Kırım Hanlığı’nın başşehri Bahçesaray

Kırım yarımadasında yaklaşık 30.000 nüfuslu bir şehir olan Bahçesaray, Kırım dağlarının kuzey ve orta sırtları arasında Çürüksu nehrinin vadisinde, Akmescid (Simferepol)-Sivastopol anayolu üzerinde yer alır. Bahçesaray yöresi XVI. yüzyıla kadar ormanlarla kaplı derelerin, pınarların bulunduğu yeşillik bir bölgeydi. Altın Orda Devleti’nin valileri ve daha sonra kurulan Kırım Hanlığı’nın ilk hanları bu bölgeye yaz aylarını geçirmek, avlanmak ve dinlenmek için gelirlerdi. I. Mengli Giray Han, bol sulu küçük bir ırmak olan Çürüksu’nun kenarına, 1503’te şimdi Han Sarayı adıyla bilinen sarayı yaptırarak Bahçesaray’ın temelini attı. Şehir bu sarayın etrafında ve dar Çürüksu vadisi boyunca gelişerek XVI. yüzyıl sonlarında mâmur hale geldi; Han Sarayı’nın bağ ve bahçeler içinde olması sebebiyle de Bahçesaray adını aldı. Yine bu yüzyıldan itibaren, Solhat ve Kırk Yer’den (Kırker veya Çufut Kale) sonra Kırım Hanlığı’nın idare merkezi oldu. Bahçesaray’ın kurulup gelişmesiyle hemen güneyinde bulunan Kırk Yer ve kuzeybatı tarafında bulunan Eski Yurt önemini kaybetti. Hanlığın kurucusu olan Hacı Giray ile daha sonra I. Mehmed Giray, I. Sâhib Giray ve I. Devlet Giray’ın Kırk Yer’de para bastırmalarına karşılık III. İslâm Giray (1644-1654) kendi sikkesini Bahçesaray darphânesinde bastırmıştır. Mengli Giray’dan sonra gelen Kırım hanları Han Sarayı’na yeni bölümler eklemişler ve bahçeler içerisindeki tek veya çift katlı evlerin güzelleştirdiği şehri yaptırdıkları camiler, selsebiller ve türbelerle devamlı şekilde imar etmişlerdir.

1681’de Bahçesaray’da Osmanlı Devleti ile Rusya arasında bir antlaşma imzalandı. Bahçesaray 1736’da General Münnich kumandasındaki Rus ordusu tarafından işgal edildi. Bu sırada Han Sarayı ile 2000 ev tahribat gördü ve Selim Giray’ın kurduğu zengin kütüphane yok oldu. Han Sarayı ve yıkılan diğer yerler II. Selâmet Giray zamanında kısmen onarılmış ve 1740’ta sarayın karşısında inşa edilen caminin kütüphanesine I. Mahmud tarafından kitap gönderilmiştir. Çarlık Rusyası Kırım’ı 1783’te ilhak ettiğinde Bahçesaray’da otuz bir cami, iki kilise (biri Rum, biri Ermeni), iki sinagog, iki hamam, on altı han ve 1561 ev mevcuttu; 1854’te ise dokuz büyük cami, yirmi sekiz mescid vardı. Bahçesaray, 1783’te Akmescid’in Rus Çarlığı’na bağlı Tavrida vilâyetinin idare merkezi olmasından sonra da Kırım Türkleri arasında önemini korumuştur. Ünlü mürşid Gaspıralı İsmâil Bey 1883’te burada Tercüman gazetesinin neşrine başlamış ve ilk “usûl-i cedîd” mekteplerini yine burada açmıştır. Gaspıralı İsmâil Bey’in ölümüne (1914) kadar Bahçesaray Rusya müslümanlarının eğitim merkezi haline gelmiş ve onların uyanışında önemli bir yer tutmuştur. Çarlığın yıkılması sırasında kurulan Kırım Tatar Cumhuriyeti’nin idare merkezi yine Bahçesaray olmuş ve Kırım Türk Kurultayı Han Sarayı’nda toplanmıştır. Bu dönemde ve daha sonra Sovyet döneminde Kırım Türkleri’nin ilk millî kültür ve sanat faaliyetlerini başlattıkları şehir Bahçesaray’dır. Hanlık devrinde bu yüzyılın başlarına kadar Bahçesaray’da el sanatları, bakırcılık ve özellikle dericilik gelişmişti.

Kırım’daki Türk-İslâm eserleri Çarlık ve Sovyet dönemlerinde büyük tahribat görmüştür. Bu tahribattan kurtularak günümüze ulaşan eserlerin çoğu Bahçesaray’da bulunur. Şehrin en önemli mimari eseri olan Han Sarayı’nın yapımında İtalyan Mimarı Alevizo Novi çalıştığından saray Rönesans izleri taşımaktadır. Mengli Giray’dan sonraki hanların yaptırdıkları ilâveler ve tamirlerden sonra bu saray İstanbul’daki eserlerden biri gibi olmuştur. XVIII ve XIX. yüzyıllarda Bahçesaray’a gelen birçok yabancı seyyah bu binayı Elhamra Sarayı’na benzetmiş ve güzelliğine hayran kalmışlardır. Çürüksu üzerinden bir taş köprüyle geçilen sarayın methalinde Demir Kapı ve buradan girilen Çeşmeli Avlu vardır. Avluda 1733 tarihli Altın Çeşme ile 1763 tarihli Gözyaşı Çeşmesi yer almaktadır. Kırım Giray’ın, hanımı Dilârâ Bikeç için yaptırdığı Gözyaşı Çeşmesi ünlü Rus şairi Puşkin’in “Bahçesaray Çeşmesi” şiiriyle ve librettosu bu şiirden uyarlanan Asafiyef’in aynı adı taşıyan balesiyle ölümsüzleşmiş, daha sonra birçok Türk ve yabancı şaire de ilham kaynağı olmuştur. 1950’den beri Doğu Müzesi adıyla müze olarak kullanılan sarayın avlusunda bulunan bazı Kırım hanlarının mezarları da halen müze kurallarına göre ziyarete açıktır. Sarayın bitişiğinde ise Han Camii yer almaktadır. I. Mengli Giray şehrin güneyinde Salacık mevkiinde 1500’de Zincirli Medrese’yi ve 1501’de babası Hacı Giray’ın türbesini yaptırmıştır. Anadolu’daki medreseler gibi tek girişli olan Zincirli Medrese Kırım Türkleri’nin en önemli ilim merkezlerinden biri olmuştur. Ayrıca Bahçesaray’ın kuzeybatısında yer alan Eski Yurt’ta da yıkılmış halde bir türbe bulunmaktadır.

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi