Qırımtatarlar Aqqında

Qırımtatarlar — Qırımnıñ tamır halqı; Qırımda tarihiy şekillengen şarqiy avropa türkiy halqı.

ETNOGENEZ

Qırımtatar halqınıñ tamırları qadim devirlerden başlanıp, tahminen XVI asırda, onıñ devletçiligi Qırım Hanlığı qurulğanda şekillengendir. Bu ceryan çeşit yollarnen (icret, assimilâtsiya, yerleştirme, bir milliy toplumnıñ diger toplumnı yeñmesi) devam etti.

Qırımtatarlar çeşit devirlerde Qırımğa kelgen çeşit halqlarnıñ nesilleridirler. Halqnıñ şekillenmesinde  tavr, skif, sarmat, alan, yunan, got, rum, hazar, peçeneg, italyan, çerkes, türkler iştirak etkendirler. Mezkür çeşitli milliy konglomeratnıñ bir qırımtatar halqında birleşmesi  asırlarnen devam etti.  Topraq, türkiy til ve İslâm dini bu ceryanda bağlayıcı printsip olaraq hızmet etti. 

Qırımtatarlar öz arasında  antropologik belgiler, turmuş, medeniyeti ve tiliniñ hususiyetlerinen farq etken üç esas subetnik gruppağa bölüneler:

– yalıboylu qırımtatarlar; etnogenezinde qadimiy(tavr, kimmeriy, ellin yunanlar, rumlar, cenevizler, türk ve digerleri)  halqlarnıñ nesilleri iştirak etken oğuz asıllı türkiy etnik gruppa;

– dağlı(tatlar) qırımtatarlar, şekillenmesinde tavr, skif, alan, got, hunlar, hazar ve qıpçaqlar iştirak etken eki türkiy etnik, oğuz ve qıpçaq asıllı gruppanıñ birikmesinden asıl olğan gruppa;

– çöl taraflı (noğaylar) qırımtatarları, olarnıñ terkibine qıpçaq asıllı (qıpçaq, noğay, hazar, peçeneg ve hunlar) qabileler kire.

QIRIM HANLIĞI

Altın Ordanıñ dağılmasından soñ mustaqil Qırım hanlığı quruldı. Şunı qayd etmek zarur ki,  Qırım hanlığınıñ esas milliy belgisi til degil de, din olğan. Hristian dinini kütken qırımlılarğa urumlar (yunan türkler), karaizmge sığınğanlarğa — qaraylar, İslâm dinini kütkenlerge — qırımtatarlar, yeudiy dinine tabi olğanlarğa  – tatarlar denilip başlandı.  XVIII asırda Qırım hanlığında  30 000 urum, 70000 qaray ve qırımçaqlar olıp, qalğan  4 millionı  özlerini tatar degenler. Qırımnıñ hususiy statusı, Avropa ve Asiya memleketleri ve devletlerinden asırlar devamında çeşit halqlarnıñ köçkeni, oñaytlı coğrafik yerleşüvi ve diger faktorlarını köz ögüne alaraq   HIV asırda eñ genç avropa milletlerinden biri — qırımtatarlar şekillenip başlay, VІ asırda esas çizgilerini mükemmelleştire ve HVІІІ asırğa kelip eñ çeçeklengen çağına yete. 

Qırımtatarlarnıñ devletçiligi olğan Qırım hanlığı  1441 senesinden  1783 yılğa qadar faaliyet etken.  Tarihınıñ büyük bir qısmı devamında o  Osmanlı imperiyasınıñ ittifaqdaşı edi.

Qırımda birinci han Hacı Geray 1 temel qoyğan Geraylar sülâlesi ükümranlıq etken.

Qırım hanlığınıñ deviri  – qırımtatar medeniyeti, sanatı ve edebiyatı  eñ çeçeklengen deviri.  Aşıq Ömer o devirniñ klassigidir. Şairler arasında eñ bellileri  Mahmud Qırımlı ve han Ğazı Geray Bora 11-dir. O zamandan saqlanıp qalğan mimariy yadikârlıqlarnıñ eñ büyügi Bağçasaraydaki (orta asır Qırımnıñ paytahtı) Hansaraydır.  

RUSİYE İMPERİYASI

XVIII asırda Qırım hanlığı Türkiye ve Rusiye arasındaki deşetli siyasiy oyunlarda “bozuqlıq para” olıp, asırnıñ soñlarında  rus basqısı altına tüşti. 1783 senesi Rusiyeniñ Osmanlı imperiyası üzerinden ğalebe qazanması neticesinde Qırım Rusiye tarafından başta işğal etilip, soñra basıp alındı. Qırımtatarlar tarihında özleri degenleri kibi “Qara asır” deviri başlandı.

Rusiye qoşularınıñ Qırımğa bastırıp kirmesinen yekünlengen Qırım hanlığını ilhaq etüv siyaseti Küçük-Qaynarcada imzalanğan barışıq añlaşmasını doğrudan-doğru bozuv edi. Qırım yerli sakinlerniñ aqları ve serbestligine çoqtan-çoq zarar ketirilgeni alda zapt etildi. Asılında qırımtatarlarnıñ Şain Geray yetekçiligindeki mustaqil devleti basıp alındı. 

Qırımnıñ Yekaterina tarafından ilhaq etilmesi qırımtatarlar içün facialı oldı. Qırım hanlığı tamamile serbestligini ğayıp etti. Qırımtatarlarnıñ urf-adetleri, medeniy ve maneviy ömüri, psihologiyası, hocalığına qattı darbe uruldı.

Rus pomeşçikleri tatarlarnı öz topraqlarından quvıp, camilerniñ vaquf topraqlarını bile çekip aldılar. Bundan da ğayrı, rusiyeliler  Qırımnıñ topraq saiplerini qullarğa çevirdiler. Yüz biñlernen qırımtatarlarnı  qaçıp, Osmanlı imperiyasınıñ topraqlarında sığınaq qıdırmağa mecbur etti.

Qırımtatarlarğa medeniy cenk ilân etildi:  imperiya akimleriniñ emirine binaen camiler ve qadimiy mezarlıqlar bozuldı, musmulmanlarnı namazğa çağırğan mazinler qurşunğa tizildiler.  Qırımtatarlar öz Vatanında azlıq oldıldar.  Qırımğa rusiyeli ve ukrainalı köçebeler keldi. Rusiyeniñ müstemleke siyaseti qadimiy medeniyetni basqı altına aldı. 

Amma oñ doquzıncı asırnıñ soñunda qırımtatar ziyalılarınıñ, ilk-evelâ  oca, yazıcı ve jurnalist, “Terciman” gazetasınıñ naşırı İsmail Gasprinskpiy (Gaspralı)  yetekçiliginde islâat areketi başlandı. 

QIRIMTATARLARNIÑ ĞAYRIDAN CANLANUVI

Qırımtatarlarnıñ ğayrıdan canlanuvı  ulu mütefekkir, medeniyet erbabı  İsmail Gasprinskiyniñ (1851-1914) adınen bağlıdır. Qırımtatar halqınıñ ğayrıdan canlanması oğrunda o, büyük faaliyetlerde bulunıp, semetdeşlerini Qırımnı terk etmemege çağırdı. Özüniñ “Terciman”(birinci qırımtatar gazetası) gazetasınıñ saifelerinde o, qırımtatarlarğa olar Qırım toprağında tamır atqan, tarihı pek teren devirlerden başlanğan, öz Yurtunıñ saibi olmağa aqlı medeniy bir millet olğanını añlatqan.

Gasprinskiy tarihta bütün Şarqnıñ mütefekkiri, müim meselelerni çezmek içün “Tilde, fikirde, işte birlik!” şiarı altında birleşmege çağırğan demokrat ve siyasetçi olaraq tanıldı. 

“TERCİMAN”

 “Terciman” gazetası Qırımda 1883 senesinden 1914 senesine qadar neşir etilip, rusiyeli musulmanlarnıñ umummilliy neşir organı, Rusiye ümmeti birligini timsali edi. Gazetanıñ ilk maqalesinde “Terciman” imkânı olğanı qadar musulmanlarğa  medeniy ayattan sağlam, faydalı malümatlarnı bildirmege, ve aksine  ruslarnı  musulmanlarnıñ ömüri, baqışları ve  itiyaclarınen tanış etecegi aytıldı. Rusiye ümmeti içün gazeta esas informatsiya menbası oldı.

 “Terciman”nıñ tili onıñ muvafaqiyetiniñ baş sebebi oldı.  Belli olğanına köre Gasprinskiy, umumtürk edebiy tilniñ tarafdarı edi. Onıñ neşir ettigi gazeta epsi türklerge añlayışlı olıp, onı bütün türk dünyası  serbest ve raat oquğan. Bu ceetten “Terciman” unikal bir gazeta olğan, çünki ondan soñ çıqıp başlağan neşirler yerli tillerde basılıp, bu sebepten artıq umumtürk emiyetine malik olmağanlar.  

“Terciman”nıñ  abune fiyatı ucuz olğan. Bundan da ğayrı Gasprinskiy öz matbaasında  basılğan kitaplarnı abunecilerge er yılı bedava yollağan ve böyleliknen oquyıcılarnı celp etken.

 “Terciman”nıñ keyfiyeti yüksek olğan.  İşbu gazetanı Moskva ve Peterburg kütüphanelerinde çoq yıllar devamında tedqiq etken professor İsmail Kerimov  gazeta saifelerinde derc olunğan fotolarnıñ, metinlerniñ yüksek keyfiyetini qayd ete. Onıñ fikirince böyle keyfiyet ondan soñ çıqqan bir çoq neşirlerde endi olmağan.

İÇKİ CENK

Rusiyede başlanğan içki cenk qırımtatarlar içün ağır aqibetler ketirdi. 1917 senesi Fevral inqilâbından soñ qırımtatar halqınıñ birinci qurultayı çağırıldı.

Onda çoqmilletli mustaqil Qırım halq cumhuriyetiniñ qurulması oğrunda areket başlanğanı ilân etildi. Qırımtatar siyasetçisi ve cemaat erbabı  Noman Çelebicihan Qırım halq cumhuriyeti Anayasasını işlev komissiyasına kire. Qurultay Komissiya taqdim etken leyhanı tasdiqlay, Noman Çelebicihan ise milliy ükümet ve aynı zamanda adliye naziri olaraq saylana.

 “Millet” ve “Golos tatar” (Tatarlar sedası) gazetalarında yañı qurulğan ükümet aqqında ilânda böyle denilgen: ” Qırımtatar milliy ükümeti yalıñız tamır halqnıñ  bahtı ve normal faaliyetini teminlemek degil de, bütün yurtdaşlarnı, yarımada sakinlerini basqı, tertipsizlik ve isyanlardan qorçalamaq, olarnıñ ayatı ve namusını saqlamaq içün quruldı ve bu işni özüniñ muqaddes borcu, dep bile”.

Noman Çelebicihan Qırımda yaşağan bütün halqlarnıñ musaviyligi içün küreşken. “Bizim vazifemiz (İsveçre) Şveytsariya kibi devlet qurmaqtır. Qırımnıñ halqları acayip bir güldestedir, er biri içün teñ uquq ve şaraitler yaratılmalı ki, biz el-elge berebar ketecekmiz”, – dep yazğan o.  

Amma, Rusiyede olğan Oktâbr inqilâbı, qırımtatarlarnıñ ükümetini tanımağan bolşeviklerniñ akimiyetke kelmesi yaş Qırım Halq Cumhuriyetini telüke altına taşladı. 1918 senesi yanvar 26 künü  Aqyarda bolşeviklerniñ silâlı otrâdları aktiv arbiy areketlerge keçtiler.  dağıtılıp, Qırım üzerinden nezaret vaqtınca bolşeviklerniñ eline keçti.  Qırımtatar ükümetiniñ reisi Noman Çelebicihan bolşevikler tarafından yaqalanıp, 27 kün devamında Aqyar apshanesinde tutuldı. 1918 senesi fevral 23 künü Noman Çelebicihan qurşunlandı, cesedi ise Qara deñizge taşlandı.

