100 yaşlı Türkdilli “Maarif” məcmuəsi
(Birinci yazı)
Hər hansı bir xalqın ictimai-siyasi,bədii fikir tarixində ,mədəni və milli təfəkkür tərzinin formalaşmasında milli mətbuatın müstəsna rolu vardır. Bu cəhətdən pedaqoji mətbuatın,dövrün əsas ziyalı qüvvəsi kimi,müəllim sözünün,müəllim düşüncə tərzinin kəsəri həmişə hiss olunur,ona xüsusi ehtiyac duyulur. Cəmi iki sayı işıq üzü görən .
“Maarif” məcmuəsi məhz belə bir pedaqoji və ideoloji ehtiyacın nəticəsində meydana gəlmişdir.Ölkəmizin arxiv və kitabxanalarında “Maarif” məcmüəsi haqqında inadlı axtarışlar aparsaq da, onun sonrakı taleyini araşdıra bilmədk.Bəlkə də sonrakı axtarışlar və incələmələr müəyyən suallara cavab kimi diddəti cəlb edəcəkdir.
“Maarif”in birinci nömrəsi 31 dekabr 1921-ci ildə,ikinci sayı isə birinci nömrədə düz bir ay sonra-31 yanvar 1922-ci ildə nəşr olunmuşdur.İkinci nömrədəki iki yazının sonunda “mabədi var” qeydi olsa da,üçüncü nömrənin çıxıb-çıxadığı məlum deyil.
“Maarif” məcmuəsi “Bütün dünyanın işçiləri,birləşin” şüarı-devizi ilə çıxmışdır.Jurnalın adı üz qabığının yuxarı hissəsində-ortada , ləcə də hər səhifənin yuxarısında yerləşdirilmişdir.Başlığın üstində məcmuənin devizi,şıxdığı il,ay və həftənin günü göstərilir.
Məcuənin birinci n ömrəsinin üz qabığının ortasında çap edilmiş səneyi təsisi ” söz birləşməsindən aydın olur ki, “Maarif” uzun bir dövrün nəşri kimi düşünülmüşdür.Məcmuənin üz qabığındakı bu sözlər onun məram və məqsədi haqqında oxucuya istiqamət verir:
“Azərbaycan Maarif Komissarlığı tərəfindən ayda bir dəfə nəşr olunan mütəəllimlərə (dərs oxuyanlara,şagirdləə-N.N.) məxsus türkcə məcmuədir”.
Hər iki nömrənin birinci səhifəsidə məcmuənin fehristi- məqalələrin siyahısı,cədvəli verilmışdir.
Mənfəətdən xali olmadığı üçün hər iki nömrənin fehristini oxucuların diqqətinə çatdırırıq.
31 dekabr 1921-ci il, N 1.
Fehrist(mündəricat-N.N.)Sərlövhə Müəllif
1)Məqsədimiz Heyəti-idarə
2) “Maarif lövhəsi” M.Hadi
3)Hindistan gözəli Ə.İsgəndər
4)Məktəb nəğməsi *
5)Janna d Ark S.M.Qənizadə
6)Yurduu sev B.Mürşüd
7)Kənd xalq məişətindən lövhələr- Müəllim Mahnmud
8)Xoruz deyir Ə.Dai
9)Ölən şəhər K.İsmayılzadə
10)Coğrafiya məlumatları Q.Rəşad
11)Məsələlər t
12) Lüğət ———-
31 yanvar 1922-ci il,N2
Fehrist1)Hindustan gözəli
2)Şəhid oğlum- (şeir)
3) Çin və fonvizin
4)Öksüz çocuq-(şeir)
5)Kənd xalq məişətindən
6)Əkinlər-şeir
7)Cöğrafiya məlumatları
8)Madərin xoruzu
9) İran- (şeir)
10)Məsələlər
11)Lüğət
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində dünyanın bir sıra ölkələrində “Maarif” adı ilə onlarla mətbu orqan fəaliyyət göstərmişdir.Bu,hər nəsnədən əvvəl inkişafın əsas meyarının maarif olmasının dərki ilə ilgilidir.Bu cəhətdən XIX əsrin sonlarında nəşr olunan dərgi çox maraqlı görünür.
