IDRIS ASANIN (1927- 2007)
Sır Darya ve Amu Darya ırmaqlarını geşkenson quru topraqman qalanğan dağlar koterılıp kele şayırların ustlerıne. Sular cel kıbı ağıp keteler aşağa doğrı cerleşken cernı aşıp, koknı qapap.
Asılını qonuşsaq, bo yerlerde su siyreklene, anca ilk baarın ve kuz barın cavunlarında teraqay canlanğan topraq, yazın qurısında anca dayana ırıp pıtmeden kuneşın caqqan ışıqlarında. Bo yerde pamıq urunı bol-bol cetışıpp halqnı ışke sala. Moskova’ğa pamıq kerek.Tamam keldı sur gun yesır qırımtatarları pamıq şoolerıne cerleştırılıp. Şol uzaq koyge, koyde de kışı az, erkekler, yani Sibir lagerlerınden qalğan erkekler, Batı cephesınden qastalanıp qalğan erkekler, olıp azaldılar. Surgun bolıp ketırılgen cezalı halq elbette şalışıp pamıq kereklerını qarşılaycaq! Hatıralar
Acıbolat Qırım koyınden, Usniye ablamız anlata em cılay; bızde onı şiirge aldıq:
ACIBOLAT TATAR KOYI QIRIM’DA
Motto: “Kak tebya zabut pa tatarskiy?”
“Kak tebya zabut pa ruski?”
(Usniye hanım, Eskı Saray, Qırım, 2008)“Azaplarman Aqbaş koyın ortasında bır oba
Mındım bır kun tobesıne tatar colın aqtarmaa.
Geştım denız, geştım Qırım, Ozbekistan korıne
Pamıq ege qorantalar Hlopka koyın şolıne.
Yanko koyı, Putilovka, Bahçisaray canında,
Surgun bolıp batılğanlar bozqırlar kenarında.
1
Em yağana, em şapalay, son çikamka eteler,
Pamuqlarnı Moskova’ğa şalt becerıp bereler.
Qartbabasın ayvan etıp arabağa cekkenler
Ottırgeşık şektırgenler Acıbolat koşmeler.
Şımdı şolde em Riza bar, Usniye de canında
Balaşığı eş bılmezmı Qırım qanın tamırda?!
Korınemı kun tuvğanı Qaradenız tubunde?
Ay carığı caltıraymı Tatarlıqnın ustınde?
Usniye kıbıler Orta Asyanın er cerınde barlar em anlatalar cevaplarını qorqmadan sorğıman berıp Işte, Mitan, Samarkand, Ozbekistan cerlerı korıne tura.1944 senesın haziran ayın 10’ı.
Sıcaqmı sıcaq! Qurğaq avanın qalmağan su degen barlığı, ay bolğan cauın sebelep qalqnı quvantmağan bo ozbek topraqlarında; qasabanın ortasında ekı tükkan bar, ekısı de qasap tükkânları; ekısınınde qapısında dort-beş qırımtatar balaları qolların uzatıp tılene…
Bır ozbek qart apayı da, Mayye abay, korıp bo yüzsızlernı solene:
-Bo neday terbiyesız millet, kelgenler taa Qaradenız qıyılarından bıznı raatsızlamağa.
Marebe vaqtınde kımde bolar artiye mal?
Olay dep auızını şurtitkendey etıp qatına kelıp toqtaldı bır balaşıq, caş desektebolacaq, esmer ama yeşıl kozlı şaşlerı de qumral…Kım bolğanın bılamadı Mayye abay, balada aytmadı babasın adını. Er alde, etraf koylerden, dep, oğa dıqqat etmedı.O caşta anau tılengen balaların adlarını defterge yaza, cerlerı qayerde ekenın de sorap.Tuşunıp turğanda, qasapşı kestı bıraz boş yerınden ayvanın bırde bır süyegın etını sıdırdı son tutturdı balaların bırısıne sert sesımen baqırıp:
-Aydı, sıktırıp ketınız, başımnı auırttınız, Qırım belaları?!
