EDEBİYAT DEFTERI

EDEBİYAT DEFTERI
Güner Akmolla
Dobruca, çin tarihinde Tomırşa,onday bır topraqtır ki, yaqın 600 cıl türk vilayetı kıbı dayandı. Asya’dan ve Anadolu’dan türk tamır milletlerı kelıp bo yerge cerleştıler, taa evvel zamanlar dan. Kumanye, bızım tılde ve Qaşğarlı’nın XI-cı asırda yazğanlarında Deşt-i Kıpçaq, ya Kıpçaq bozqırları genış topraqlarda yaşaylar, Tisa ve Ural’larğa dayanıp. Katolik dinıne geşken kıpçaqlar, moğulların kelmelerınden qorqıp, Milkov’da bırıncı piskoposluqnı yasay XIII-cı asırda , onuda moğollar ve tatarlar ordusı coq ete. Moğol işgalından sonra, kıpçaklar (qıpşaqlar) ane bızım yaradılışımızda 100/ 90 kelgenler, ve bızmen tarihte dayanğanlar, Solhat ‘ta( Starîi Krim, Es kı Qırım) ‘ da Codeks Kumanikus kitabını missiyonerlıkmen bağışlap XIII-cı asırda. Qıpçaqlar cöytılmaylar, yavaştan ırıp keteler bugunkı Romanya, Ukrayna ve Macaristan’larğa. Ketkenler de ya Asya ‘da ya Mısır’da mameluk hanedanlığını quralar. Mından, Dobruca’dan Şarq betıne dayma koşulgen, oqumağa ya da qalmağa meraqlanıp caşla rımız. Anca 1878 den sonra askerlık zorından ketılgen ele menım Aqbaş tuvma koyumden men koydeşlerımnı taptım Bursa etrafında türk koylerınde 1982 cılında Aqbaşlımız degende, belkıde ıruvmız dep aytılğanda ozıme. Koşuvler yavaşıla 1878 den sonra, em Milliy Şairımız Memet Niy azi ayta ve yaza: “artıq Romaniye balaları boldınız!” Er vaqıt şairlerımız barlığımıznı quvnadılar olay hatırlayman baba tarafımdan Zekerya dayımnı keday bolıp koylerde şiirlerını aytıp cürgen omırce. Istıdadından mağa da kelgen tamır…Zekerya tanıla halq şaiirı kıbı XVIII asırın sonunda , XIX asırın başında. Peşmanmız ki XIX -cı asırga dair az ya da eş bılgı cetışmegen kunumızge, tuşu nemız koşuvşlerge Şarq dünyamızğa, az-bır boldımı Qırım’ğa? Halqımız” keday” halq Şairı adını salıp ketırgen halq edebiyatımıznı bugunge. 1783 ten sonra Qırım Hanlığı rus idaresıne kıre. Mil liy şairımız MEMET NIYAZI (1878-1931) yaza en muyim ve uygun şiirlerını, konusın tatarlıq ve tılı en zengın tıl kıbı. Olay canlana milliy şuur, ve Vatan asret ateşı!11 yaşında bolğanda ailesı koşe Türkiye’ge ve tahsilını pıtırıp Memet Niyazi kete Qırım’ğa muallim kıbı.Son qaytıp kele Dobru ca’ğa gazete, mecmua, kitap şığarıp ve Kostencı Musulman Mektebınde mudur bolıp. Onun bellı şiirlerımen ostım, babam onun talebesı eken Seminarda – Gulsum totay, Yeşıl