Noman Çelebicihannıñ üçünci kere apshanege bıraqılması

Noman Çelebicihan ne sebepten milliy askeriy qısımlarnı meydanğa ketirmek içün areketlerini böyle bir suratlarnen faalleştirmege mecbur oldı? Mesele şunda ki, Rusiyede olayatqan inqilâbiy vaqialarnıñ haotikligi, netice-i malümsizligi muayyen bir qalıpqa kirip başlay ve imperiyanıñ bucaqlarının er eki tarafındaki quvetlerniñ konturları aydınlaşmaga yüz tutalar. Rusiyede ep terenleşeyatqan akimiyet inqirazı bolşeviklerniñ faalleşmesine zemin yarata.
1917 senesi iyül 3-4-te petrogradlı bolşeviklerniñ silâlı isyanı Rusiyeniñ çet-bucaqlarında “anarho-bölşevizmniñ çıqışı”, “inqilâpnıñ arqasına urulgan darbe” degen ibarelernen qarşılanıp alındı. Hususan Tavriya güberniyasında bir sıra partiya ve siyasiy teşkilâtlar parasında bir çoq narazılıqlarnı qozgadı. Bolşeviklerniñ alıp barğan, ve yaki alıp barmağa ıntılgan quvet siyasetini Aqmescitte Anatra zavodında olğan miting iştirakçileri öz rezolütsiyalarınen maqullediler. Zatet, buña zavodğa mütehassıslar yetişmegeni sebebinden Petrograddan mahsus ketirilgen 150 işçiniñ tesiri olmadan qalmağandır.118Bundan da ğayrı Tavriya güberniyasındaki siyasiy vaqialar esintisine iyül ayınıñ ortalarında şeerlerniñ Dumalarına ötkerilgen yañı saylavlar da “öz isselerini” qoştılar. Qırımtatarlar bu saylavlarda 8 nomerli cedvel boyunca iştirak ettiler. Bu cedvel saylavlar ketişatında Qırımnıñ çeşit şeerlerinde cemi 2-nci ve 5-nci yerler arasında bulundı. Bu ise o devirde qırımtatarlar içün yahşı köstergiç edi. Meselâ, Aqmescit şeer Dumasına “qırımtatar cedveli” boyunca 5 adam, sotsial-inqilâpçılar cedveli boyunca bir qırımtatar saylandı. Kezlevde ötkerilgen saylavlar ise pek faal keçtiler. Saylav kampaniyasında hususan sotsial-inqilâpçılar ve qırımtatar milliy siyasiy teşkilâtları, kadetler aktivlik kösterdiler. Eñ çoq reyni sotsial-inqilâpçılar (5777 rey) ve qırımtatarlar (2387 rey) aldılar. Yalıñız Kezlev şeer Dumasında qırımtatarlardan 12 vekil saylandı.120Qırımnıñ diger şeerlerinde de qırımtatarlar yaramay qazançlarga irişmediler.Petrograddaki vaqialar, olarnıñ Qırımda bergen aks sadaları, şeerlerniñ Dumalarına saylavlar, çeşit partiya ve teşkilâtlarnıñ siyasiy aktivleşmesi, 1 cian cenkiniñ “uzaqqa sürmesi”, Rusiye imperiyasındaki akimiyet inqirazı ve bundan kelip çıqqan netice-i uqubetler ve sayre şeyler N. Çelebicihannı kardinal qararlar qabul etmege, Qırım Musulman İcra Komitetini nasıl olsa da Qırımnı anarhiya eskencesinden qurtarmaq, qırımtatarlarnıñ bu siyasiy, inqilâbiy çarpışmalarda öz ana vatanında beşinci kolonnağa çevirilip ketmemesi içün radikal areketlerge keçmege mecbur ettiler.Petrograddaki bolşeviklerniñ silâlı çıqışlarından çoq şeyni añlamaq, çoq şeylerge pay biçmek mümkün edi. Bolşevikler Rusiyede akimiyetni öz ellerine almaq içün onı qanğa boğmağa azır ediler.N. Çelebicihan qırımtatarlarnı, Qırımnı, yarımadanıñ milliy, diniy, ırqıy mensüpliklerine baqmadan bütün ealmsini quturğan dalgalar kibi köterilip keleyatqan işbu bibaşlıqlardan qorçalamaq maqsadlarında Qırım Musulman İcra Komitetiniñ areketlerini bütün köy ve şeerlerinde qırımtatarlarnıñ teşkilâtlanmasına, yani maalliy musulman komitetlerini, gençler, qadın-qızlar komitetlerinen bir sırada musulman arbiy qısımlarını ve olarda askeriy komitetlerni meydanğa ketirmege doğrulta.İyül 4-te aqşam saat 21 qararlarında N. Çelebicihan qırımtatar batalyonına kele ve askerler, subaylar em de batalyon komitetiniñ azalarınen körüşe. Praporşçik Şabarov batalyonnıñ vaziyeti, kazarmadaki ayat aqqında qısqadan malümat bere. Müfti efendi batalyonnıñ kendi başına areket etkeninden böyle çıqılmaz soqaqqa tüşkenini ve mezkür batalyonnı bugünki müşkül alından çıqarmaq içün kene de çare bulunacağını beyan ete ve askerlerge muracaat etip: “Asker qardaşlar! Hukümet-i Muvaqatiyeye Qırım Musulman İcra Komiteti namından berdigim dokladda kerek Qırım polkunıñ buraya kelmesi ve kerek burada bulunan musulman askerlerinen batalyon ve polk teşkil etilmesini istemekten maqsadımız bu askerlere icap ittikte bekçisiz, muhafazasız qalmış Qırım ve Qırım köylerinde qaraullıq yaptırmaq edi. Zaten, asker eki vazife ile bağlıdır: biri vatannı hariciy duşmandan mudafaa, digeri vatan ve memleketni ihtilâl ve anarhiyadan muhafaza etmektir. İşte, bugün vaziyetimiz anarhiya içinde buluna. Bir çoq yerlerde masum adamlar öldürile. Eger Qırımnı, köyleriñizni, dogmuşlarıñıznı, kimsesiz qalğan ana ve babalarıñıznı muhafaza etmek istersiñiz, yaqında Qırımğa kelecek Qırım polkuna qoşulıñız. Bundan kelecek mesüliyetni men boynuma alam. Yalıñız maña bu mesüliyette iştirak etecek adam beriñiz”, dey. Soñra askeriy komitetniñ yañı erkânı saylandı. Komitetniñ reisi ve batalyon komandiri Burnaşevniñ yerine Şabarovnı sayladılar. Bundan soñ askerlerni iyül 9-da Aqmescitke batalyonga qaytıp kelmek şartınen 5 künge izinli tatilge yiberdiler.121N. Çelebicihannıñ bu areketi Tavriya güberniya komissarlığınıñ yüzünde Rusiye Muvaqqat Ükümetini “raatsızlap” başladı. Qısqa kelâm, Qırım Musulman İcra Komiteta Qırımda bütün akimiyetni kendi qoluna almaga tırışa, dep ortalıqnı telâşqa saldılar. Tavriya güberniyasında, bu cümleden Qırımda akimiyet monopoliyasını elden qaçırmamağa tırışqan güberniya komissarlığı, hususan güberniya komissarı, kadet N. Bogdanov, diger bir sıra partiya ve teşkilâtlarnıñ yetekçileri ve azaları Qırım Musulman İcra Komitetine ve onıñ lideri N. Çelebicihanğa qarşı o, ya da bu derecede konkret areketlerge keçip başladılar. Qırımtatarlarnıñ “Golos tatar” gazetasından ğayrı bütün rus gazetaları Qırım Musulman İcra Komiteti aleyhine yağdırgan iftiralarınıñ artını kesmediler, aksine ep arttırdılar, quvetlendirdiler. Güberniya