Bu lâflar bek yaramadılar caşqa, ama o kene devam ettı yazmağa: balanın isımı, koyıya qasabası, şımdı qaysı kolhozğa berıldı ailesı.Riza Fazıl ve Safter Nogaev ağalarımız
yazğan mamut kitaplarında”Qırımtatar Edebiyatının Tarihı, 2001 Qırımda, latin arifke ve romence tercümemızde, surgunnı anlatar ve bu facialı olayğa Idris Asanin’ın şiirlerıı tanıtalar:”Mitan soqaqlarında”, “Menım duam”, “Bu ne zulum?” v.b. “Halqımız olüm- qalım areketleri içinde çırpınğan bu yıllarda Samarkand vilâetinin Mitan qasaba
sına tüşken 17-18 yaşlarında bir yigit şu yılı o yerge ketirilip tökülgen binlermen adamlarnın sıdırğı olıp ketkenlerini, anda atta qabir gazip olünü cıymağa adam qalmağanı nı, soqaqlarda aç-çıplaq tilenip yürgen balalarnı, bazarda qasap kutügi başında kemik yarçığı yalağan sabiylernı, açlıqtan şişken balaçıqlarnı korip, bu sonsuz facialarğa yüregi yanıp olarnı yerince şiir yaki nesir yaza edi. 1944 senesi yazğan kıbı şiirlerınde halqnın faciasını, çığımsız vaziyetını aks etken olsa, sonra endi tek vaqyanı tariflemekten qalmay, bu vaziyetten qurtuluv çarelerini izlep başlay. Vatan davasını kotermek ıstegen Idris Samarkand institutın ocalar tarih fakültetinin uşıncı kursında iken MGB acentleri onı zindanğa aketıp taşlaylar.
Anca bonday suallı em dertlı tuşuncelerın arqasında kele Vatanın serbest şereflikunlerı ve o zaman, dünyada en bek süygen anasına yaqınlay, “aziz anasını” ep vatanın tarihımen bır kore:
“Eger halqım Yürtqa qaytsa
Men olırım “Yurtlu Tatar”.
Eger halqım Yürtsız qalsa,
Menim kimge keregım bar:!”
25 yıl cezasını alğanson yaza “KOYGE MEKTUP şiirını. Bolay bılemız barakanın ağaştan ekenın, uyqunı meraq etıp umitlerını cöytqanın,epı azaplıqta Vatannı tışınde aqiqattaqısınday korgenın:
.
KOYGE MEKTÜP
Yarı gece…Barak yuqlay, Men de yatam ağaç narda. Yüqu qayda, bu gonülde Unutılmaz ğadap barda!…
Yörğanıma sarınam da, Dalam tatlı umütlerge. Hayallanam, koz taşlayım Yöğurılğan tuvğan İlge.
Ana-yürtum cav qolunda Onı Sırttan zulum bastı. Viran oldı halq varlığı Qabirler de ayaq astı…
Tuvğan halqım Yürtqa asret, Can talaşa ne yerlerde?… Bir zalımnın hışımınen Esarette yat illerde.
Yuqu qaça, can tırnana, Töşegimde otqa yanam. Hayallarım tınçlıq bermey, Nefretlene, efkârlanam.
Kene umüt ğayret bere, Deyim:„Rabbim! Ricam Sana: Bir imdat ber hor halqıma Oz Yürtına qavuşmağa!…”
Incınma sen, anaçığım, Oğlun ozün unuta dep. Qalır artıq Peçorada Yaş başınen ecel beklep.
Eger halqım Yürtqa qaytsa, Men olırım”Yürtlu tatar”. Eger halqım Yürtsız qalsa, Menim kimge keregim bar?!
Selâm söyle, aziz anam, Menden cümle koydeşlerge. Çörmensinler beklenilgen „Aq oğrunda!” kureşlerge.