ada, Menlı Giray Medresenın Marşı, Dobruca ‘dan sızge selam ketırdım, Eşıtemen, Qışnın selamı, ve o ars poetikası, Tatar barmı dep sorağanlarğa. Qırım’da, Türkiye’de ve taa qayda yazılğan kitaplarda o bar, qatında Mustecep Ülküsal bar, en balaban tatar evladları Dobruca’nın o zamanda. Nevaqıt 50 yaşını totıra, Mecdiye’dekı üyünde ziyaretçı bola Mustecep, Bukreş Hukuk üniversitetınde talebe: -“Müstecib! Şimdi ne ıstediginizi ve kararınızı söyle, dinliyorum, dedi. -Siz,Dobruca’daki Kırım Türkleri için, Kırım lehçesinde şiirler yazarak onları duygulandırmaya, u yandırmaya ve yurtlarını sevmeye çağırmış şairimizsiniz.Dobruca Türklüğünün kültürünü öğren mesi için kitap, dergi, uyanması için gazete yayınlamış bir yazarısınız.Bir öğretmen olarak yetiştir diğiniz yüzlerce talebeniz var.Bunların hepsi milletimize hizmettir. Hepimiz sizin bu hizmetleriniz den faydalandık, aydınlandık; milli benliğimizi ve şuurumuzu bulduk. Biz de Romenlerin bir Emi nescu’su, bir Coşbuğ’u, bir Carageali’si, bir Octavian Goga’sı gibi bir şaire sahibiz ve bununla övünüyoruz. Bu sevincimizi sizin etrafınızda toplanarak, jübilenizi yaparak dosta ve düşmana göstermek istyoruz. Biz de edebiyatsız, şiirsiz, kültürsüz bir millet olmadığımız ispat etmek istiyoruz. Bu bizim samimi dileğimizdir, bunu lütfen kabul ediniz, bizi kırmayınız!”dedim. Mehmet Niyazi bey, benim bu samimi ve heyecanlı konuşmam karşısında gözyaşını tutama yarak şöyle konuştu: -Bana layık olmadığım şerefi vermek istediğiniz için size teşekkür etmeyeceğim. Ben, senin adlarını söylediğin şair ve ediplerinden hiç birisi gibi değilim.Benim yazdıklarım değersiz şeylerdir.Ben, milletime gereği gibi hizmet edemedim;jübilesi yapılmaya layık değilim. (M.Ülküsal, Kırım Yolunda bir ömür, Ankara, 1999, s.142). Ars Poetik dediğimiz şiiri, “Tatar barmı dep sorağanlarğa” bırqaş satır kosteremız: “Oz teregın begenmegen soysızlarğa Gur dauşman kerekmiysız dep aytarman. Kelgen, geşken, hanlıqlarnı, barlıqlarnı, Yoqtır degen qansızlarğa cau bolırman. Sau bol, aru millet, bugun yuqlasanda, Koz yaşımman betın sıypap men catarman. Talk bolsanda halq qatında şohretın bar, Kun korersın sende qalqtay itıbar.
Men kormesem saulığımda bonday kunler, Mezarımda, TATAR QAYDAY dep sorarman, TATAR QAYDAY ? dep sorarman mezarımdan, Alalmasam yaqşı cevap, ah! Cılarman…”
(M.NİYAZİ, Olımsız şiirler, EMEL DERGISI, 2007, S.70 )