komissarlığını, Rusiye Muvaqqat Ükümetindeki aliy mertebeli çinovniklerni Qırım Musulman İcra Komiteti nasıldır bir partiya ve ya tar çerçiveli teşkilât degil de, bütün bir milletniñ taqdiri içün mesülietni öz üzerine alğan, bir çoq meselelerni güberniya komissarlığı seviyesinde degil de, Merkeziy ükümet seviyesinde mustaqil al etken, dahiliy ve hariciy siyasetini mustaqil alıp barğan, özüniñ milliy mustaqillik oğrundaki ğaye ve adımlarını imaye etmek içün arbiy qısımlarını meydanğa ketirip, yalıñız qırımtatarlarnı degil de, yuqarıda qayd etkenimiz kibi, bütün Qırımnı kendi imayesi astına almaga tırışqan vekâletli organ olması olarnı quturtmaqtan quturta edi.Hususan qırımtatar milliy arbiy qısımlarını meydanğa ketirmek meselesi N. Bogdanov ve N. Çelebicihan arasında ciddiy ihtilâflarğa vesile olmaqnen bir sırada Rusiye imperiyasınıñ sıñırları içinde yaşağan, öz devletçiligi ve serbestligi oğrunda küreşke atlanğan bir halq ve rus samoderjaviyesi arasındaki ihtilâfqa çevirilip ketmege yüz tuttı. Bogdanov-Çelebicihan ihtilâfı ekincisiniñ yaqalanmasına alıp keldi. Onıñnen beraber milliy askeriy bölünmeniñ komandanı subay Şabarovnı da yaqaladılar. N. Çelebicihan ve Şabarovnı ayrı-ayrı avtomobillerge oturtıp, Sevastopolge alıp kettiler ve apshanege bıraqtılar. Lâkin qırımtatarlarnıñ qattı tazıyığı astında N. Çelebicihannı eki künge barmayıp azat ettiler, ondan afu soramaga mecbur oldılar.122 Bir qaç künden soñ Şabarovnı da azat ettiler.Bu yerde şunı qayd etmek kerek ki, N. Çelebicihan öz ayatında dört kere taqif etilgendir. Birinci kere o daa İstanbulda oquğan vaqıtlarında Türkiye ükümeti genç Çelebicihannı anda olğan inqilâbiy areketlerde iştirak etti, dep apshanege bıraqa.123 Ekinci kere, 1916 senesiniñ soñlarında Bağçasaray galavası ve aynı zamanda Aqmescit uyezdi askeriy işler komissiyasınıñ reisi Suleyman mırza Qırımtayevniñ “yardımınen” askerlikke çağırılıp, cebege yollanılmazdan evel onı ordu hızmetini red ete, dep Aqmescit apshanesine qapaylar.124 Aşağıda N. Çelebicihannıñ üçünci kere (1917 s.) ve dörtünci kere (1918 s.) apske alınganı aqqında söz yürsetecekmiz.N. Çelebicihannıñ birinci ve ekinci kere apshanege alınganı aqqında olğanı olacagı yuqarıda qayd etilgen menbalar qısqadan kösterip keçmekteler. Şimdilik bu ilk eki taqif boyunca elimizde başqa malümatlar yoq. Bu yönelişte araştırmalarımız devam ettirilmekte. N. Çelebicihannıñ üçünci taqifi hususında ise az da olsa aydınlıq bağışlağan materiallar arasında A. Kriçinskiyniñ125 kitabını ve oña ilâve olaraq ketirilgen bir qaç vesiqanı aytıp keçmek mümkün. (Qoşma malümatlar içün işbu kitapnıñ “Vesiqalar ve ilâveler” qısımına baq. – Yu. Q.)1917 senesinde qırımtatar milliy-qurtulış areketiniñ apogeyine yetken, özüne has bir burulış noqta olğan mezkür üçünci taqif boyunca, hususan Qırım devlet arhivinde alıp barğan araştırmalarımız bu meselede muayyen yılışuvlarğa alıp keldi. Belli bir miqdarda arhiv materialları elde etildi. Olarğa esaslanıp, N. Çelebicihannıñ üçünci taqifi aqqında biraz kenişçe malümat bermek isteymiz.N. Çelebicihannıñ qısqa bir müddetke olsa da, yaqalanması ve apshanege bıraqılması Qırım cemiyeti ve cemaatçılıgı arasında beklenilmegen quvetli aks sadalarnı doğurdı, yarımadadaki siyasiy quvetlerniñ özgün taqsimatına alıp keldi. Güberniya komissarlığı serin yelçikten tufan asıl olacağını iç de ümüt etmegen, ümüt etken olsa da ta bu qadarlıq olmaz, dep bellegen edi. N. Bogdanov güberniyada, bizim misalde Qırımda, kim şorbacı olğanını numayış etmek istedi. Lâkin onıñ bu areketi, Qırım Musulman İcra Komitetine, ve başta bir onıñ yetekçisi N. Çelebicihanga, onıñ sarsılmaz siyasetine qarşı ilân etken “cenki” qırımtatarlarnı ruhtan tüşürmek, qırımtatarlar arasında ümütsizlik urluqlarını saçmaq, kerek olsa adavet qozğamaq maqsadlarını közde tuta edi. Qırımtatarlar bunı milliy duyğuğa basqı, dep tanıdılar126 ve bunıñnen bağlı bütün areketlerinde bundan kelip çıqtılar.Asılında N.Çelebicihannıñ taqif meselesi Qırımnıñ taqdirini al etmek rıçaglarına saip çıqmaq ögrundaki amansız küreşniñ özüne has bir cebe yolagına çevirildi. Eger daa terence alacaq olsaq Rusiye imperiyasınıñ sıñırları içinde türk-tatar ve musulman qavımlarınıñ inqilâbiy areketlerini faalleştirdi, Muvaqqat Ükümetke, bilhassa Tavriya güberniyasınıñ aliy mertebeli memurlarına kendi quvetleriniñ taqsimatını yapmağa mecbur etti. N.Çelebicihannıñ taqifinen bağlı vaqialar başından Qırım ufuğınıñ uzaq bir köşeçiginde bir qara noqtaçıq olıp körüngen bulutçıqday ket-kete büyükleşe, qoyura, ve kökni bütünley qaplaya başladı… Qısqa kelâm, Qırım Musulman İcra Komitetiniñ özüniñ milliy askeriy ordusını meydanğa ketirmek içün areketke keçkeni güberniya komissarı N.Bogdanovnı, kerçekten de raatsızlay. N. Bogdanov, A. Kerenskiy qırımtatarlarğa milliy ordunı meydanğa ketirmege izin bermez, Rusiye Muvaqqat Ükümeti qırımtatarlarnıñ böyle bir “bibaşlıgına” yol qoymaz, dep tüşünerek, bu meseledeki bütün noqta ve noqtaçıqlarnı yerli yerine qoymaq içün güberniya cemaat komiteti icra bürosınıñ toplaşuvını ötkere.Toplaşuvda N. Bogdanov zapastaki üç polktan ayırılıp çıqqan ve Aqmescitte qalğan musulman (rus idaresi “qırımtatar” sözü yerine ekseri allarda “musulman” sözüni qullana edi – Yu. Q.) askerlerinen bağlı meseleniñ vaziyeti aqqında bildirüv yapa. Tatar askerlerine müfti Çelebiyev qoltuta, olarğa siz bunıñ içün cezalanmaycaqsıñız, bütün mesülietni öz üzerime alam, dep işandıra. Prokurornen olğan körüşüvde Çelebiyev kendisine qarşı kösterilecek suçlamanı red etmedi, öz areketlerini aqlamağa bile tırışmadı, dey N.Bogdanov. Soñra iyül 10-da Mahkeme-i Şerriyede N. Çelebicihan ile körüşkeni, bu körüşüvde Aqmescit okrug Mahkemesiniñ prokurorı da iştirak etkenini, N.