GenelGüncelKültür Sanat

Nazim Nəsrəddinov : Görkəmli Azərbaycan maarifçisi Rəşid bəy Əfəndizadənin İstanbulda çap olunan (1907) müsəvvər( şəkilli ) dərsliyi – “Bəsirətül-ətfal”

Görkəmli maarifçi Rəşid bəy Əfəndizadənin “Bəsirətül-ətfal “ı

Açar sözlər- araşdırma, öğrətmən, yaradıcılıq, məktəb, fənlərarası əlaqə
Dünyanın bir çox ölkələrində oğrətmən egitiminde, təlim və tədris prosesində

araşdırmalar daima diqqət mərkəzində olmusdur. Bu da təbiidir. Keçilən

mövzu llə ilgili materiallar araşdıcılıq yolu ilə gündəmə gətirilməli ,

şagirdlərin diqqətinə yönəldilməlidir.Təcrübə göstərir ki, ən yaxşı müəllimlər

elmi yaradıcılıqla məşğul olan , dərslərini elmi axtarışlar əsasında quran

müəllimlərdir. Bu fikrin təsdiqi kimi Azərbaycanın və Türkiyənin bir neçə

müəlliminin yaradıcı işindən söz açmaq istərdim.

Görkəmli Azərbaycan şairi S.Ə.Şirvani (1835-1888) XIX əsrin ortalarında ali

dini təhsil almış müəllimlərdəndir.Aldığı dini təhsilə görə o, dini vəzifələrdə

işləyə bilərdi. Lakin S.Ə.Şirvani doğma şəhərində – Bakıdan əvvəl

Azərbaycanın paytaxtı – baş şəhəri olan Şamaxıda müəllimlik etmək qərarına

gəlir: əvvəlcə məhəllə məktəbində, sonra isə dini idarələrin açdığı,

Azərbaycanın eğitim tarixində “Məclis məktəbi” kimi tanınan ,1874-cü ildə

şəhərin Şıxzərli məhəlləsində açılan məktəbdə ana dili və şəriətdən dərs deyir.

1877-ci ildə Seyid Əzim Şirvanini yaxşı müəllim kimi Şamaxıdakı dövlət

məktəbinə də işləməyə dəvət edirlər. Bu illərdə S.Ə.Şirvaninin şöhrəti yaşadığı

şəhərdən uzaqlara yayılmışdı. O, 300-dən artıq şairin əsərlərindən ibarət olan

nümunəvi bir təzkirə yaratmışdı, Bakıda Azərbaycan dilində nəşr olunan

“Əkinçi” (1875-1877) adlı qəzetin əsas müxbirlərindən biri idi, Şirvanın

tarixinə aid elmi məqalə yazmışdı. (1). Ən yaxşı müəllimlərə xas olan maraqlı

cəhət bu idi ki, S.Ə.Şirvani dediyi dərslərin materialları əsasında “Rəbiül-

ətfal” (Uşaqların baharı) adlı mükəmməl bir dərslik hazırlamışdı. Heç də

təsadüfi  deyil ki, S.Ə.Şirvaninin müəllimlik fəaliyyəti dövlət səviyyəsində

qiymətləndirilmişdi: o, tədris sahəsindəki fəaliyyətinə görə “Za yserdiye”

(Fəallığına görə) gümüş medal ilə təltif olunmuşdu (2 ,səh 3-25).

S.Ə.Şirvani türk ədəbiyatını yaxşı bilən şairlərdən idi, ərəb və fars dillərini şeir

yazmaq dərəcəsində bilirdi. Onun farsca şeirlər divanı türk şeirlər divanından

heç də geri qalmırdı. S.Ə.Şirvani maarifçılık mövzusunda yazdığı şeirlərində

də, satirik ruhlu mənzumələrində də, Şərq ədəbiyyatında nəsihətçilik təriqli

şeirləri ilə daha çox tanınan, məşhur olan türk şairi Güvahidən faydalanmışdır.

Seyid Əzim Şirvani Azərbaycan şairləri cərgəsində ən yaxşı qəzəl,

nəsihətnamə və öyüdnamə yazanların birincisi idi, doğru yol göstərəni idi.

S.Ə.Şirvanini həm şair, həm də müəllim kimi tanıdan , tarixdə yaşadan onun

araşdırıcılığı, elmi tədqiqatı başlıca meyar hesab etməsi idi.

Bəsirətül-ətfal
Bəsirətül-ətfal

Azərbaycan eğitim tarixində elmi və metodiki axtarışları ilə məşhur olan

müəllimlərdən biri də Rəşid bəy Əfəndizadədir. Rəşid bəy Əfəndizadə

(1863-1942) dünyaya göz açandan evdə kitab-dəftər görən ziyalılardan biridir. 

O,yaxşı müəllimlərdən yaxşı təhsil almışdı. R.Əfəndizadənin söz ustası və

müəllim kimi pərvazlanmasında atası – Nuxa (Şəki) şəhərinin qazısı İsmayıl

Əfəndi Hacı Çələbi Əfəndizadə , babası-“Nafe” təxəllüsü ilə şeirlər yazan

məşhur müdərris Hacı Mahmud Əfəndi , dayısı İmam Cümə Əfəndi Həsən

Əfəndi oğlu, Azərbaycan ədəbiyyatında dramatik növün, povest janrının

əsasını qoyan filosof M.F.Axundzadə (1812-1878) mühüm rol oynamışlar.

Rəşid bəy Əfəndizadə Gürcüstanın Qori şəhərində açılmış Zaqafqaziya

Müəllimlər Seminariyasının ilk məzunlarından biridir.

O, müəllimlik  fəaliyyətinə 1882-ci il avqustun 1-də başlamışdır(1,6).

R.Əfəndizadə “Şaki” təxəllüsü ilə şeirlər yazmış, dövri mətbuatda maraqlı

yazılarla, risalələrlə çıxış etmiş, qadınların yaxşı təhsil almaları üçün geniş və

səmərəli fəaliyyət göstərmişdir.(7). O, uzun müddət türkdilli yerlərdəki

məktəblərdə tədris olunan bir neçə dərsliyin müəllifidir.

R.Əfəndizadənin iki dərsliyi Türkiyədə çap olunmuşdur.Bu işdə ona müxtəlif

vaxtlarda üç dəfə Türkiyənin maarif naziri olmuş Münif Əfəndinin qayğı

göstərməsi güman edilir.

Münif Əfəndi Azərbaycan ziyalıları ilə sıxı əlaqələr saxlayan böyük

türklərdəndir.O, 1882-ci ildə “Ziyayi- Qafqasiyyə” qəzetində bu mətbu

orqanın redaktoru və naşiri Səid Əfəndi Ünsizadənin ezop manerası ilə açdığı

“Ey bülbül” adlı şeir müsabiqəsinin təşkilatçılarından biridir. Münif Əfəndi

M.F.Axundzadə , Zaqafqaziya müftisi Şamaxılı Əbdülhəmid Əfəndizadə və

Həsən bəy Zərdabinin də yaxından tanıdıqları məslək və əqidə dostlarından

biri idi.(8 ,N 15,)

R.Əfəndizadənin dərsliyinin Türkiyədə çap edilməsi ideyası da buradan gəlir.

R.Əfəndizadə öz dərsliklərini Ruhani İdarəsində katib işlədiyi Tiflis şəhərində

də çap etdirə bilərdi.O vaxtlar Tiflisdə Ünsizadə qardaşlarının Azərbaycan dilli

mükəmməl mətbəələri var idi. Buradakı mətbəə avadanlıqlarının çoxu, yazı

şiriftləri Türkiyədən gətirilmişdi. Lakin R.Əfəndizadə başqa variantı seçir: o,

İstanbula-mətbələri ilə məşhur olan Babəli caddəsinə üz tutmağı qərara alır.

Tiflisdə Əhli-Təsənni Ruhani İdarəsində katib işləyərkən R.Əfəndizadə

İdarənin nəzdindəki məktəbdə müxtəlif fənlərdən dərs deyir, məktəb işindən

uzaqlaşmır. İki yerdə işləməsinin, əlbəttə,əsas səbəbi ailəsinin maddi vəziyyəti

ilə əlaqədar idi. Bu cəhətdən R.Əfəndizadənin 1898-ci il aprelin 4-də müfti

Molla Hüseyn Əfəndi Qayıbova yazdığı ərizə maraq doğurur. Ərizəçi ayda 34

manat  29 qəpik əmək haqqı aldığını, 6 nəfərlik ailəsini güclə dolandırdığını

ürək ağrısı  ilə bildirir, vacib həyati şəraitini yaxşılaşdırmaqdan ötrü müftidən 

qayğı umur.Ərizədə R.Əfəndizadənin ilk dərsliyinin tarixi məqamları

haqqında  maraqlı məlumatlar vardır.