MUSTECEP FAZIL ULKUSAL (1899 Azaplar, Romanya-1996 Istanbul, Türkiye) lider,vaqıf yaratıcı, gazete ve dergı şığarğan yazar milliyetçı Ağamız.Zamanın en quvetlı kışısı, putun türk dünyasında tanıldı çünki omırını Vatan uşun bağışladı.Eserlerı klasik boldılar, kop tılde tercümelerı yasaldı.Yanuar- ocaq 1930 da Emel Mecmuasını yarattı, son Türkiye’ge kettı, dergı kunumızde Romanya-Kostencı’de basıldı kenede (2004-2018 arasında er üş ayda).1941 cılında Berlin’ge cıberıldı dr.Eduge Kırımal’man Hıtler’den Qırımnı ıstemege Qırımtatarların haqqına. Klasik kitabı “KırımTürk Tatarları(Dünü-Bugünü-Yarını)Istanbul 1980 romencege çevırıldı 2006 da, en onemlı kitap dep saydıq bız. “Qırım yolunda bir ömür” kitabı Ankara 1999, tercümesını kordı romence de2015 ve 2018 de.”Qırımtatarların atasözlerı” tatarca ve türkçe yayınlandı 1970 te Ankara da ve tercümesını yaptıq romencege 2021 de.” Dobruca ve Türkler” kitabı uşun 1970 cıllarında Romaniye’ge buyur etıldı ama red ettı şu sözlerımen:”kelmem, soyımnı mahpuslerge ve olımge berdınız”. (Aile belgılerım kop, onın anası menım anne annemın oz ablası).1939 Türkiye depremı Erzurumda fena bolıp tanıtıldı bızde ve Ulkusal komitet qura yardımlaşmaq niyetımen. Cıberılgen mal ve para Erzurumda üylernı şeernı qurtara.Anlata: “1939 yılının 27 Aralık gecesi Erzincan kasabasında ve civarında meydana gelen yer deprenmesi sonunda kasabanın ve civar köylerin yıkılması, elli bin kişinin ölmesi, yüz binden fazla insanın evsiz ve barksız kalması, Dobruca Türklerini duygusuz ve kayıtsız kalması asla doğru olamazdı.Selim Abdulakim bey’e gittim.Erzincan felaketine uğramış olan kardeşlerimize bizim de yardımda bulunmamız gerektiğini söyledim.Tereddütsüz kabul etti.Ondan çıkıp Senato’daki temsilcimiz ve başmüftümüz Ethem Kurtmolla efendi’ye gidip ayni şeyi söyledim.Memnuniyetle katılıp çalışacağını söyledi.Aramıza Romanya Türk Okulları Enspektörü Zahit Boztuna ‘yı alarak dört kişilik bir “Anadolu Zelzele Felaketzedelerine Yardım Merkez Komisyonu” kurduk. Başkan olarak Selim Abdulhakim Bey’i genel sekreter olarak beni seçtiler. Her ilde müftünün başkanlığı altında birer altkomisyon teşkilini ve hemen yardım toplanmasına geçilmesini kararlaştırdık; birer mektupla Müftülüklere bildirdik. Talimatımız gereğince müftünün başkanlığında üçer veya beşer kişilik altkomisyon kuruldu.Türk halkına hitap ederek bastırdığımız binlerce beyannameyi dağıttık.Para ve eşya yardımları toplanmaya başlandı.Merkez yardım Komisyonu adına Romanya İçişleri Balkanlığı’ndan aldığımız 80 A No.’lu ve 4 Ocak 1940 tarihli ruhsatname üzerine dört (Köstence, Tulça,Pazarcik ve Silistre ) ilden toplanan ve yekunu 2.744.473 leye ; 8.480 parça eşya balig olan yardımları Bükreş Büyükelçiliğimize teslim ettik. “ Bo yardımnı berdık prezident Selim Abdulakim ve Mustecep Fazıl Ağaların imzalarıman Merkezi Komisyanın haqqına ( b.n. Erzincan, Türkiye “Doğu” gazetesıne, yani Halil Ibrahim Özdemır şair,roman yazarı,gazetecı ve bunun sahibi bey’e yazdım 1992 cılın zelzelesinde, toqtalmadan zelzele qaberını bergen kışıge, Romanya tatarlarının yardımına dair Ülküsal Fazıl adıman.2 Ekim 2014 tarihinde e*mail qabul ettım: “1939 da bergen yardımınızman Erzincan da üyler koterıldı ve bugunde barlar. Sız kelgende onda aketıp kostermegenıme peşmanman, Güner hanım ve Maryus bey.O şeer Romanya adını taşıy, çünki romen yardımını türk ve tatarlar berdıler para ve mal kıbı. ( ayt.kitap, s.262).