Çelebicihanğa Muvaqqat Ükümetniñ talaplarına boysunmaq kereksiñiz, dep aytqanlarını qayd etip keçe.127 N. Çelebicihan ise bu körüşüvde N. Bogdanovnıñ “ya nastaivayu” degenine baqmadan, “başladığı işni nihayesine qadar alıp baracağını ve kendisiniñ yalıñız Dahliye nazirine boysunacağını” bildire.128Şu künü N. Çelebicihan, ileride yüz berecek vaqialarnıñ ilk basamagı olğan işbu körüşüv bitken soñ, N. Bogdanovga: “İyül 10-da tatar arbiy qısımları aqqındaki mesele boyunca bizde (Mahkeme-i Şerriyede – Yu. Q.) olğan muşaverede siziñ aytqan sözleriñiz talapmı, ya ricamı. Eger bu rica olsa, onı yazma şekilde bildirmeñizni rica etem” metinli telegramma yollay.129 (Bu ve aşağıda ketirilgen telegrammalarnıñ asıl metinleri – işbu kitapnıñ “Vesiqalar ve ilâveler” qısımında derc oluna. – Yu. Q.)N.Bogdanov N.Çelebicihannıñ telegrammasını alğanınen, oña: “Al-azırda şöyle bir fakt mevcut ki, Harbiye naziri tarafından cebege yollamaq içün qararlaştırılğan polklardaki tatar askerleriniñ bir qısımı öz vaqtında cebege yollanılmadılar, aynı şu askerler – cemi 1000-ge yaqın asker – evlerine darqap ketti. Siz askerlernen söyleşüvler alıp barğan ediñiz ve olar öz 132areketlerine Siz qoltutasıñız, dep añlağanlar. Men Muvaqqat Ükümetniñ aliy vekili olaraq, askerlerge muracaat etmeñizni talap etem. Siziñ muracaatta askerlerniñ Aqmescitke keri qaldırılmadan qaytıp kelmeleri kösterilmek kerek. Olar Harbiye naziriniñ cebege ketmek aqqındaki emirini mıtlaqa eda etmeliler”, dep cevap yaza.130Güberniya komissarı N. Çelebicihannıñ telegrammasında qoyulğan sualge böyle cevap qaytara, daa doğrusı öz qolunen özüne üküm imzalay. N. Çelebicihan çar derjimordalarınıñ tavurınen yazılğan işbu cevapqa seslenmekni kendisi içün bir ürmetsizlik dep tanıy. Güberniya cemaat komitetiniñ icra bürosı ise öz nevbetinde, iyül 14-te Aqmescit okrug prokurorına N.Çelebicihanğa qarşı cinaiy iş açmaq ve onıñ, Tavriya müftisiniñ faaliyeti hususında Muvaqqat Ükümetke bildirmek aqqında qarar qabul ete.131 Güberniya komissarınıñ adından P. Bobrovskiy toplaşuvnıñ qararından köçürme yapıp, Aqmescit okrug mahkemesiniñ prokurorına: “Cemaat komiteta icra bürosınıñ qararına muvafıq sizge ricada bulunam: Tavriya müftisi Çelebiyevni işbu köçürmede kösterilgen areketleri içün zarur mesülietke çekiñiz ve neticeleri aqqında maña tavsilâtlı sürette bildiriñiz”, metinli telegramma yollay.Mezkür qararnıñ asıl nushası Aqmescit okrug mahkemesiniñ alelhusus işler boyunca mahkeme sorğucısınıñ “Tavriya müftisi Çelebiyevniñ devletke hainlik yapuvda qabaatlav aqqında” (Cinayetler boyunca Qanunnıñ 109-ncı maddesi) 55 sanlı (1917 s.) işinde buluna. Aynı şu 55 sanlı işten añlaşılğanına köre, Aqmescit okrug mahkemesiniñ prokurorı M. Umanskiy 1917 senesi iyül 20-de imzalağan 5936 sanlı vesiqada alelhusus işler boyunca mahkeme sorğucısı V.V. Bürimovğa müfti “maalliy garnizon askerleriniñ bir qısımı Ükümetniñ cebege yollanmaq aqqındaki qararını eda etmedi, bu ise …Rusiye devletini sarımğa alğan çoqtan-çoq hainliklerden biridir” diye qayd eterek, Çelebiyevni Cinayetler boyunca Qanunnıñ ait maddesine binaen qabaatlap, onıñ üzerinden sorgu işini başlamaqnı teklif ete.133N. Çelebicihanğa qarşı başlanğan basqı Qırımnıñ bütün köşelerinde büyük rezonans doğura. Qırımtatarlar güberniya komissarılığınıñ bu areketlerini, yuqarıda qayd etkenimiz kibi, qırımtatarlarnıñ milliy menligini aqaretlev, milliy duyğunı aşalav, dep tanıdılar. Qırımnıñ dört bir köşesinden güberniya komissarlıgınıñ adına narazılıq telegrammaları kelip başlay. İyül 13-te Kezlev şeeri ve uyezdiniñ qırımtatar talebeleri komiteti adından imzalangan şöyle bir telegramma kele: “Halq Tarafından saylanılgan Tavriya müftisine “talap etem” dep çıqışta bulunuvlarğa qarşı narazılıq bildiremiz, çünki böyle çarelerge eski rejim devirinde yol berile edi”134. Ertesi künü, iyül 14-te kene şu Kezlevde Musulman komiteti icra eyyetiniñ fevqulade toplaşuvı olıp keçe. “Halq tarafından saylanılgan Tavriya inqilâbiy müftisine “talap etem” diye muracaat etilmesine qarşı narazılıq bildiremiz”135, degen telegramma kele. Böyle telegrammalar Sevastopolden, Sudaqtan, Yaltadan, Qarasuvbazardan, Kerçten ve yarımadanıñ bir çoq diger yerlerinden kele.Narazılıqlar dalğası ep köterilir eken, güberniya komissarı N. Bogdanov özüni bu işten çetke almağa tırışa ve şu “dalğalarnı tınçlandırmaq” meselesini özüniñ yardımcısı Biyankiniñ üzerine yükley. Özü ise bu vaqıtlarda güberniyanıñ tışında, imperiyanıñ paytahtında buluna. Güberniya komissarı vazifesini eda etici Biyanki qırımtatar cemaatçılıgından kelgen narazılıq telegrammalarına, meselâ, Kezlev musulman komiteti icra eyyetine yazğan cevabı kibi: “Güberniya cemaat komitetiniñ icra bürosı Bogdanovnıñ müfti Çelebiyevge nisbeten areketlerini maqulledi ve Çelebiyevniñ musulman askerleriniñ toplaşuvındaki çıqışınen bağlı faaliyetini teftiş etmek içün Aqmescit okrug prokurorına mahkeme işini açmaqnı teklif etti”136, dep bir çeşit cevaplar yazıp, meseleni başından atqarmağa tırışa.Bu yerde daa bir faktnı hatırlap keçmek caizdir. Qırım Musulman İcra Komiteti ve Mahkeme-i Şerriyesi tarafından müfti efendige onıñ qırımtatar batalyonına attırtqan “yañlış adımını doğrultmaknı boynuna alğan” bir qaç “degenerat” Qırım Musulman İcra Komiteti ve, bilhassa, müfti N. Çelebicihan efendiniñ aleyhine provakatsiya başladılar.137Güberniya komissarlığınıñ mezkür qararı çıqmağanga qadar tatarnıñ menfaatını tüşünerek degil, tamamen yabancısı ölgan ve qazalanıp yıqılğan tatarnıñ arqasından bir tepme daa urğan Qırım imtiyazlılarından bazıları arfe künü aqşam kendilerine söz keçirebilecek kişilerden mürekkep gizli bir “suiqast” meclisi yaparaq, müfti ve komitetniñ aleyhine Qırımnıñ er tarafında propaganda yapılması, Komitetten müftiniñ, Cafer Seydametniñ ve Seitcelil Hattatovnıñ çıqarılması, zira, mezkür efendiler iş başında qaldıqça Qırım musulmanlarınıñ başından belâ eksik olmaycagı, Çelebicihan efendi müftilikte bulundıqça yaptığı işleri ile qırımtatarına pogromlar yapılıp, episiniñ soñundan keçirilecegi (asıl metinde şay yazılğan – Yu. Q.) hususındaki meseleler muzakere etildi. Bu işniñ meydanğa kelmesi içün Aqmescit Cemiyet Hayriyesi, batalyon tarafından quvulğan sabıq askeriy komitet azalarından bazıları, ve kene Aqmescit maalliy komiteti iyül 11-de bütün Qırımnı toplamaq içün Qırımnıñ er tarafına propagandacılarnı yollamaq içün taht-i qarar aldılar. Degeneratlardan bazıları ise müfti üzerinden mahkeme prokurorına ve güberniya komissarına şikâyet eterek, taqif etilmesini rica ettiler. Qırımtatarlarnı “qurtarmaq” fedakârlığında bulunğanlardan Hurşud mırza Qırımtayev bayramnıñ ilk künü Grimçanov ve Tonaqayev namlı adamlarnı yanına alaraq, iptida musulmanı çoq ölgan Bagçasaraynı ayaqlandırmaq içün Bağçasarayğa baş urmış ise de anda başına kelecegini añlap, aman keri qaytalar.Illy künü aqşam Aqmescitte Hurşud mırza Qırımtayev ve tarafdarları bir meclis daa yaparaq, ğarezgârane niyetlerini (ortaga) qoymaq istey. Hurşud mırza Qırımtayev müftiniñ attığı “yañlış adımları” kırımtatarnı belâğa oğratacağını, atta prokurornıñ bile müftini takif etmek içün aramaqta olduğını söylerken, mecliste bulunğan yigit tatarlardan Selim efendi Memetov bu işniñ provokatsiya olğanını añlayaraq, …şemşek çaqması qadar icra-i tesir etken: “Mırzalar, toqtañız!.. Tatarnıñ yoluna qarşı çıqmañız. Tekrar idiyorum, saqınıñız!” degen bu ateşli sözleri üzerine provokatsiya meclisi dağıla ve provokatorlar da tabana quvet qaçalar.138Qırımtatarlar arasından, hususan mırza tabaqalarından bazı kimseleler, Asan Sabri Ayvazovnıñ sözlerinen aytacaq olsaq, degeneratlar Qırım Musulman İcra Komitetini tanımaga istemegenleri bu yerde tursın, yuqarıda ketirilgen misaldeki kibi, Komitetke ve onıñ maalliy organlarına qarşı areket-i isyanlar yapmağa tırışıp, cemaatnı ızğıştıralar, çeşit türlü aynorlıqlar tüşünip çıqaralar. Bir misal daa ketireyik.Bağçasaray upravasında hızmet etken Sayd mırza Qaytazov Yaşlav qariyesinde bayram namazından soñ cemaatqa hitaben söyledigi fitnegârane nutqında “tatarlar kendi başlarına iş açmaq istemişlerse de olar bizsiz (mırzalarsız) iş yapmaqtan acizdirler. Buyurıñ, eliñize birer sopa alıp, başta Bağçasarayğa, soñra Aqmescitke barıp, bütün komitetlerni cemiyetleri ile beraber dağıtayıq!” kibi pek çirkin sözler kullanğan olsa da muvafaqiyet elde etmedi. Kene şu, bayramnıñ ilk künü mırzalardan biri qırımtatarlarnı Komitet ve müfti aleyhine ayaqlandırmaq maqsadı ile Qarasuvbazarğa bara. O da başına kölecegini añlap, keri qaytıp kele. Qırım imtiyazlılarınıñ bir künde Qırımnıñ er tarafında böyle provokatsiya yapmaları139 çul tutmadı.Ebet, N. Çelebicihannıñ yaqalanmasına bazı bir “progressiv” mırzalarnıñ güberniya komissarlıgına yapqan şikâyetleri N. Bogdanovnıñ kollarını çezmege yardım etti. Yuqarıda qayd ettigimiz kibi, 10 mırza Aqmescit okrug mahkemesiniñ prokurorı bu yerde tursın, Sevastopol kontrrazvedkasına müfti Türkiye sultanınen bağlı degen dezinformatsiyanı bereler140 bu ve güberniya cemaat komiteta icra bürosınıñ qararı iyül 22-den iyül 23-ke aylanır gecesi N. Çelebicihan ve qırıtatar batalyonınıñ komandanı Şabarovnıñ yaqalanması ve Sevastopol apshanesine qapatılmasında müim sebeplerden biri oldı.N. Çelebicihannıñ yaqalanğanı aqqındaki haber bütün Qırımga, Rusiyeniñ türk-tatar ve musulman ülkelerine yıldırım tezliginde barıp yetti. Güberniya komissarlıgı böyle bir reaktsiyanı, aks sadanı, böyle bir qozgaluvnı iç de beklemegen edi. Olsun Aqmescit, olsun Kezlev, Kefe, Yalta, Sudaq, Bağçasaray – ortalıq qaynamağa başlay. Güberniya komissarınıñ vazifesini eda etici Biyanki deral Petrogradga İçki işler nazirligine arbiy telegramma yollay. “Musulman İcra Komiteta, musulman arbiy teşkilâtlarnıñ askeriy komitetleri müftini deral azat etilmesini talap eteler. Öz tarafımdan şunı bildirem ki, müftiniñ taqif etilmesi güberniyadaki vaziyetni, ealisiniñ ekseriyetini musulmanlar teşkil etken cenübiy uyezdlerde vaziyetni mürekkepleştirecek. Acele sürette emirler bermiñizni rica etem” denile telegrammada.141İyül 23-te saat 16-da güberniya idarehanesinde güberniya cemaat komitetiniñ fevqulade toplaşuvı ötkerile. (Toplaşuv protokolınıñ asıl metini “Vesiqalar ve ilâveler” qısımında berile. – Yu. Q.) Toplaşuvda Aqmescit şeer komitetiniñ, işçi ve askerler deputataları şurasınıñ, köylü deputatlar şurasınıñ, garnizon komitetiniñ, Qırım Musulman İcra Komitetiniñ, Aqmescit şeer musulman komitetiniñ, ukrainler komitetiniñ, musulman ruhaniyleriniñ vekilleri, arekette olğan II ve IX ordular Merkeziy komitetleriniñ ve diger teşkilâtlarnıñ vekilleri iştirak ettiler.142Ğayet qızğın keçken bu toplaşuvda Sevastopolge barıp, N. Çelebicihan ve praporşçik Şabarovnıñ taqiflerine dayr meseleni ögrenmek içün mahsus delegatsiya saylaylar. Delegatsiya erkânına arbiy teşkilâtlardan Kezmet (vesiqada şay yazılgan, asılında Kâzim – Yu. Q.) Emir Üsein oğlu, Abdul Alim Galilev ve Memet Hamtayev, ukrain icra komitetinden praporşçik Volkovskiy ve üyken unter-ofitser Eurman, Qırım Musulman İcra Komitetinden Seitcelil Hattatov, İbraim (başqa bir vesiqada Amet – Yu. Q.) Özenbaşlı, Ali Bodaninskiy ve arekette olğan ordunıñ musulman komitetiniñ azası praporşçik Miriyev kireler.143 (Diger arhiv materiallarına köre, mezkür fevqulade toplaşuvnıñ qararına binaen Sevastopolge, şeer o vaqıtlarda da qapalı edi, kirmek içün şeadetnameler aşağıdaki arqadaşlarğa: praporşçik