
dikkat çekicidir. Dolayısı ile Taliban eliyle etnik bir temizlik yapıldığı anlaşılmaktadır. Etnik
temizlik yapılırken bu arada Çin tarafından yetiştirilen Afgan Dağ Tugayı birliğinin Afganistan-
Doğu Türkistan sınırlarında konuşlanması dikkat çekidir. Dolayısı ile bu tugay vasıtasıyla
Uygur Türklerine karşı tampon oluşturulduğunun görülmesi, Türk yoğunluğu olan sahaların
birbiriyle irtibatlarının kesilmeye çalışıldığını ortaya çıkartmaktadır.
Ciddi bir iç savaşın yaklaştığı varsayılan Afganistan’da Taliban’ın her geçen gün
hakimiyet alanını genişletiyor olması, Taliban’ın arkasındaki güçlerin farklı hesaplar içerisinde
olduğunu göstermektedir. Dolayısı ile yeni bir vekalet savaşına ev sahipliği yapacak olan
Afganistan, zengin yeraltı kaynaklarının paylaşımını da yaşayacak ama olan yine o
toprakların asıl sahibi masum halka olacaktır.
Olacakları sessizce takip ederken bir taraftan da oyun kurucu olarak geri planda yer
alanların İngiltere ve Çin olduğu muhakkaktır. Şimdilerin küresel gücü ABD ve Rusya rollerini
yavaş yavaş bu iki aktöre yani Çin ve İngiltere’ye teslim edeceklerdir. İşte bu süreçte Çin inşa
etmekte olduğu dost blokları ile coğrafyaya yerleşmeye çalışmaktadır. Dolayısı ile Çin bu
şekilde bir taraftan batı sınırlarını güvence altına alırken, Pasifik sahasında direnmeyi
sürdürecek olan ABD’ye karşı da vaziyet almaktadır.
Türkiye’nin Afganistan’da olmasını ve Hamid Karzai Hava Alanının işletilme ve
korumasını üstlenecek olmasını eleştirenlerin; konuyu bu bilgiler ışığı altında ve Çin
faktörünü de dikkate alarak “siyaset üstü olacak şekilde” bir kez daha değerlendirmeleri
faydalı olacaktır.
Son söz olarak; Çin ve İngiltere tarafından yeni bir dünya sistemi inşa edilmektedir;
fakat Türkiye ve Türk Dünyasının çarpanı 1945’lerde inşa edilen İki Kutuplu Sistem
zamanındaki gibi zayıf değildir. Ancak Türkiye ve Türk Dünyasının karar alıcı mekanizmaları
bir bütün içerisinde; “Eğitim, nitelikli eleman, küçük, orta ve ağır sanayii, bilişim teknolojileri,
tarım ve hayvancılık…” gibi hayatın her sektörü ile hazırlıklı olmak zorundadırlar. Aksi halde
kimse Türklere altın tepside refah seviyesi yüksek bir gelecek sunmayacaktır.
:
İsmail CİNGÖZ; Uluslararası Siyaset Uzmanı/M.A. – BULTÜRK Ankara Temsilcisi. [email protected]
[1] Doğacan BAŞARAN; “Afganistan’da Yükselen Taliban Gerçeği ve Çin’in Beklentileri”, ANKASAM, 23.07.2021.
[2] Mustafa Cem KOYUNCU; “Çin’in Afganistan Politikası”, ANKASAM, 06.08.2021.
[3] Milat Gazetesi; “ABD Çıldıracak! O Ülkenin Askerlerini Çin Eğitecek…”, 06.09.2018.
[4] Halil SİLAHŞÖR; “Çin’in Afganistan’daki Varlığı Her Geçen Gün Daha Belirgin Hale Geliyor”, A.A., 16.06.2020.
[5] Begüm BARLAS; “Çin’in Kuşak-Yol Projesinde Afganistan’ın Rolü”, 14.01.2021.
[6] Halil SİLAHŞÖR; a.g.m.
[7] Haber Türk; “Afganistan’da Taliban, Kunduz Vilayet Merkezinin Bazı Bölgelerini Ele Geçirdi: 11 Ölü, 41 Yaralı”,
07.08.2021.
[8] Haber Türk; “İngiltere Başbakanı Johnson, Ülkesinin Afganistan’daki Askerî Misyonunun Sona Erdiğini Açıkladı”,
08.07.2021.
[9] Halil SİLAHŞÖR; a.g.m.