Er zulumnın bir sonu bar… Bunı sonsız demesinler. İç olmasa, ğafil yatmay Buğavlarnı kemirsinler!
(İdris Asaninnin vatanğa qaytıp kelgen son 1997 senesi çıqarğan „Bir avuç topraq” adlı şiirler cıyıntığından)
Lagerde en yaqın dostu Eşref Şemizade bola,1956 da qurtula ve yaza:”Afu et, aziz halqım” şiirını. 1988 de Vatanğa qaytıp kele ve anca 70 yaşında kore oz bırıncı şiir kitabını:
Bir avuç topraq”. İdris Asanin ‘ın asretı bızım Dobruca’da asretımıznı tam hatırlata! En BALABAN Ağamız, Müstecip Fazıl – Ülküsal’ın tarihi adı”Qırım uşun bır omır-dır! Memet Niyazi, Milli Şairımız tabalmay bo geşıcı dünyada kerek quvvetnı, o vaziyette mezarından vatan cılauını ayta şiirın tesirlı tılınde:
Men kormesem saulığımda bonday kunler, “Mezarımda TATAR QAYDAY, dep sorarman, TATAR QAYDAY? Dep sorarman mezarımdan, Alalmasam yaqşı cevap, ah! Cılarman…”
Milli Şehitımız, Necıp Haci Fazıl “balaban ülkenın” yoqlığından canı-sone, ıstegı bıznı decağa “Tılegım” art-poetiq şiirınde:
„Anda, mında, qorlanıp, tentıgıp cürgende, Aniyman üyüm bolğan balaban bır ülke. Bugun onın uşun şekkenıme kore zar Bari nasip etse cürt cerınden bır mezar!”
Memet Niyazı’nın talebesı, Ülküsal’ın em Necıb’ın kiyeulerı Şayip V.Abdulla cevap bere
Balabanlarğa quruluşnı anca Yaradanın yardımından beklep:
“ Mezarından tatar qayday dep sorasan, Hep oksuzdır, yurdu için gece Kunduz qozğala; Catqan cerın cennet bolıp Yaradanğa baralsan, Yurdumızğa duamızın qabulunı cabala!”
1930 larğaşıq qatnau bolğan Qırım’ğa; bunı aile hatıralarımdan bılemen, anam anlata edı ki Acı Babay, yani Acı Fazıl, urunlı senelerde bır qaş altın para kımerıne tıgıp kete eken aqrabalarnı coqlamağa… sonra collar 1941 lerge kelgeşık qapala, anca 1990 lardanson Vatan asretıne şareler tabıla: men 10 kere kettım, aylarca qaldım Vatanımda. Bu alde bolsada, Vatan celı „ese” tuydım ve er ketışımde yazğanlarıma kerek bılgılernı qarap taptım…Bırıncı ketuvımde yazğan şiirımden hatırlayman:
„Bugun qırımtatarları qalqıştılar ayaqqa,
Surgun kunın vahşiylıgın bıldıreler dünyağa…
„Vatanım” dep kelyatırğan colnı akçı toqtattı
Sayımıznı azalttılar, asırlarca miliy haqlar alındı…
Canğız Qırım, şaşqın Qırım? Sağa yardımğa keldım,
Cümurdıqnı bırleştırıp, qorqıtmağa yanaştım…
Bo uşıun keldım Qırımğa!
( 18 Mayıs 2004 şiirınden parşa, Aqmesçit; EMEL S.3,2004 <74)
Menım collarım asılında Vatanğa cerleşmeknı tuşunıp çare qaradı.Rusça ve ucraynca bılmimen.
Üylerıne qabul etkenler ekı balaban cıgıt ailesı edı: Riza Fazıl ağamız Qırımtatar yazıcıların başqanı ve injenier hanımı Elmira. Soqağı Abdenanaova no.52, malle Kamenka. Ozbekistan surgunınden kelgende balaban ev salıp azırlengenler bızler uşun, dyasporadan qaytıp kelerler, dep umit etıp! Maqsadım koylerden bılgı toplamaq edı, surgunge ve avdet becerıp Vatanğa qaytularına! Onın uşın baya vaqıt Eskı Saray da qaldım Eldar Seyyitbekirov’nın evınde; azbarda babası Adilef ve anası Reşadiye hanımı bar edı, ekısıde profesor.