SALYA SEPTAR (FAZIL,MENDU) -1903-1961.Dobruca qırım tatarlarının ilk şairesı, Mustecep ve Necıp liderlerın ablası, Azaplarlı acı Pazıl ve Şerife hanımın qızları.Milliy tuşuncelerı ve Vatan suygusı içün mahpusge atıldı (3 yıl ağır ceza).Zamanımızın cemaatı onu en aqıllı ve en bılgılı qadın dep saydı.Aşadaqı satırlar onu tanıta:
“Akșam, yine sabah, yine de akşam… Durmadan işler saat, çalar tam, tam. (…) Gittiler kimi cebir, kimi ecel, kimi istekle Boş kaldı yüvam, derin sessizlikle.”
(Emel, Salya Septar,no.14 s.1, Gelmiyor hiç biri)

NECIP HACI FAZIL, MİLLİY ŞEYITIMIZ (1906-1948) Vatan qurtuluş kureşınde lider ve Şeyit. Komunizmağa qarşı kureşımızde bırıncı şeyitlıknı ald; şair, tuz yazı yazarı, tyatro yazarı, nuvella yazarı; 1948 en ağır cılında komunizmanın ankette ottırıldı, 5 kunde! Bugunde evraq yoq onun barlığına dair! Azaplar tuvma koyunde mezarı qaldı dünyanın kereklı-kereksız aqmasında…Onun yazğanalarından qalğan söz:”bır milletnı pıtırmege ıstesen,tılını al!”Milliyet yeni yol dergısınde eserlerı basıldı, ve son EMEL mecmuamızda s.2,3,15,17 lerde 2007 senesınde basıldı ve son kunumuzge dayanıp ekı tılde basılğan kitabında.”Tılegım “ ars poetiq şiirınden misal beremız:
“Cürtumdan uzaq tuşkenmen; oksuz baladay Anda, mında, qorlanıp, tentıgıp cürgende, Anıyman üyüm bolğan balaban bır ulke. Bugun, onın uşun şekkenıme kore zar Bari nasıp etse cürt cerınden bır mezar!… < ( G.Akmolla, N.H.Fazıl, 2009, s.13)
ALI OSMAN BEKMAMBET (1912-2013) Mecdiye de Musulman Seminarını pıtırıp milliyet davasına kırışken Ağamız olgeşık liderımız kıbı tanıldı.Bergen yardımıman qırım muacirlerıne ve romen lecyon partisınde şalışqanıman davasında ekı ceza aldı 20 cıllık mahpuske!Ekı tılde şıqq an kitabı “Keşken Kunler” 2003 te milletımızın orf-adetlerın kostere, ağır cılların komunist mah puslerını yaza.Insanlıq ornegı, haysiyetlıgı, milliy davamızda bellete kışılıgını ve Vatan suygusu nu tanıta kele. 1989 lardan son gurur tuya ve ayta edı epımızge:”men babalarınızman şalıştım Vatan uşun şımdı sızmen haq ıstep kureşkenıme sevınemen” dep:
“Gerla’da tutuklular bır odada 34 tane edık. Üyden kelgen aşayt paketıne tuşunup turğanda, epısı quvanıp ora oynaylar, qatımda arqadaşımdan sordum ne içün oynağanların ve o dedı: “sana paket keldı, sen sigara işmeysın, şoğa sevıneler ve quvanıp oynaylar.Bunların içinde doktor, profesör, muhendis, yuksek subaylar bar.Qardaş kıbı yaşadıq.Paketnı aldım, eşım 400 sıgara yerıne sekız yüz baylağan.”(Keşken kunler, 2003, s.80). 2012 YÜZ cıllı jubilesını yaptıq.

ŞAYP VELI ABDULLA(1913-1991) Şair, imam-qatip, Aqbaşlı tatar milliyetçısı, uyanma ve omır ce serbestlık uşun cabalağan kışı, mahpuske ekı defa alındı, 1945 ve 1952 de. Ulu Memet Niyazi’nın seminar talebesı, 18 yaşında yaza:
“Mezarından Tatar qayday dep sorasan, Hep oksuzdur, yurdu için gece kunduz qozğala; Catqan cerın cennet bolıp Yaradanğa baralsan, Yurdumuzğa duamızın qabulunu cabala.”
(Emel,1931, Torende qarşılıq, Emel 44.2014, s.4; Qurtveli Oğlı Şayp,2017, s.124. Hayatın ve Vatan colında kureşmesını yazdıq romanımızda, tatarca em romence.)

MEMET VANI YURTSEVER (1907-1995) Türk tılı ve edebiyatı profesoru boldı Tatar Pedagojik lisesınde.Şair, tuz yazı yazarı, tyatro yazarı, 15 cıl mahpus cezası aldı 1953 te.Az bır zaman qaldı ceza evınde,şaşılacaq alde qurtulup Türkiye’ge ailesımen koştı, ve onda ocalıq yasadı em eserler yazdı. Mahpusnı bolay anlata:
“Hücrenın temır qapısı Aşılğanda Sıtosman Esenkırep, qorqıp tura Ah…anketler bek yaman!”
(Karadeniz. S.1997, s.2)