Orhan Okayın Türkiyədə nəşr olunan “Maârif dergisi” hakkında bilgi “adlı məqaləsi türk dünyasının ilk maarif nəşrlərinin biri haqqında maraqlı mülahizə və faktlarla zəngindir.
“Maârif dergisi hakkında bilgi: 1891-1896 yılları arasında yayımlanmış haftalık fen ve edebiyat dergisi.
Türk matbaacılığında ve yayın hayatında önemli bir isim olan Kaspar’ın, ilk sayısını 26 Muharrem 1309’da (1 Eylül 1891) neşrettiği Maârif, II. Abdülhamid döneminin diğer dergileri gibi “siyâsiyattan mâada her şeyden bahseden” bir dergidir. Perşembe günleri çıkan ve Ahmed Nâci’nin imtiyaz sahibi göründüğü dergi genellikle on altı, Kaspar’ın ölümünden sonra (sy. 135) sekiz sayfa olarak ve çift sütun üzerine çıkmış, otuz beş sayılık son dönemde yine on altı sayfa yayımlanmıştır. Son sayısı 10 Eylül 1896’da çıkan derginin yirmi altı sayı kabul edilen her cildinde sayfa numaraları teselsül ederek 204 + 35 = 239 sayıda 3400 sayfaya yaklaşan bir koleksiyon oluşturmuştur.
- Abdülhamid döneminin maarif politikası paralelinde Batı dünyasındaki keşifler, icatlar, sergiler; astronomi, tıp vb. teknik alanlardaki gelişmelerle ekonomi, eğitim, psikoloji, spor konularına da yer veren Maârif’te, özellikle Kaspar’ın ölümünden sonra İbnürrıfat Sâmih (Sâmih Rıfat) ve İsmâil Safâ’nın yönetiminde edebiyat meseleleri ağırlık kazanmıştır. Dergide şiir, mensur şiir, hikâye ve edebî mülâhazaları çıkan başlıca yazarlar şunlardır: Mehmed Celâl, İbnürrıfat Sâmih, İsmâil Safâ, Abdülhak Hâmid, Recâizâde Mahmud Ekrem, Cenab Şahabeddin, Tevfik Fikret, Ahmed Vefâ, Fâik Esad, Mehmed Ali Ayni, Müstecâbîzâde İsmet, Midhat Bahârî, Muallim Nâci, Muallim Feyzi, Muhyiddin Râif (Yengin), Ahmed Remzi (Akyürek), Receb Vahyi, Rıza Tevfik, Ahmed Râsim, Ali Kâmî (Akyüz), Nazîmâ, Ali Nusret, Âvanzâde Süleyman.
Fransız yazarlarından Guy de Maupassant, G. Ohnet, Emil Zola, Abbé Prévost’dan tercüme hikâye ve romanların da yer aldığı dergide Mehmed Atâ Bey’in Paul et Virginie tercümesi Fransızca orijinal metniyle beraber verilmiştir. Yerli ve yabancı yazarların biyografileri, edebiyat üzerine teori ve tenkit yazıları yanında Maârif imzasıyla sekiz sayı süren “Ural ve Altay Lisanları” ve İsmâil Safâ’nın “Mülâhazât-ı Edebiyye”leri de yayımlanmıştır. Dinî konular arasında ramazan ve bayram özel sayıları dışında mezhep imamlarının hayatı, fıkhî bahisler, Rıza Tevfik’in Ali Rıza Tevfik imzasıyla İbn Haldûn üzerine yedi sayı, A. Şâkir ve Nüzhet imzalarıyla yirmi sekiz sayı süren Seyyid Şerîf el-Cürcânî’den “Ta‘rîfât-ı Seyyid” tercümesi bulunmaktadır.