“Bırıncı cölnı Vatanğa telaşman aştıq Süyredık ayaqnı, kop bolıp bardıq! Ekıncı ketuv uşıncı cöllarğa cettı, Asrette canğan cüregım Qırımnı süydı!
Barlığın tuyıp men sağa keldım, Hanlıqnı, surgunnı, eş unutmadım! Doqızıncı cölımın adımın attım Sonğıdır onıncı dep te, tuyındım!
(Emel Sayı/Nr. 31, Temmuz/Iulie, 2011, s. 4)İdris Asanin, o ağır kunlerde, kım oldı kım qaldı denılgen kunlerde, eş qorqmadan eş yorılmadam yazdı surgunun qaranğılığını…Riza ağamın evınde, Adil Bekirovların evınde tuydım ki Vatanımda qalğanların epısı dr. Amet Ozenbaşlı ve qızı dr.Meryem hanım kıbı tuşuneler milletlerıne:
„Dindar milliy ananelerinden ayırılmağı iç bir türlü istemeyen tatara, oğlunu kendi yanından ayırmaq, ona tar ıştan ve şapka kıyındırmek ve, niaet, domuz eti aşatmaq ihtimalı olümden beter kelyürdı. Onın içün bir taraftan ailesini, yavur elinden qurtarmaq, emel, ne qapılan mutaasip babalar, diger taraftan böyle bir muytte osip yetişen tatar cıvanları daa teşkilyatlı bir sürette terk -i-diyar idiyürlardı.”( Amet Ozenbaşlı, Kırım faciası, 1997, s.136)
Bonday vaziyette men tanıdım ve anladım qırımtatarlarını, Riza ağamın evınde ya Eldar gazetecının evlerınde. Onların cüreklerınde eş sonmegen vatan suygı ateşı candı…candı! Idris Asanin ve
Eşref Şemizade lagerde başlağan arqadaşlıqlarını omurce devam eteler ve halq oğrında çalışalar.
Okupatsya zamanında, yani 1942 lerde Albat rayonın balalarını litsey açıp oqutalar.Ep o zamanda gizlı vatanperver teşkilatını quralar Fotisalada. 1918-1919 senelerınde Fotisala koyınde muallimlık etken Azaplarlı Müstecip Fazıl -Ulkusal Ağa ve dayımız anlata şompolman koteklengen tatar askerını ve bız onun „Kırım içün bir omür” kıtabından aşadaqı satırlarnı ayırdıq:
„1920 yılının Mayıs ayının ilk haftası idi.Saat 17 sıralarında köyün merkezinde 50-60 kadar Rus süvarisi gördüm. Bunlar yüze yakın erkeği toplayarak abluka altına almışlardı.Etraftan da bu kala
balığa yavaş yavaş toplananlar vardı. Ben de bu arada kalabalığa yaklaştım.Gözlerden kin ateşi fışkırıyordu. (…) Dairenin ortasına kolları arkasında bir Tatar delikanlısı getirdiler. Albay çu sözleri
bağırarak söyledi:”Biz bolşeviklerle savaşıyoruz.Tatarların bize yardım etmelerini ve asker vermelerini istiyoruz.Vermezlerse zorla alacağız”dedi ve ortada duran Tatar gençinin yere yatırılıp kıçına
25 şompol (tüfeğin çelik çubuğu) vurulmasını emretti. Yere yatırılan delikanlı orta boylu, şişmanca, yağız çehreli, börklü, Bahadır köyünden idi.Denikinin birlikleri tarafından askere alınmış, fakat ka
çıp tutulmuştu.Şimdi herkezin gözü önünde ibret olsun diye cezalandırılıyordu. Süvariler kılıçlarını kınlarından çıkarmışlar, herhangi bir direnmeye karşı koymak ve tenkil etmek üzere hazır durumda