ISMAIL ZİYAEDDİN (1912-1996) Babası Qırım’dan kelgen, ozı Kostencı’de doğa, Mecdiye Musulman Seminarında mezun bola, son Timişoara Politeknikasını pıtıre.Ekı dünya harb zamanında liderlerımızmen bırlıkte çalışa, şiir ve tyatro yazıp milliy duygularıman.1937 de Polonya gezıntısıne taraf ala, Qırım dermokrat devletının 20 cılını qutlamaq uşun. Zamanın bırozı qurtula qapalmadan komunist ıdaresınde.Yazğanlarından, “Ana Tılım, “Toy” şiirlerımen nam qazana.
“Ana tılım, derdın bek kop, anlayman, Zor kunler keçıresın, koremen de, cılayman. Kımsesız bır ğaripdiy, er kes senı tartqıçlay, Sözlerınnı begenmiy, yat sözlernı alğışlay.” < ( G.Akmolla, Ey, Ana Tılı, 2009, s.101)

KEMAL HAŞIM KARPAT (1925-2019)
Babadağ Armutlu’da doğdı ve 1940 cılında Mecdiye Musulman Seminarını pıtırıp Türkiye’ge kettı.Uluslararası şahsiy kışımız. A.B.M.de prezident Reagan ve Carter-lerın konsiliyerı bola ve dünyağa tanıla. Yazğan eserlerı Osmanlı tarihine, Türk uyanmasına, Islam kültürüne ve medeniyetıne bağışlandı. Karpat- Asya’ğa cayıldılar eserlerı, Ovidyu Ünıv. Politik bılgılerde(1957) onor qazandı, Doktor Honoris Causa nı aldı (1998), Babeş-Bolyay Kluj Üniv.(2015) Emin Tanrıyarın kitabında dünyanı qazanğan kışı kıbı cer aldı, ele “Dağnı delen su”eserımen.

CEMAL ACİ-AMET (1943-2000) Asıl şair Kelınşek tuvması ve zamanımızın hala en istidatlı şairı. Yazğan konu bellı:adetlerımız, tarihımız, barlığımız, aşq ve insaniyetlık, tabiat ve Dobruca’nın bozqırı. “Camının duvarları Ses sınırgenler em saqlağanlar Qartbabaylarının seslerı.”
(Tarih ve Edebiyat Tarihı Romanya da yaşağan Qırımtatarlarının, 2014,s.82)
EMEL EMIN (1938, Pazarcik Bulgaristan.Türkçe üniversite yaptı Sofya ‘da, üylenıp Romaniye’ge keldı 2 bala ostırdı ve son lektor bolıp Ovidyus Fakuktetınde ders berdı. Yazğan eserlerı kop ve muyim, şiir ve tuz yazı, metod ve gazeller, Pratik kurs ve qabul etken ödüllerı. Türk demokrat Bırlıgı onın eserlerını dünyağa tanıttıö çünki türkçe yazdı. Meraq onusı türk dünyası boldı.
NERIMAN IBRAIM (d.1944 te, Kencemalle, Kostencı.)Qırımtatarca yaza, ele balalar uşun şiir ve masal, Radyo T muduru boldı Tatar dernegın tarafından.Qadınlar Dünyasını yaqşı becerdı, Memet Niyazi ödülünü qazandı 2014 cılında. Kışkene sözluk yazdı tatarca talebelerın oz ana tıllerınde qonuşmasına.Şiirlerın konusu: tarihımız, Vatan suygusu, tabiat guzellıklerı, omır ve olım.Dıqqatlı ış, hayat colı, bılgı ve ya sonuş kıbı, terekler, denız, Tuna.
Qırımtatarca ya romence yazğan yazarlarımızın sayısı kun-kunden arta :Nedret ve Enver Mamut ailesı, Yaşar Memedemin, Alftay Kerim, Şukriye Kerim, Güner Akmolla, Ibram Nuredin, Yaya Necat.Caşlardan hatırlaymız balaban umitmen: Amet Aledin, Metin Omer. Sözluk yartqan ağalarımızın cerı ayrı:Aciyemin Baubek, Altay Kerim, Taner Murat. Karadeniz gazetasını şığarğan Cenan Bolat ef.epımızge col aştı. G.Akmolla hanım Qadınlar şubbesını qurdı (1992) Bostorğay korosynu yarattı (1996)ve Karadenız anzsamblosunu yaratıp bırıncı spektakolnı becerdı.)1996). Emel/ Ideal dergısını 2004- 2018 cıllarında ekı tılde yazdı ve tanıttı.

Sonuş: Yazğanımız bır proje. Umarım Tatar Dernegı bunu genışletsın müelliflerın yardımıman, edebiyat sekreterlıgı qurulsun ve edebiyat qonuşmalar balalarnı ve caşlarnı toplasın.