M. D. Qazancığa, üyken unter-ofitser V.M.Jurmanğa, İbraim Özenbaşlığa, Seitcelil Hattatovga, Ali Bodaninskiyge, Veli İbraimovga, Kâzim Emir Üseinge, Seit Memet efendige ve V.V. Sokolovğa berilgen144 – Yu. Q.). Aynı şu künü Biyanki Sevastopolge ükümet komissarı Nikonovğa ve Qale komissarına telegramma yollay. “Kontrrazvedkanıñ emirine binaen Tavriya müftisi Çelebiyev yaqalandı. Tatar ealisi qozğaldı, ekstsesler yüz bere bile. Kontrrazvedkanıñ başınen söyleşüvler alıp barmaq içün Musulman İcra Komiteti ve arbiy teşkilâtlar vekilleriniñ Sevastopolge barıp kelmesini zarur dep tanıdıq. Olar Sevastopolge serbest kirsetilmesi aqqında acele sürette emir bermeñizni rica etem”145, denile işbu telegrammada.Ebet, müftiniñ taqif etilmesi qırımtatar ealisi arasında beklenilmegen adise-i vaqialarnı doğura bile edi. Çünki yarımadanıñ qırımtatar ealisi endi atta 1917 senesiniñ başındaki qırımtatar ealisine beñzemey edi. Onıñ siyasiy aktivligi o derece öskendi ki, onı qolaylıqnen qorquzmaq ve bastırmaq mümkün degil edi. Şu sebepten Biyanki cenapları Yaltağa, Kefege, Canköyge, Kezlevge uyezd komissarlarınıñ adına “Arbiy” grifli: “Tatarlar arasında er angi al-adiseler yüz bergen taqdirde acele sürette telefonnen 118-inci nomerge (çañ qaqıp) bildirmeñizni rica etem”146, degen mündericeli telegrammalar yollay.Bunıñnen bir vaqıtta, qırımtatarlarnıñ narazılıq aktsiyaları ketken sayın quvetleşip başlay. Güberniya komissarınıñ adına onlarnen, yüzlernen telegrammalar yollanıla. Mezkür narazılıq telegrammaları o, ya da bu derecede biri-biriniñ mündericesine beñzerlik taşığanı sebebinden olarnıñ eñ harakterli soylarından bir qaç danesini misal olaraq ketiremiz. Meselâ yarımadanıñ cenübinden kelgen soylarına bir nazar taşlayıq. Yalta uyezdi musulman komitetinden, Yalıboyu qadın-qızlar komitetinden, tatar gençleri komitetinden, Dereköy volost icra komiteti adından Adamanov namlı efendiden, ve diger bir çoqlarından yollanılğan telegrammalarda şöyle satırlar bar: “Bütün halq tarafından saylanılğan birinci müftimizniñ azatlıqtan qanundan tış marum etilgeni munasebetinen qattı narazılıq bildiremiz, onıñ deral azat etilmesini, serbestlik printsiplerini bozğanlarnıñ ise mahkemege berilmesini talap etemiz. Bizim müftimiz kontrrevolütsion unsurlarnıñ qurbanı olğanına işançımız kâmil”.147 Ve, böyle telegrammalarnı Gurzuf köy cemaatı adından Afuz Ebezlayev, Qızıltaş musulman qadın-qızlar komiteti adından Sayle Hamil, Qızıltaş köy komiteti adından Pamuhçı148 ve onlarnen digerleri yollaylar.Biyanki qırımtatarlarnı “tınçlandırmaq ve ihtiraslarını yatıştırmaq” ve güberniya komissarı N. Bogdanovga qarşı köterilgen narazılıq dalğalarını kontrrazvedkağa qarşı doğrultmaq maqsadınen “müfti güberniya komissarınıñ degil de, arbiy-inqilâbiy akimiyetniñ qararı mücibi yaqalandı ve al-azırda Sevastopol apshanesinde buluna”149, degen telegrammalar yollay. Biyanki tek bunıñnen “sıñırlanmay”. O, N. Çelebicihan endi azat etilgen soñ bile toqtap olamay. Tavriya müftisini “arbiy ceetten diskreditatsiya” yapmaq içün, Çelebicihannıñ daimiy yaşav yeri sayılgan Kezlev şeerine, garnizon ştabı komandanınıñ adına “Tavriya müftisi Çelebiyevniñ arbiy al-vaziyeti hususında bilgi bermeñizni rica etem”, dep, iyül 26-da 4233 sanlı telegramma150 yollay. Ertesi künü, iyül 27-de İvanov imzasınen Çelebiyev “iyül 1-de ötkerilıyen arbiy muayyeneniñ neticelerine köre, 65 liter A boyunca 1-inci razrâdlı asker olaraq ordu ve 16823 opolçeniyege yaraqsız”151 degen cevap kele. Lâkin güberniya komissarlığınıñ bu fenti de çul tutmağan soñ, iyül 28-de güberniya komissarınıñ yardımcısı P. Bobrovskiy Rusiye Muvaqqat Ükümeti harbiye naziriniñ adına yollağan 3882 sanlı ve iyül 31-de yollağan 4168 sanlı şifrlengen telegrammalarında müfti Çelebiyevniñ iyül 23-te taqif etilgeni ve iyül 24-te azatlıqqa çıqarmağa mecbur olunğanı aqqında bildirerek: “Rus ealisine “ardı-esabı” olmağan belâlar telükesi doğmasın diye, Aqmescitteki maalliy arbiy memurlarnı Aqmescit musulman batalyonını cebege yollamaq ve Qırımğa Qırım atlı polkunıñ eskadronlarını yollamaqnı toqtatmaqnı rica ete”. Güberniya komissarlığı özüniñ diger telegrammalarında Aqmescitke kazaklarnı yollamaqnı soray. Mezkür telegrammalarnıñ neticesinde Baş ştabnıñ (mobilizatsiya bölügi boyunca) baş idaresi 1917 senesiniñ avgust ayında Qırım atlı polkunıñ eskadronlarını Novo-Georgiyevskte toqtattı, Aqmescit musulman batalyonını acele sürette cebege yollamaq, Aqmescitteki “zapastaki 32-nci piyade askerler polkunda qalgan er nasıl musulman kadrlarını yoq etmek” hususında kösteriş ve Odessa arbiy okrugınıñ komandanına Aqmescitke 100 nefer kazak yollamaq aqqında emir bere152Zaten, iş-işten keçken, qırımtatarlar ayaqlangan ediler. Er nasıl şekilde ölganına rağmen, bunca yıl ğaflet, tüşkünlik yuqusında, rus samoderjaviyesiniñ tikenli eldivenleri içinde can çekişken qırımtatar, artıq uyanğan edi. Bunda kefelilerniñ areketleri ayrıca diqqatqa lâyıqtır. Meselâ, Kefe musulman komiteti N. Çelebicihan ve Şabarovnıñ taqifi ve azat etilmesi meselesinde öz qattiyetliklerini numayış ettiler. Kefe musulman komitetiniñ reisi Boraliyev N. Bogdanovnıñ adına narazılıq telegrammasını153 yollamaqnen sıñırlanmay, “bütün bir halqnıñ vekilini azatlıqtan marum etken akimiyetniñ böyle areketlerine narazılıq bildirip” qabaatlılarnıñ qattı cezalanmasını talap ztip, Petrogradga Muvaqqat Ükümetniñ ve Bütünrusiye Musulman şurasınıñ adlarına telegrammalar154 yollay.Aynı şu künlerde Qazanda II Musulman kongressi öz işini başlagan edi. Kongresske reislik yapqanlardan Bünyamin Ahmetov kongress adından Muvaqqat Ükümetke keskin mündericeli telegramma yollap taqif sebebiniñ acele ilânını ve maalliy memurlarnıñ qanunğa zıt areketlerinden dolayı mabüslerniñ deral azat etilmelerini talap etken ve Rusiye musulmanlarınıñ bu taqifni inqilâpğa nisbeten kerige qaytuv areketi olğanını bildirerek, andan cevap beklegenini qayd ete. Aynı zamanda Qazandaki kongress Petrogradga kendisiniñ narazılıq notasını aliy akimiyetke taqdim etmek içün mahsus bir eyyet-i murahas yollay.155 Bünyamin Ahmetovnıñ Muvaqqat Ükümetke böyle bir telegramma yollaması, Petrogradda ükümetnen ağızdan temasqa keçilgeni aqqında Qırım Musulman İcra Komitetine telegrafnen bildirmesi qırımtatar münevverlerine ve umumen milletke çoq quvet bergen ve eyecanını büs-bütün arttırğan edi.156Böyleliknen, N.