idiler. Kıçından pantolonu çıkarılıp yüzükoyun yere yatırılmış olan Tatar gençinin iki omuzunu bir asker dizleriyle, diğer bir asker iki ayağını elleriyle bastırdı.Ejderha gibi çavuş bir metre uzunlukta ki çelik çubuk ( şompol)ile Tatar gençinin kıçına vurmaya başladı. Albay yüksek sesle kuvvetle inen şompolu sayıyordu: 1,2,3,4,5,6… Gençin içdonu parçalandı ve kaba etinden kan fışkırmaya başla dı. O ana kadar sesini çıkarmayıp dişlerini sıkan genç, boğazlanan bir dana gibi böğurmeye ve acı feryatlar çıkarmaya başladı. Çavuş vurmaya, albay saymaya devam ediyordu.Tatarlar, canları dişlerin de, başları eğik renkten renge gidiyorlardı. Bu tahammülü güç manzara karşısında ben titremeye başladım. Bir anda zihnimde şu düşünce canlandı:”Birden albayın üstüne atlayıp sarılayım, boğup geber teyim.Benim burada kimsem yok.Yalnız beni öldürürler, başkaları kurtulur.”Bu anda birisi beni kolumdan geri çekti. Baktım,köyün muhtarı Halil efendi:„Hoca, biraz gelir misin?”(…)Adı Seyitali olan Tatar gençini yirmi beş şompol vuruşuyla cezalandırdıktan sonra bir süvarinin terkisine bağlayarak alıp götürdüler. Bir kaç gün sonra Seyitali kaçmış dağdaki milliyetçilere.( s. 98-99; 2014 te romenceye çevirdik).
İdris Asanin’ın şiir ve makalelerı„Lenin bayrağı”dergıde basılmış ve onlardan hatırlaymız
”Qartinın cenk hatıraları”nı ve„Zulum tarihından bır sayfe”nı.„Afu et aziz halqım” şiirınde halqnın taqdirı uşun yaza ve sonında dey:
„Men kene eminim, merd nesil kelecek,
Adalet kureşın lezzetin bilecek.
Batırlar mirası – kok-yeşil bayrağın
Astında cem olıp, Nietke yetecek.
Umütim pek buyük. O kunni korermiz,
Çin evlat borcunı biz sana odermiz.”
1988 cılında Vatanğa avdet ete, Bağçasarayğa cerleşıp ailesımen.1970 te edebiy medeniy cematımen 70 yıllıq Jubilesını tantanalı surette qayd ete. Butun şiirlerı ve tercümelerın ciyıntığı vatan Qırımda azırlendı.Belli şiirlerı „Yurt içün”, „Han- Çayırda qış aqşamı”, „Eskı yürtta” halqımızın ağır vaziyetını ifade etkenı kıbı tanıtıldı.
Riza Fazıl ağamız bolay son bere kitabında ULU şairımıznın şahsiyetıne: „İdris Asanin degen de biz doğrudan-doğru oz şiirlerı, oz icadi faalieti içün qapatılıp, misilsiz ğadar soviet represiya aparatının butün amansız çemberlerinden keçken ve sağ qalıp, bugun de Vatanda yaratıcılıq faalietini devam etken birden-bir ekâne qırımtatar şairini koremız. Onun qırımtatar edebiyatında işgal etken yeri de bunınnen belgilenmektedir. (İdris Asanin ve onın yaratıcılığı aqqında malümatlar onın
1997 senesi Aqmesçitte cıqqan “Bir avuç topraq” kitabına Şakir Selimnin yazğan “Vatan kureşine ve şiirietke berilgen omür “serlevalı kiriş maqalesinden alındı).”( R.Fazıl – S.Nagaev, Qırımtatar Edebiyatının Tarihı, latin alfabetinde, 2017, s.270).