Cenk vaqtında qırımtatarlarnıñ menfaatları ne “qızıllarnı” ve ne de “beyazlarnı” raatsızladı. 1921-1923 senelerdeki deşetli açlıqtan qırımlılarnıñ 15 fayızı elâk oldı. 

SOVETLER AKİMİYETİ

1921 senesi Rusiye Federatsiyası erkânında Qırım muhtar cumhuriyeti meydanğa ketirilip, rus ve qırımtatar tilleri onıñ  devlet tilleri olaraq tanıldı.  Cumhuriyet yolbaşçıları esasen qırımtatarlardan ibaret edi.  Cumhuriyet qurulğan soñ qısqa bir müddet közetilgen köterilüvden (milliy mektepler, teatr açılması, milliy neşirler çıqarılması) soñ 1937 yılınıñ stalin repressiyaları başlandı. Qırımtatar ziyalılarınıñ büyük bir qısmı, şu cümleden belli devlet erbabı Veli İbraimov, dünyaca meşur şarqşınas alim Bekir Çoban-zade,  yoq etildi. 1939 senesi keçirilgen cedvelge aluvnıñ neticelerine köre Qırımda qırımtatarlarnıñ sayısı  218179 adamnı, yani yarımada ealisiniñ 19,4  fayızını  teşkil etken. 

SÜRGÜNLİK

1944 senesi Stalin qırımtatar halqını (191 biñden ziyade insan,  47 000 qoranta) bütünleyin Orta Asiyağa sürgün etmek emirini bere.  1944 senesi mayıs 18 sabası alman işğalcilerinen işbirlikte qabaatlanğan halqnı Özbekistan, Qahazistan ve Tacikistan cumhuriyetlerine sürgün etüv operatsiyası başlandı. Qırımtatarlar hainlikte suçlandılar. Epsi olıp  193 865  qırımtatarı sürgün etilip, şulardan  151 136 insan – Özbekistan,  8597 insan  –Mariy muhtar cumhuriyeti, 4286 insan  –  Qazahistan, qalğanları ise RSFSRniñ diger vilâyetlerine quvuldı.

Qırımdan sürgünlik yollarında 7889 insan elâk oldı.  Mahsus yerleştirme yerlerinde  sert komendant nezareti şaraitinde açlıq, hastalıq, milliy aqsımlav, zorbalıq ve zulum aqibetinde  sürgünlikniñ birinci 1,5 yılı içinde tek bir Özbekistanda halqnıñ 46,2 fayızı ğayıp oldı.  112 biñ aileden 2,1 aile tolusınen yoq oldı, sürgünlikniñ birinci yılındaki ölüm derecesi   30,8 fayıznı teşkil etip, Ulu Vatan cenki yıllarındaki ölüm seviyesinden 1,5 kere ziyade oldı.

Böyleliknen  sürgünlik aqibetinde 44 biñ  qırımtatarı elâk oldı. Bütün bular  halqnıñ  diger halqlar içine qarışması ve ğayıp olmasına alıp kelecek edi. Lâkin bu olmadı. Aksine, sürgünlikte Vatanğa qaytmaq  arzusınen doğğan  yüksek milliy añlı yaş nesil doğdı.

Qırımda bulunğan qırımtatarlarnıñ 1965 senesi noyabr 12-de  KPSS Merkeziy komitetine yazğan mektübinde “Ya epsimiz qaytırmız, ya da iç birimiz” denilgen.  

