İsmail Gasprinskiy ulu qırımtatar mütefikkir

İsmail beyniñ soyadınıñ üç türlü variantı qullanılmaqtadır: Gasprinskiy, Gaspıralı, Gaspralı. Qırımdaki Qırımtatar matbuatında onıñ soyadı Gasprinskiy (daa sıq) ve Gaspralı (daa siyrek) olaraq yazılğandır. Türkiyedeki Qırımtatarca neşirlerde çoqusı vaqıt Gaspıralı olaraq yazılır. Qırımtatar Milliy Meclisiniñ saytında ise olarnıñ er birinen qarşılaşmaq mümkündir, lâkin Gaspıralı ve Gaspralı yazılışları biraz daa sıq rastkele. Aqmescitteki Qırımtatar Milliy Kitaphanesi Gasprinskiy adını taşıy, amma bazı maqaleler o kitaphane içün de diger soyadı variantlarını qullana. İsmail beyniñ abidesinde (resimde) soyadı Gasprinskiy olaraq, ev-müzeyi ögündeki levhalarda ise Gaspralı ve Gaspıralı olaraq yazılğandır. İsmail bey özü ise öz soyadını گاسپرينسكى (yani Gasprinskiy) olaraq yazğan edi.

İsmail Gasprinskiy, 1872

İsmail Gasprinskiy 1851 senesi mart 8 (20) künü Avcıköyde doğdı (şimdiki Bağçasaray rayonı). Vaqtı ile Aqmescitte, Moskvada, Voronejde, İstanbulda ve Pariste tasil aldı. Altı yıl devamında çeşit qırımtatar mekteplerinde rus tili ocası olıp çalıştı.

1879 senesi Bağçasaray şeer golovası olaraq saylandı ve bu vazifede 1883 senesine qadar bulundı. Publitsistikağa avesligi ve istidatı onı yavaş-yavaş gazetacılıq faaliyetine ketirdi.

İsmail Gasprinskiy 1883 senesi aprel 10 (22)- ten başlap ömrüniñ soñuna qadar “Terciman”, arada “Millet”, “Alem-i Nisvan”, “Ha-ha-ha”, “Alem-i Subyan” gazetaları ve mecmualarnı neşir etti. Özüniñ şahsiy kündelik matbuatından ğayrı, ilim ve turmuşnıñ çeşit saalarına bağışlanğan yüzlernen kitap ve risaleler basıp, milliy tasiliniñ derecesini çoq kereler yükseltti.

“

Tilde, fikirde, işte — birlik!

”

şiarınen türkiy halqlarnıñ biri-birine yaqınlaşuvı ve milliy medeniyetleri, siyasiy añları ösüvi oğrunda büyük hızmetler yaptı. Medeniy, içtimaiy ve siyasiy faaliyeti içün 1910 senesi İsmail Gasprinskiy “Revue du monde musulman” adlı frenkçe mecmuanıñ eyyeti tarafından Nobel mukâfatına taqdim etildi.

Gasprinskiy abidesi, Aqmescit

Bediiy icadını 1887 senesi “Frenkistan mektüpleri”, “Dar ür-Rahat musulmanları”, “Afrika mektüpleri”, “Qadınlar ülkesi” kibi nesir eserleri, özüniñ esas qaramanları ve süjet yenelişleriniñ bir-birine mantıqiy surette bağlanuvınen, şartlı olaraq “Molla Abbas” roman-epopeyasını teşkil eteler. Bu yerdeki bediy metin – avtobiografik mizac taşığan elementler, tarih, cemiyetniñ iqtisadiy ve siyasiy qurulışı, çeşit farazlar kibi şeylerni qavrap ala. Öz vaqtında “Dar ür-Rahat musulmanları” parçası arap ve fars tillerine çevirilgendir. Cenkten soñ bu parça çeşit añlatmalar ve luğatlar ile “Yıldız” mecmuası (1993, No.1) ve “Qırımtatar edebiyatı” (1995) qullanma dersliginde neşir olundı.

1905 senesi müellifniñ “Kün doğdı” adlı romanı dünya yüzüni kördi. İsmail Gasprinskiyniñ er eki romanı ve diger bediiy parçaları türk ve umumen musulman dünyasınıñ siyasiy ve bediiy fikriniñ şekilledirmesinde büyük rol oynadılar.

İsmail bey Gasprinskiy 1914 senesi sentâbr 11 (24) künü vefat etti ve Bağçasaraydaki Zıncırlı medrese azbarında defin olundı.

Kitapları

• Русское мусульманство (Rus Musulmanlığı) Aqmescit, 1881
• Salname-i Türki (Bağçasaray, 1882)
• Mirat-ı Cedid (Bağçasaray, 1882)
• Hoca-ı Subyan (Bağçasaray, 1884; 3.bas. 1892; 7. bas. 1898)
• Avropa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (Bağçasaray, 1885)
• İslâmlara dair Nizamlar ve İmtiyazlar (Bağçasaray, 1885)
• Rusiye Coğrafiyası (Bağçasaray, 1885)
• Eki Bahadır (Bağçasaray, 1886)
• Qıraat-ı Türki (Bağçasaray, 1886; 2. bas. 1894)
• Maişet Muarebesi (Bağçasaray, 1886)
• Kolera Vebası ve Onıñ Deva ve Darusı (Bağçasaray, 1887)
• Bahtiyar Nazım (Bağçasaray, 1889)
• Atlaslı Cianname (Bağçasaray, 1889)
• Medeniyet-i İslâmiye (Bağçasaray, 1889)
• Ğaraib-i Adat-ı Aqvam (Bağçasaray, 1890)
• Arslan Qız (Bağçasaray, 1894)
• Mektep ve Usul-ı Cedid Nedir? (Bağçasaray, 1894)
• Risale-i Terkip (Bağçasaray, 1894)
• Русско-восточное Соглашение (Rus-şarq Añlaşması) (Bağçasaray, 1896)
• Esap. Muhtasar İlm-i Esap ve Mesail-i Esabiye (Bağçasaray, 1897)
• Er Kün Kerek Qanunlar (Bağçasaray, 1897)
• Reber-i İslâmiye (Bağçasaray, 1898)
• Şarait el-İslâm (Bağçasaray, 1897)
• Reber-i Muallimin (Bağçasaray, 1898)
• Türkistan Üleması (Bağçasaray, 1900)
• Mevlüd-ı Cenab-ı Azret-i Ali (Bağçasaray, 1900)
• Beden-i İnsan (Bağçasaray, 1901)
• İran. Resimli Mecmua (Bağçasaray, 1901)
• Mebadi-i Temeddün-i İslâmiyan-ı Rus
• Meşur Paytahtlar (Bağçasaray, 1901)
• Usul-ı Edep (Şarq ve Ğarb Qaideleri) (Bağçasaray, 1901)
• Zoraki Tabip (Bağçasaray, 1901)
• Malümat-ı Nafia (Bağçasaray, 1901)
• Tashih-i Aqaidden (Bağçasaray, 1901)
• Temsilât-ı Krılof (Bağçasaray, 1901)
• Asiyada Qomşularımız (Bağçasaray, 1903)
• Dar ür-Rahat Musulmanları (Bağçasaray, 1906)
• Musulman Kongressi (Bağçasaray, 1909)