Çelebicihannıñ taqif etilmesinen baglı mesele Qırımnı yerinden teprendirdi. Aqmescitke yarımadanıñ dört bir köşesinden on biñden (başqa malümatlarğa köre beş biñden) ziyade qırımtatarı kele.157 Musulman batalyonı güberniya cemaat komitetleri icra bürosınıñ fevqulade toplaşuvı ötkerileyatqan komissarlıq binasını sarıp ala.158 Numayışçılarnıñ bir qısımı Aqmescit apshanesini sarıp ala, anda tintüv ötkermek ve müftini azat etmek isteyler. Fevqulade toplaşuvda soqaqtaki adamlarnı tınçlandırmaq, musulman batalyonını toplaşuv ötkerileyatqan bina yanından çetlendirmek maqsadınen Seit Memet efendi, Kâzim efendi, podporuçik Miriyev ve bir kişini daa numayışçılarnen söyleşüvler alıp barmaq içün vekil saylaylar159. (Baq. İlâve № 2). Olar numayışçılarnen körüşeler, “müfti Sevastopol apshanesinde buluna, o, andan tınçlandırıcı telegramma yolladı”160, dep ihtiraslarnı biraz yatıştıralar.Şunı da qayd etmek kerek ki, N. Çelebicihannıñ apshaneden azat etilmesinen bağlı vaqialarda tek qırımtatarlar degil, yarımadada yaşağan diger milliy azlıqlarnıñ, meselâ rus, ukrain, yeudiy, belorus ve diger toplumlarınıñ vekilleri de iştirak eteler. Tavriya müftisiniñ taqifi ve serbest bıraqılmasınen bağlı vaqialarnıñ aks sadası türk-tatar ve musulman ülkelerini – Qazan, Kavkaz musulmanlarını da qozğay. Mezkür taqif aqqında atta Almaniya matbuatında bir sıra haber ve maqaleler de derc olunğandır161.N. Çelebicihannıñ böyle bir qudretli tazıyıq, hususan qırımtatar halqınıñ tazıyığı astında apshaneden azat etilmesi qırımtatarlarnıñ 1783 senesinden bu yana olğan devirdeki ilk ğalebesi oldı. Tek güberniya komissarlığına degil, atta Merkeziy akimiyetke öz sözüni keçire bilecegini añlağan halq şu tarihiy eki kün içinde ruhen deñişti, yüregine yürek, quvetine quvet qoşuldı. N. Çelebicihannıñ taqifi halqnıñ birligi ve birdemligini qaviyleştirmege, onıñ Qırım Musulman İcra Komiteti etrafında daa sıqı sarılmasına hızmet etti. Müfti Sevastopolden Aqmescitke kelip çıqqanda qırımtatarlar demiröl vokzalında “stantsiyanı sarıp alıp, Çelebicihannı vagondan omuzlarına alıp, Merkeziy İcra Komitetinece (ayağını) yerge bastırmadan, elleri üstünde köterip keldiler”162.Şu künü Mahkeme-i Şerriyede Qırımnıñ er tarafından kelgen musulman maalliy komitetleriniñ reisleri ve maalliy komitetleri olmagan köylerniñ ealisi tarafından seçilip, mında kelgen cemaat vekilleri syezdinde N.Çelebicihan çıqışta bulunıp, cümleden şöyle dedi:”Efendiler!Qırım Musulman İcra Komiteti milletnen qol-qolğa berip çalışmaqnı eñ büyük seadet (dep) bilir ve bugün buraya kâmil haişle kelgen siz – millet vekillerine arz-ı teşekkür etem. Musulman İcra Komitetine ve reisine ölgan ürmetiñizge daima minnetdarım…Arqadaşlar, musaadeñiznen sizge bugünki işni añlatayım. Men kendim burada olmadığım alda mart 25-te (1917 s. – Yu. Q.) saylanıp, Qırımnıñ diniy ve milliy er türlü muqadderatını kendime teslim ettiñiz. Qırım Musulman İcra Komitetine meni reis sayladıñız. Men o aprelde buraya keldigimde arqadaşlarıma Komitet içerisinde qurmaq istedigim teşkilâtnı arz ettim, olar da qabul ettiler, men de ancaq o künü işke başladım.Arqadaşlar, Komitetniñ vazifesi ne edi, tabiiy epiñiz bilesiñiz.Komitetniñ vazifesi – er şey edi. O milletke seadet, nur, maarif bermege borclu olduğı şu memleket içerisinde ümüt ve işançını muhafaza etmek ve onıñ vazifesi olduğı kibi, meydanğa kelgen, kelmesi açıq-aydın ölgan er türlü telükeni bir taraf etken memleketni felâket tufanlarına, telüke gayalarına yuvarlanmaqtan qurtarmaq da onıñ vazifesi edi.Bu nasıl mümkün ola bilir edi? Men ta Odessadan kelirken, bunı tüşüngen ve (şöyle) degen edim: inqilâp gamsız, qasevetsiz, felâketsiz olmaz. Onıñçün men bu felâketlerni pek yaqın köre edim ve alâ (daa) körem. Ve bu telükelerniñ ket-kete artacagını o vaqıt nasıl itiraf etken olsam, (şimdi de) itiraf etem. Men bir müfti sıfatı ile memleketniñ ilim ve maarifetini yükseltmege borclu oldugım kibi, Komitet reisi sıfatı ile el-elge bererek, memleketni bu tufan püskürmelerinden qurtarmaga borclu edim. Üç seneden berli Rusiyeniñ er tarafında felâketler bir-birini taqip eterken, bu felâketten azade qalğan Qırımda da hurriyetten soñra dahiliy duşmanlarnıñ qiyamı ile er kün bir yañı felâket doğıp başladı. Zira, bir taraftan ötmek qavgası, ekinci taraftan şeerli ile köylü, zengin ile faqir, topraqlı ile topraqsızlarnıñ arası olduqça açılmaqta. Ve bundan doğacaq intizamsızlıqlar gece hırsızlıgından başlap, kündüz halqnıñ közü ögünde adam öldürmege qadar ketecek edi. (Al-ahval) böyle oldı.Bugün bularğa qarşı men şu çarelerni tüşüngen edim. Novo-Georgiyevskte bulunğan Qırım atlı polku buraya kelmeli ve burada bulunğan dagınıq piyade askerlerimiz de ayrı bir batalyon yapılıp, atlı polkqa qoşulmalı ve olar İcra Komitetiniñ muracaatı ile etrafta bulunğan maalliy komitetler vastasınen köy başına onar asker qaravullıqqa yollanılmalıdır. Ancaq bu surat ile kün-künden artqan hırsızlıqlar, ölümler ve diger telükelerniñ ögü alına bilir. Men bu meilde leihamnı Komitetniñ musaadesi ile komissar Bogdanovga