AVDET

Keçken asırnıñ 50-nci senelerniñ ekinci yarısında sürgünlik yerlerinde qırımtatar halqı aqlarını ğayrıdan tiklev oğrunda milliy areketniñ temeli qoyula. 1967 senesinden itibaren Qırımğa teşkiliy qaytaruv yolunen birinci qırımtatar qorantaları qaytıp başladı. Bu ceryan pek yavaş ketip, devamlı olmadı. 1967-1977 seneler içinde Qırımda epsi olıp 577 qırımtatar qorantası yerleşti. 1979 ve 1989 seneleri keçirilgen cedvelge aluv neticelerine köre Qırımda qırımtatar ealisiniñ sayısı 33 biñ insanğa artıp, 38,4 biñge yetken. 1989 senesinde daa 30 000 insan qayttı, 1990 senesi –  40000-den ziyade ve endi 1990 yılınıñ soñuna kelip Qırımğa 100000 qırımtatar qaytıp keldi. Avdetniñ eñ yüksek dalğası 1990-91 seneleri oldı. SSSRdeki  qırımtatar toplumınıñ merkezi artıq Qırımğa avuştı. 1991 senesiniñ iyün ayında  Qırımda 130 000 qırımtatarı yaşap, yılnıñ soñuna ise qırımtatarlarnıñ sayısı  150 000-den ziyade insannı teşkil etti. Şunı qayd etmeli ki, Ukrainanıñ 1991 senesi noyabr 13-te qabul etilgen “Ukraina vatandaşlığı aqqında” qanunına köre  o zaman Qırımda yazılğan 73 981 qırımtatarı avtomatik sürette Ukraina vatandaşı oldı.

1989 senesi SSSR Yuqarı Şurası sessiyasınıñ qararına köre qırımtatar halqınıñ problemeleri boyunca mahsus komissiya tizile. 1989 senesiniñ noyabr ayında “Zoraki köçüyürvge oğratılğan halqlarğa nisbeten repressiv aktlarnıñ qanunsız ve cinaiy dep tanılması ve şu halqlarnıñ aqları teminlenmesi aqqında deklaratsiya”  ve SSSR Yuqarı Şurasınıñ “sovet nemseleri ve qırımtatarlarnıñ meseleleri”ne ait qarar qabul etildi.

1990 senesi iyül ayında SSSR Nazirler şurası “Qırımtatarlarnıñ Qırım vilâyetine qaytıp kelmesinen bağlı meselelerni çezüvniñ birinci dereceli tedbirleri aqqında” qararnı qabul etti.

Şundan itibaren qırımtatarlarnıñ kütleviy sürette Qırımğa avdeti başlandı

“Amma Qırımda olarnı iç kimse beklemey edi. Bir çoq şeerlerde çadırlar şeerçigi qoyulıp, qırımtatarlarnıñ Vatanğa aqları tanılmasını talap etken şiarlar yazıldı.

Aqmescitte ükümet binası qarşısında turmadan mitingler keçirildi.  Qırım tolu degen manaçıqnen tatarlarğa topraq damartıları berilmedi. Öz parasına ev satın alğanlarnı ise yazmadı, evlerini resmiyleştirmediler.  Uquqqorçalav organları muntazam sürette ceza aktsiyalarını yaptılar. Amma tatarlar dünyanı şaşırtqan inatlıqnı numayış ettiler. Dağıtılğan, iştirakçileri köteklengen piketniñ yerinde sabasına endi yañısı peyda oldı, – dep hatırlay o künlerni Tatarstan Jurnalistler birliginiñ azası  Rifkat Gusmanoviç Yakupov

ZEMANEVİY TARİH

1991 senesi ekinci Qurultay çağırılıp, qırımtatarlarnıñ öz-özüni idare etüv milliy organı meydanğa ketirildi. Er beş yılda yañı Qurultaynıñ saylavları keçirile. Qurultay icra organı olğan Qırımtatar halqınıñ Meclisini şekillendire. Meclis faaliyetiniñ devamında onıñ reisi Mustafa Cemilev oldı. 2013 senesiniñ noyabr ayında Meclis reisi olaraq Refat Çubarov saylandı.

Qırımda Rusiye meyilli ayırımcılıq areketiine qarşı qırımtatarlar daima Ukrainanıñ territorial bütünliginiñ tarafdarları olıp keldiler. Buña baqmadan 2014 senesi mart ayında Rusiye Qırımnı işğal etti. Qırımtatarlarnıñ Qırımnıñ Rusiyege qoşulmasını qabul etmemesi cemiyet ve yetekçileriniñ yañı Qırım ve Moskva akimiyetinen keskin davasına ketirdi. 2014 senesiniñ martından qırımtatarlar sanki yañı akimiyet tarafından daimiy repressiya ve basqılarğa oğratılmaqtalar. 

memba https://ctrcenter.org/