Rəşid bəy Əfəndizadə
Rəşid bəy Əfəndizadə


R.Əfəndizadə yazırdı:

” Maddi vəziyyətimi yaxşılaşdırmaqdan ötrü hələ Xalq Maarif sistemində

işlədiyim illərdə tərtib etdiyim əlifba kitabçasını nəşr etmək qərarına

gəlmişəm…10 il müddətində müntəzəm olaraq dərs planı tutmuş, dil öyrətmək

sahəsində parlaq nəticələr qazanmışam. Senzor Komitəsinin icazəsi ilə bu əsəri

(“Uşaq bağçası” dərsliyi nəzərdə tutulur-N.N.) ərəb əlifbasının kolleqrafiya

qaydaları ilə çap etdirməkdən ötrü Türkiyəyə-Konstantinopol şəhərinə

göndərmişəm .İndi Konstantinopolda Azərbaycan dilini kamil bilən adam

olmadığından tipoqrafiyanın rəhbərləri dərsliyin düzgün korrektə olunacağına

zəmanət vermir. Odur ki, dərsliyi korrektə etmək üçün Konstantinopola

getmək istəyirəm” .

R.Əfəndizadə ərizəsinin sonunda səfərlə əlaqədar olaraq,ona iki aylıq maaşı

ödənilməklə məzuniyyət verilməsini xahiş edir.

(4 , vərəq 3-9)

Zaqafqaziya müftisi M.H.Qayıbovun 18 may 1898-ci il tarixli 770 nömrəli

təliqəsinə əsasən, R.Əfəndizadəyə Konstantinopola getmək üçün iki aylıq

məzuniyyət pulu və xarici pasport verilir.

R.Əfəndizadənin “Uşaq bağçası” dərsliyi 1898-ci ildə (1316 -cı sənəyi-

islamiyyə) İVANAKİ PƏNAYOTİDİSİN İstambulun (dərslikdə İSTAMBUL

yazılıb- N.N.) BABƏLİ caddəsindəki 38 nömrəli mətbəəsində çap edilmişdir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,”Uşaq bağçasının çapına hələ 29 fevral 1896-cı

ildə Tiflisdə Senzor Komitısi tərəfindən icazə verilmişdi. (5,vərəq 3-13)

Dərsliyin təlim sistemindəki rolunu vurğulayan müəllif “Savadsız adam bir

ayda oxuyur və yazır” sözlərini yazmaqla şagirdləri maarifləndirməyə səfərbər

edir. Arxiv sənədlərindəki variantından ( soyadının ” Rəşid bəy Əfəndiyev

“kimi yazılmasından -N.N.) fəfrqli olaraq, dərslikdə müəllifin soyadı Rəşid

bəy Əfəndizadə kimi göstərilir (5).

Dərslikdəki qeydlərdən öyrənirik ki, Zaqafqaziya müftisi Hüseyn Əfəndi

Qayıbov və Zaqafqaziya şeyxülislamı Axund Əbdüssəlam Axundzadə (onların

hər ikisi Qoridəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının ilk müəllimləri

olmuşdur) bu dərsliyin ibtidai məktəblərdə istifadə olunmasını faydalı hesab

etmişlər (9).

Dərsliyin tərtibindən hiss olunur ki, R.Əfəndizadə proqram materiallarına

yaradıcı şəkildə yanaşmış,dərsliyin materiallarını nəzəri və elmi-metodik

cəhətdən düzgün əlaqələndirə bilmişdir.Müəllif dərsliyin materiallarını 27 dərs

saatı ərzində öyrənməyi lazım bilmişdir.

Dərsliyin şagirdlərin mütaliə dairəsini genişləndirməyə xidmət edən

hissəsindəki materiallar 70 başlıq altında yerləşdirilmişdir. Bu materialların

cərgəsində dünyanı dolaşan təmsillər və sərgərdan mövzularda olan seirlər,

islam dininin və peyğəmbərlərin tərifi, fəsillər haqqında düşündürücü yazılar

və bədii təfəkkür nümunələri əsas yer tutmuşdur.

Dərsliyin üçüncü fəqərəsindəki 16 yarımbaşlıq altında verilən materialların

Nazim Nəsrəddinov
Nazim Nəsrəddinov

Pin It on Pinterest