arz ettim. O, maña ne müsbet, ne menfiy bir cevap beralmadı. O, yalıñız meni başqa birisi ile istişarege davet etti, o da Solomon Krım edi. Men bu istişareni iç arzu etmedigim ande, kene bardım. Solomon Krımnıñ ne deycegi er keske belli edi. O bu işke iç razı olmadı. O(nıñ) razı olması da beklenilmez edi. Çünki o, bir kadet edi. Men bularnıñ episine ragmen, kene sözümde sabit edim.Aradan eki afta keçer-keçmez Kezlev faciası yüz berdi. Komissar Bogdanov işni maña haber etti. Birlikte anda bardıq, işniñ ögüni aldıqtan soñra, böyle arz etilmegen facialarnıñ bir daa tekrarlanmaması içün anda bir tatar uçastkası, tatar komissarlıgı teşkil etilmesine qarar berdik. Bu vaqialarnıñ yüz bergen vaqıtında bir iş yapıp olamaycağına emin olıp, iç bir tedbir körmeden sırcı kibi qalgan (böyle bir polknıñ) komandanı Bogdanovnıñ uzurına (kelip) bu işlerniñ ögüni qara küç ile (zorbalıqnen – Yu. Q.) almaq mümkün olmağanını (aytqan). Be, binaaliyye, kendisi bir tedbir körmege cürat etip olamaganını söyledi. Men bu arada Bogdanovğa: “Şimdi burada tatar askeri olğan olsa iş böyle olur edimi?” – degen sual berdim ki, oradan başını bükti, ta Aqmescitke keldi.Bu arada Sevastopolge kelgen harbiye naziri Kerenskiyge aynı leyhanı taqdim etip, ruhset aldıq. Berilgen ruhsetniñ iş olıp meydanğa kelmesi keçiktiginden men Petrogradğa ketip, Muvaqqat ükümetnen bu hususta körüştim. Men kendim daa buraya kelmeden, atlı polknıñ Qırımğa kelmesine emir berilgen edi. Buradaki pek çoq iş hızmetçileri tarafından Petrogradğa çeşit telegrammalar kete ve asker buraya kelse oña yer bulunırmı, (degen) suallerni bere ediler. Men keldigim zaman piyade askerler de ayırılğan, kendi teşkili ile oğraşa edi. Çoq keçmeden askerler arasında 32-nci polkqa qoşulmaq fikiri çıqqanını eşitken edim. Be bu hususta izaat istemek içün (onıñ) reisi Aliyevni çağırdım. Maña Burnaşev kelip, menim askeriy komitetke kelmemni teklif etti. Men resmiy sürette çagırıldığım zaman baracağımnı ayttım…”163Soñra şu syezdde N. Çelebicihan iyül 22-den iyül 23-ke aylanır gecesi onı nasıl taqif etkenleri aqqında qısqadan izaat berdi. O, cümleden şöyle dedi:…Gece saat 4-lerde men yazı yazmaqnen meşğul edim. Arası kesilmeden, on daqqa çınğıraq ötti. Hızmetçiler hasta ediler. Qapıga kendim keldim. “Kim o?” – dep sordım. “Naçalnik militsiyam, maña Çelebiyev kerek” – dedi. Men biraz sabır eterek: “Çelebiyev tüşünsin” – dedim. Döndim, turdım, tüşündim. Olarga qapını açmasam, olar ya sabaga qadar bekleycekler, ya da eski qapıdan, pencereden atacaqlar. Qurşun maña toqunsa pek alâ, ya günâhsız hızmetkârlarğa toqunmaq ihtimalı bar, al-hasil qapını açmaqn|ı icap etmekte. Hızmetkârlarğa söyledim. Qapını açtılar. On-on eki kişi içerige toluştı. Başlarında militsiya başı, içlerinde er çeşit adamlar bar. Meni taqif etmege kelgenlerini ayttılar. Ellerindeki kâğıtlardan añlaşılğanı (na köre) olar kontrrazvedka büro(sınıñ) adamları olıp, baş nazirge qadar er kimni taqif etmege aq ve selâhetleri bar. Men olarğa qarşı dedim: “Men müftiyim, burası menim evim. Dahliye nazirinden ruhset almadan, meni taqif etmege kimseniñ aqqı yoq. Kim de meni aqsız taqif etmek istese, men iç bir zaman teslim olmam ve bunıñçün er şeyge azırım. Siziñ bu areketiñizge narazılıq bildirem ve bildirecegim. Lâkin (siz) Muvaqqat Ükümet tarafından tesis etilgen bir müessisede bulunasıñız, sizge qarşı da kelmeyim ve göñülli olaraq da siziñnen ketmeyim. Qara küç qullanır iseñiz, ancaq o vaqıt keterim”, dedim.Menim bu sözlerim öz yerinde (olsa da) Aqmescit kotrrazvedka bürosınıñ adamından başqaları işke kirişeceklerini aytıp, çekildiler. O işke başladı. Ve maña ketmek teklifinde bulundı. Men yuqarıdaki sözlerimni tekrarladım. Süngüli askerler qara küç ile meni alıp kettiler. Men nasıl ise de kendimi mabüs saymaganımnı söylep, bu areketke narazılıq bildirdim. Sevastopolde aynı sözni, aynı narazılıqnı tekrarladım. Mabüs olmağanımnı olarğa da itiraf ettirip, o yolda protokolga keçirttim; ve bu süretle müftilikni kontrrazvedkaga boyun egmeden qurtardım. Bu hususta maña yardımda bulunğan Qale komandanına teşekkür telegrammasını yollamağa musaadeñizni talap etem…”164Velasıl, Qırım Musulman İcra Komiteta N. Çelebicihannıñ işbu taqifi ve onıñ neticelerinden olduqça semereli faidalanmaga qarar bere. Başta bir, mezkür taqifniñ baş sebepçisi olğan güberniya komissarı N.Bogdanovnı vazifesinden endirmek, ve, bunıñnen Qırımnıñ içtimaiy-siyasiy ayatına pek büyük tesir bıraqqan kadetler partiyasını — Bogdanov kadetler partiyasınıñ güberniyadaki yaçeykasınıñ faal azalarından biri edi – mevcut müitte “oyundan çıqarmaq” kerek edi. N. Çelebicihannıñ taqifi ise bunda tamam elverişli bir fursat edi.Qırım Musulman İcra Komitetiniñ ücümkâr darbesine oğragan N. Bogdanov ise N. Çelebicihannıñ taqif etilmesini Sevastopol kotrrazvedkasınıñ üstüne yüklemege ne qadar tırışmasın, endi iş-işten keçip, ayaqları astında ateşler yanmağa başlagan edi. Amelde müftini kontrrazvedka yaqaladı. Ya güberniya cemaat komitetleri icra bürosınıñ bu husustaki qararı? Onı qayda gizlemek mümkün? Rus gazetalarında Qırım Musulman İcra Komitetiniñ aleyhine yazılğan maqalelerni, derc olunğan bentlerni qayda gizleyceksiñ?!N.Bogdanov qırımtatarlar arasında kendisine nisbeten artayatqan narazılıqnıñ, ep yükseleyatqan inqilâbiy dalğalarnıñ ögüni almaq, ya da eñ olmağanda şu dalğalarnıñ darbe quvetini eksiltmek maqsadınen Aqmescitte, Bağçasarayda ve civarlarında “beklenilmegen büyük tertipsizlikler” yüz bermesin diye mahsus qarar qabul ete. Mezkür qarar tutaşıp turgan ateşke tökülgen yağğa çevirile ve güberniya komissarlığı işbu qararnı lâğu etmege mecbur ola. Qırımtatarlar Bogdanovnıñ istifaga çıqarılmasını kesen-kes talap eteler. Lâkin Qırımda mevcut olğan inqilâbiy-demokratik teşkilâtlarnıñ ekseriyeti Qırım Musulman İcra Komitetiniñ bu qararına qarşı çıqalar.165Qırım Musulman İcra Komiteti ise öz nevbetinde iyül 25-te Aqmescitte ötkerilgen qırımtatar halqı vekilleriniñ syezdinde qabul etken qararlarını qatiyetliknen imaye ete, ve olarnıñ bir şartsız eda etilmesinde printsipiallik köstere. Em de mında mesele yalıñız güberniya komissarı Bogdanovnıñ şahsiyetinde degil edi. Güberniya komissarlığı qırımtatarlarnı Rusiyege qarşı suiqast yapmaq isteyler, dep qabaatlamağa tırışa. Ve bu tüşüncelerini yarımada ealisiniñ miyine siñdirmege çalışa. Komissarlıq eyyetiniñ toplaşuvında Bogdanov Çelebicihannıñ taqifi ve azat etilmesi aqqında çıqışta buluna, bütün qabaatnı müftiniñ üzerine yüklemege tırışa.