Bütün koleksiyonda yerli ve yabancı şahsiyetlere, ilginç olaylara, hikâye ve roman illüstrasyonlarına, şehirlere ve meşhur yapılara, fennî konulara ait olmak üzere 500’den fazla gravür ve çizim vardır. Maârif’in, çoğu dergide yayımlanmış yazı ve tefrikalardan oluşan “Küçük Kitaplar” adlı bir yayın serisi de olmuştur. Derginin tam koleksiyonu Hakkı Tarık Us Kütüphanesi’nde bulunmaktadır”.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Rarix Arxivində Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının müxtəlif sənədləri toplanmış 57 nömrəli Fondda “Maarif dərgisi” haqqında maraqlı və pedaqoji mətbuat tariximiz üçün çox önəmli olan çoxlu sənədlər saxlanılır .
“Bakıda “Maarif dərgisi”nin yaradılması məsələsinə komissarlığın 14.11.1921-ci il tarixli kollegiya iclasında baxılmışdır.Bu məsələ kollegiyada müzakirəyə çıxarılmış 46 məsələdən biridir.”Maarif dərgisi ” haqqında məsələni müzakirəyə hazırlayan mətbuat məsələlərindən xəbərdar olan, bu işin vacibliyini yaxşı dərk edən Mahmudbəyov, S.M.Qəniyev və Ə.Cəfərovdur. Əslində bu dərgi vaxtilə Azərbaycan məktəblilərinə dərslik səviyyəsində təqdim olunan “Məktəb” jurnalının davamı kimi başa düşülmədir.
Təşəbbüsçü müəllimlər və müəlliflər jurnalın ayda iiki dəfə 2000 nüsxə tirajla çıxmasını və bunun üçün layihəyə 6.000.000 rubl ayrılmasını lazım bilirdilər.Kollegiya iclasının protokolunun 11-ci maddəsindəki dörd abzaslıq qərar komissarlığın mətbu sözə diqqəti kimi başa düşülməlidir.
Komissiya M.Mahmudbəyov, S.Qəniyev və Ə.Cəfərovun şəxsində redaksiya şurası yaratmaq, layıhənin smetasını təsdiq etmək kimi vacib qərar çıxarmışdır.
Qərardakı maddələrdən biri jurnalın hər ay 16 səhifə həcmində, 4 min nüsxə tirajla çap olunmasına aiddir.Qərarın davamı kimi, Baş İctimai Tərbiyə İdarəsinə uşaq müəssisələrində jurnalın yayılma üsulları haqqında redaksiya heyətinə tövsiyələr tapşırılır.
Jurnalın hər nömrəsinə 6.000 000 rubl verilməsi rəsmiləşdirilir.
Köllegiya iclası jurnalın nəşrinə təxirəsalınmadan başlamağa da qərar verir.
Qeyd edək ki, rusca yazılan protokolda jurnalın adı kirill əlfbası ilə “MUARİF”kimi yazılmış, ad tərcümə olunmamışdır.
Maraqlıdır ki,Xalq Maarif Komissarlığının 5 dekabr 1921-ci il tarixli kollegiya iclasında da yeni mətbuat orqanlarının nəşri məsələsi müzakirə edilmişdir.
Kollegiya iclası Xalq Maarif Komissarının müavini Tomaşevskinin sədrliyi ilə keçirilmişdir.
Kollegiya iclası Tutenxold,İşkov,Gindes,Eminet,Terequlov,Vəlibəyov,Maqomayev,Rizzel və Şahsuvarovun iştirakı ilə keçirilmişdir.Kollegiya iclasında jurnalın tatar (Azərbaycan-N.N.) və rus dillərində ayda ayda bir dəfə çıxması fikri müzakirəyə çıxarılır.
“Maarif ” jurnalı haqqında növbəti yazılarımızın birində ətraflı bəhs olunacaqdır.
Nazim Nəsrəddinov
Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,
türk dünyasının “Şeref Yarlığı” ödülüenə layiq görülmüş tədqiqatçısı,
türkoloq.
21.02.2021
Ədəbiyyat siyahısı
1.”Maarif dərgisi”,Bakı,N 1,1921, N2,1922
2..Orhan Okay.Maarif dərgisi haqqında bilgi.
Türkiye Diyanet Vakfı, 2003, İslam Ansiklope,Kinaes,12.12.2014.
- ARDTA(azərbaycan Respublikası Dövlət tarix Arxivi)
Fond 57.Siyahı 1, iş 174,vərəq 111.