İyül ayınıñ soñlarında Aqmescitke N. Çelebicihannıñ taqifi boyunca meseleni resmiy sürette ögrenmek içün Odessa arbiy okrugından general-leytenat Razvadovskiyniñ yetekçiliginde nufuzlı komissiya kele. Komissiyanıñ erkânında Romaniya cebesi, Sevastopol ve Qaradeñiz flotu askeriy komitetleriniñ vekilleri, bunıñ kibi de Aqmescitteki teşkilâtlardan garnizon meclisiniñ reisi Kravçenko bar edi. Şusı meraqlı ki, mezkür komitetniñ erkânında Musulman İcra Komitetiniñ bir vekili yoq edi. Asılında komissiya yalıñız Çelebicihannıñ taqifinen bağlı meseleni degil de, tatarlarnıñ taqifinen bağlı “çıqışlarnı” da ögrenip çıqmaq kerek edi. Lâkin rus demokratları milliy meselede “çaqmay” ediler. Velasıl, ükümet komissiyası nasıl qarar çıqaracağı kün evelden belli edi. İyül 31-de güberniya cemaat teşkilâtlarınıñ mahsus bu mesele boyunca işçi ve köylü şuraları deputatlarınıñ, cemaat komitetleri vekilleriniñ, erzaq ve zemstvo idareleri reisleriniñ, uyezdler komissarlarınıñ iştirakinde ötkergen muşaveresinde işbu komissiyanıñ N.Çelebicihannıñ meselesi boyunca rezolütsiyası oqup eşittirildi. Muşavereniñ işinde iştirak etmek içün Qırım Musulman İcra Komitetiniñ vekilleri C. Seydamet, S. Hattatov, A. Özenbaşlı, X. Tınçerov, C. Ablayev ve A. Bodaninskiy davet etildiler166Odessadan kelgen nufuzlı komissiya N. Çelebicihan Sevastopol kontrrazvedkası tarafından taqif etildi, güberniya komissarlığı müfti üzerinden cinaiy iş açqanda “devlet mudafaasınıñ menfaatlarından” yolbaşçılıq aldı, ve barışıq muvazzanatını bozmamaq içün serbest bıraqıldı, degen qarar çıqara.167 Komissiya meseleniñ asılına toqunmay. Şunda S. Hattatov sözge çıqa, ve:”Bu vesiqa esas meseleni al etmey, aksine bütün bu işniñ provokatsiyadan ibaret olğanını isbat ete. Çelebicihan qabaatlımı? Ne sebepten buña ebet ve ya yoq dep aytalmadılar? Çünki o, qabaatlı degil, bunı itiraf da etil olamazlar. Bundan da gayrı bu eyyetniñ bizge, bizim müftimizge taalüqlı olğan bir meseleni ögrenmege kelgen eken, onıñ erkânında bizden de bir azanıñ bulunmasını teklif bile etilmegenini epimizniñ aleyhimizdeki tüşünceniñ ve osal fikirde olğanıñıznıñ bir ifadesidir. Binayenaleyh, bizim bulunduğımız bir eyyetten çıqqan bu qararlarnı qabul degil, muzakeresinde de iştirak etmeycekmiz”168, dep komissiyanı qattı tenqidğa ögrata.Muşaverede C. Seydamet pozitsiyaga has antipozitsiya qabilinde yapqan bir saatlik çıqışına yekün çekerek, Qırım Musulman İcra Komitetiniñ tek bu meselege degil, umumen qırımtatarnıñ kendi mustaqilligine, tutqan kendi yolunda ne derece qattiyetlik ve printsipiallik köstergenini numayış etti, ve, cümleden şöyle dedi: “Biz şimdigece ezilip kelgen musulman vicdan-i milliyesini artıq ezdirmemek ve milliy uquqlarımız ve dinimizge qarşılıq köstergenlerni cezasız bıraqmamaq isteymiz… Rus inqilâpçıları bizimnen emekdaşlıqqa qıymet keser ekenler, haqnıñ, adaletniñ yerine kelmesinde bizge yardım eterler. Aksi taqdirde biz öz yolumıznı özümiz bilgen şekilde mudafaa etecekmiz. Bu yüzden Qırımda ortaga çıqacaq anarhiyanıñ mesülieti de er alda bizge ait olmaycaq”169, dedi.Böyleliknen, Qırım Musulman İcra Komitetiniñ Bogdanovnıñ meselesi boyunca qabul etken 6 maddeden ibaret Beyannamede (Baq. İlâve № 1) artıq Qırım Musulman İcra Komiteta ve onıñ yetekçileri ileride nasıl areket eteceklerini açıq-açıqtan ilân eteler. Mezkür vesiqanıñ 2-nci maddesinde: “Eger Qırımda anarhiya çıqar ise, quvetimiz yetkeni qadar onıñnen küreşmege, sulh ve barışıqnıñ muhafazasına, inqilâp ve hurriyetniñ muhafazasına mustaqil sürette çalışacagımıznı beyan etemiz… Bizler bugünden itibaren, Qırımda baş kötergen ihtilâlge cenk ilân etemiz”170, denilıyen sözlerni bir daa tasdıqlay.Qırım Musulman İcra Komiteti ilerideki küreş yolunda bu sözlerniñ bir arifinden bile çetke çekilmei. Velasıl, qırımtatarlarnıñ bu Beyannamesi yarımadadaki siyasiy partiyalarğa büyük bir tesir bıraqa. Güberniya komissarınıñ vekili Biyankinen İşçi ve askerler şurasınıñ reisi Novitskiy N.Çelebicihannen körüşmek içün Musulman İcra Komitetiniñ idarehanesine keleler. N. Bogdanovnıñ inqilâbiy komitetten çıqarılacağını ve güberniya komissarı vazifesinden alıp taşlanacağını bildireler.171 Çoqqa barmadan, Rusiye Muvaqqat Ükümeti N. Bogdanovnıñ yerine güberniya komissarı olaraq Biyankini tayinley.1721917 senesi iyül 20-de N. Çelebicihanğa qarşı açılğan cinaiy iş boyunca teftiş ta noyabr ayınıñ başlarınace uzanıp kete. Niayet, 1917 senesi noyabr 6-da N.Çelebicihannıñ “işinen” oğraşqan aynı şu mahkeme sorğucısı V. V. Bürimov “Cinayetler boyunca mahkeme Nizamnamesiniñ 277-nci maddesine esaslanıp, müftiniñ areketlerinde cinaiy renk olmağanı sebebinden mezkür işni toqtatmaq aqqındaki qararnı Aqmescit okrug mahkemesine taqdim ete.173N. Çelebicihannıñ üçünci taqifi ve onıñ etrafında olğan vaqialardan şunı hulâsa etip aytmaq mümkün ki, bu endi qırımtatarlarnıñ milliy-qurtulış yolundaki ekinci büyük galebesi edi.

Yunus Qandım